Kontent qismiga oʻtish

Shoh Ismoil Safaviy

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Shoh Ismoil Safaviy
ozarb. Şah İsmayıl Səfəvi
XVI asrda Florensiya rassomi Kristofano DellʼAltissimo tomonidan yaratilgan Shoh Ismoil portreti (Uffizi muzeyi. Florensiya, Italiya)
Safaviylar Davlatining I Shohi
1501 — 23-may 1524
Kiymang 1501
Halafi I Shoh Tahmosb
Huquqshunoslar:
Husaynbek Shomli

Najmuddin Masʼud Giloniy
Najmi Soniy
Abdulboqi Yazdiy
Mirzo Shoh Husayn
Jaloliddin Tabriziy

Vazirlar:
Muhammad Zakariya Kechachi

Mirzo Shoh Husayn

Shaxsiy maʼlumot
Tavalludi sanasi 17-iyul 1487-yil[1][2]
Tavalludi joyi Ardabil (hozirgi Eron hududi)
Vafoti sanasi 23-may 1524-yil(1524-05-23)
(36 yoshda)
Vafoti joyi Sarab, Safaviylar davlati (hozirgi Eron hududi)
Dafn etilgan joy Ardabil, Shayx Safiy majmuasi
(hozirgi Eron hududi)
Sulola Safaviylar
Otasi Shayx Haydar
Onasi Olamshoh Halima begim
Uning rafiqasi
Gulzor Sulton
Xonbegi Sulton
Behruza Sulton[3][4][5]
Bolalar
oʻgʻillar
Rustam Mirzo
Tahmosb Mirzo
Som Mirzo
Alqos Mirzo
Bahrom Mirzo
qizlari
Xonish Begim Sulton
Parixon Sulton
Mahinbonu Sulton
Firangiz Sulton
Shahzoda Sulton
Fotima Sulton

Shoh Ismoil Safaviy (Ismoil I yoki Shoh Ismoil (toʻliq ismi: Abul-Muzaffar Ismoil ibn Haydar as-Safaviy; 1487-yil 17-iyul, Ardabil, Oq qoʻyunlilar davlati - 1524-yil 23-may, Sarab, Safaviylar davlati) — Safaviylar mazhabining shayxi (1494—1524). Ozarbayjon davlati Safaviylar imperiyasining asoschisi va birinchi hukmdori[1][6]; shoir.

Ozarbayjon Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 7-maydagi 211-sonli qarori bilan Shoh Ismoil Xatoiyning asarlari Ozarbayjon Respublikasinida davlat mulki deb eʼlon qilingan asarlar roʻyxatiga kiritilgan[7].

U asos solgan Safaviylar davlati 1736-yilgacha mavjud boʻlgan. Ismoil Safaviy 1501-yildan boshlab Ozarbayjonning butun hududini ozod qildi va Eron, Iroq, Sharqiy Anadoulu kabi hududlarni yagona davlatga birlashtirdi[8].

U birinchi marta Ozarbayjon hududlarini yagona davlat tarkibida birlashtirib, turk tilini davlatning rasmiy tili deb e’lon qilgan.

U oʻz asarlarini „Xatoiy“ taxallusi bilan yozgan. Shu sababdan ham u Shoh Ismoil Xatoiy nomi bilan ham tanilgan. Xatoiy asosan ozarbayjon turkchasida,[9] va qisman forscha[10] va arab tilida asarlar bitgan.

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shoh Ismoil I ning oltinchi ajdodi - Ardabilning markaziy qismida joylashgan Safaviylar soʻfiylik tariqatining asoschisi boʻlgan Shayx Safiyuddin Ardabiliydir (1252—1334). Bir qator manbalarda Safaviylarning ajdodlari tarixini XI asrda yashagan Shayx Safiyuddinning yettinchi ajdodi Firuzshoh Zarrinkulaga borib taqalishi taʼkidlangan[11] va uning ettinchi shialar imomi Muso al-Kazimning avlodi ekanligini taʼkidlaydi. Ammo, tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, Firuzshohiyni paygʻambarlar va imomlarning avlodlari bilan imom Muso al-Kazim orqali bogʻlashga urinish, hokimiyat tepasiga kelganidan keyin Safaviylar sulolasi hukmronligining qonuniyligini oqlash uchun qilingan.[12][13] Tarixshunoslik Firavzhoh Janubiy Arabistondan (Yaman),[14] Kurdistondan[15][16] va hattoki Fors viloyatidan Ardabil viloyatidagi Ozarbayjonga koʻchib oʻtgan deb daʼvo qilib[17], Safaviy ajdodlarini turkiy boʻlmagan entoslar bilan bogʻlashga bir necha bor urinishlar qildi. Biroq, tadqiqotlar chuqurlashib borishi bilan bir qator mahalliy va xorijiy olimlar Safaviy ajdodlari turk kelib chiqishi ekanligi haqida inkor etib boʻlmaydigan dalillarni oʻrnatdilar.[18][19][20][21][22][23][24][25][26][27]

Safaviylar sulolasining ildizlari ozarbayjon oilalaridan kelib chiqqan va shayx Safining oʻzi, hatto yoshligidan, hatto Fors viloyatlarida ham koʻplab oʻrta asr manbalarida turklarning oʻgʻli sifatida tanilgan turk pirlari sifatida bir necha bor zikr qilingan.[28]

V. V. Bartold Safaviylar sulolasining kelib chiqishi turkiy ekanligini taʼkidlab, shunday deb yozgan

„Ardabil shayxlari, albatta, fors emas, turkiy kelib chiqishi boʻlgan.“[29] IP Petrushevskiy ham xuddi shu fikrda boʻlib, Safaviylar sulolasi asli Janubiy Ozarbayjon, Ardabildan boʻlgan, Safaviylar soʻfiy-darveshlar tariqati merosxoʻr shayxlar edi, deb yozgan va „birinchi Safaviy shayxlar Ardabilda yashagan, ularning ona tili ozarbayjon boʻlgan“.[30][31][32] Tasavvufning fransuz tadqiqotchisi Massignon Safaviylar mazhabini „Suhravardiya darvesh tartibining ozarbayjon boʻlimi“ deb taʼriflaydi.[33]

Hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shoh Ismoil Safaviy 1487-yil 17-iyulda nufuzli ozarbayjon oilasida tugʻilgan. U otasi tarafidan Shayx Safiyuddinning avlodi edi. Shoh Ismoilning otasi shayx Haydar, bobosi shayx Junayd edi. Uning onasi Alemshoh Bey, Aggoyunlu hukmdori Uzun Xasanning qizi va Sulton Yagubning singlisi edi.[34] Shoh Ismoilning yigirma beshinchi bobosi Abulgasim Hamza va uning oʻn beshinchi bobosi Qizilbosh Firuzning qabrlari hanuzgacha Ardabil yaqinidagi Shayx-Kaxralon qishlogʻida turibdi. Mahalliy aholi bu qabrlarni ziyoratgoh deb bilishadi.[35]

1488-yil 9-iyulda Tabasaranda Shirvonshoh qoʻshini bilan jangda qizilboshlar magʻlubiyatga uchradi. Shayx Haydar oʻldirildi. Oʻlimidan keyin Ismoil onasi va aka-ukalari Sulton Ali va Ibrohim bilan birga Sulton Yoqub tomonidan avval Vondagi Akdamar qalʼasida, soʻngra Shiraz yaqinidagi Istaxr qalʼasida hibsga olingan va u yerda besh yil ushlab turilgan.[36] Bir muncha vaqt oʻtgach, Uzun Hasanning nabirasi Sulton Rustam ulardan foydalanish uchun Safaviylarni ozod qildi va Sultonalini mustaqil hukmdor sifatida Ardabilga qaytarib berdi.[37] Shayx Haydarning toʻngʻich oʻgʻli Sulton Ali otasining ishini davom ettirgan va oʻlimidan oldin uning ukasi Ismoiliy voris etib tayinlangan.[38] Sulton Ali va Sulton Rustamning birlashgan kuchlari Baysungurni 1493-yilda magʻlubiyatga uchratdi. Chekinishni istagan Sulton Baysungur jangda halok boʻldi. Sulton Rustam oʻzining asosiy raqibini magʻlubiyatga uchratgandan soʻng, Safaviylarga qarshi siyosatini oʻzgartirdi.

Ardabil yaqinidagi Shamasi jangida shayx Sulton Ali magʻlub boʻldi va oʻldirildi.[39][40] Shayx vafotidan keyin soʻfiylar Ismoil va uning ukasi Ibrohimga Ardabilda yashirinishga yordam berishdi. Ulardan keyin Haydarning oʻgʻillarini har qanday yoʻl bilan qoʻlga olish va yoʻq qilish boʻyicha koʻrsatma berilgan Eyba Sulton qoʻshinlari shaharga kirib kelishdi. Ismoilning onasi dastlab Alemshoh Bey ularni yashirgan shayx Safiyuddin maqbarasini tark etib, Safaviy shogirdlaridan biri Gʻoziy Ahmad Kakulining uyiga koʻchib oʻtdi va uch kun shu yerda qoldi. Etti yoshli bola Xonjan ismli ayolning qaramogʻiga topshirildi.[41] Qizilboshlar shayx Ismayiliy va uning ukasi Ibrohimiyni Ardabilda yashirgandan soʻng, ularni Rashtga, soʻng Laxijonga va undan keyin Gilonning Biyepish viloyatining hukmdori Garkiya Mirzo Aliga olib kelishdi. U arab va fors tillarini oʻrgatish va Qurʼon tilovat qilish uchun Ismoil va uning ukasini tarbiyachi qilib taniqli olim Shamsaddin Lahijiyni tayinlagan.[42]

Hokimiyatga kelishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Erzinjonnga amalga oshirilgan yurish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1499-yil avgustda shayx Haydarning oʻn uch yoshli oʻgʻli Lahijondan Ardabilga yoʻl olganida, unga yoʻlda eng yaqin odamlar: Husayn bey Lala Shamli, Abdulali bey Dada, Xadim bey Xulafa, Rustam bey Garamanli, Bayram bey Garamanli, Ilyos bey Khunuslu va Garapiri bey Gajar. Ular Deylamdan oʻtib, Taromga kelishadi. Bekatlar paytida Ismayil guruhiga „Rum va Damashq“ qabilalarining tarafdorlari qoʻshildi. Taromda jami 1500 qizil boshli kuchlar tekshirildi.[43] U yerdan Qizilboshlar Ardabilning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan Xalxalga koʻtarilib, qishlash uchun Kaspiy dengizi yaqinidagi Archivanga kelishdi. 1500-yil bahorida Shayx Ismoil Archivandan Araz daryosining shimolidagi togʻli hududga, Goʻycha koʻlining janubiy qirgʻogʻiga koʻchib oʻtdi. Bu yerda Arashli va Zulgadar qabilalari Qizilboshlarga qoʻshilishdi.[44]

Ismoil Chukursadidan oʻtib, u Doqquz Ulam degan joyga keldi. Bu yerda unga Kichik Osiyoda bir guruh qizil sochlar boshchiligidagi loʻli Ilyos qoʻshildi. Keyin Ismoil oʻz otryadi bilan Kichik Osiyoga koʻchib oʻtdi va uning ustasi qabilasi yashagan Mingol platosiga keldi. U Tarjan hududidagi Kagizman va Sarigaya platosi orqali Erzincanga etib bordi.[45] Shayx Ismoil Ozarbayjondan Kichik Osiyoga oʻtishdan oldin shamli, yunon, ustagli, zulqadar, qajar, tekeli, afshar, varsag qabilalari va Garadagʻ soʻfiylaridan 7000 gʻaziylar toʻplangan.[44]

Erzincanda harbiy yurish yoʻnalishi Qizilbash oqsoqollari yigʻilishida muhokama qilingan.[45] Baʼzilar, kelayotgan qishni Erzincanda oʻtkazish va qoʻshimcha kuchlarning kelishini kutish uchun etarli kuchimiz yoʻqligini taʼkidladilar va u yerda qishlashni taklif qildi. Biroq, bu takliflarning hech biri qabul qilinmadi.[45]Ismoil Shirvonshoh Farrux Yasarga qarshi yoʻnaltirilishi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi.[46][47][48]

Shoh Ismoilning jangi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ismoil amirlarining Gruziyaga va Gʻarbiy Ozarbayjon (hozirgi Armaniston) erlariga bir necha marta bostirib kirgandan soʻng, 1500-yilda Farrux I yetti ming qizil bosh bilan Yasarga hujum qildi. Abidin bey Davachi Shamli, Husayn bey Lela Shamli, Muhammad bey Ustajli, Ahmad bey Ustajli, Bayram bey Garamanli, Gilinc bey Garamanli, Garaja Ilyos Bayburtlu, Ilyos bey Hunuslu, Sultonshoh bey Afshar, Dana bey Afshar, Xalil bey Mohdar, Husayn bey Sufrachi Afshar, Piri bey Parvanachi Afshar, Lela Muhammad Takali, Bekir bey Cagirli, Piri bey Gajar, Salmon bey Xazin Zulgadarli jang qilayotgan qizil sochlar qatoriga kirgan.[49] Shoh Ismayi Shirvondagi bir kishidan Farrux Yasarning Ismoilga otasining taqdiri uning boshiga tushishini aytgani haqida maʼlumot oldi. Ismoil Giloniyga bordi va aholidan Shirvonshoh uning yaqinlashayotganini eshitganini va urushga tayyorgarlik koʻrish uchun Shemaxi shahrini tark etganini va yaxshi mustahkam Gabala qalʼasiga borganini bildi.[50]

Shuning uchun Ismoil Shemaxini qoʻlga olishga qaror qildi. U aholini shahardan qochib ketishining oldini olish va ularning xavfsizligini taʼminlash maqsadida oʻz odamlarini Gulu bey Shamaxiga yubordi. Biroq, Ismoil Shamaxiga kirganida, butun aholi shaharni tark etganini va togʻlarga yashiringanligini bildi.[51] Bir necha kun Shamaxida boʻlganidan keyin Ismoil Shirvonshoh oʻz qoʻshinlari bilan Bugurt qalʼasi yaqinidagi oʻrmonda lager qurganini bildi.[52] Qizil boshlarning Shamaxini egallab olgani haqidagi xabarni olgan Farrux Yasar Gulustan qalʼasiga chekinishga qaror qildi. Gabalaga hujum qilmoqchi boʻlgan Ismoil Shirvonshohning Guluston qalʼasiga borishini bilib qoldi. Shirvonshoh qalʼaga eta olmadi, u Shirvonshohni Ismoil Jabani degan joyga itarib yubordi. 1500-yilning kuzida bu yerda Shirvonlar va Shirvonshohlar uchun qonli jang boʻlib oʻtdi.[48] Ismoil Shirvonshohni 20 000 otliq va 6000 piyoda qoʻshin bilan 7000 otliq boshida taʼqib qildi. Uning barcha qoʻshinlari magʻlubiyatga uchrab qochganlarida va uning qoʻmondonlari jang maydonida oʻldirilgandan soʻng, yolgʻiz qolgan Shirvonshoh ot ustida Bugurt qalʼasiga qochishni boshladi. Uning Shirvonshoh ekanligidan bexabar, bir qator qizil boshliqlar uning ortidan otda yurib, Gulustan qalʼasidan unchalik uzoq boʻlmagan joyda unga etib kelishdi. Farrux Yasarni Husayn bey Lala „jilov“ deb atagan Shoggeldi ogʻa degan qizil boshli odam otib tashladi va otdan tushdi. U Shirvonshohning boshini kesib, Ismoil huzuriga olib keldi.[49] Shirvon asirlari Farrux Yasarning jasadini tanib, dafn qildilar. Munajjim Farrux Yasarning oʻlimi „Baʼzilar uni qoʻlga olishgan, keyin qoʻllarini bogʻlab oʻldirishgan“ deyishadi. buni shunday taʼriflagan.[53] Ismoil otasi va bobosidan qasos olish uchun asirga olgan Shirvonning barcha odamlarini oʻldirdi. Shirvonning obod shaharlari va qalʼalari Ismoil tomonidan ishgʻol qilingan.[54]

Urushdan olingan oʻljalarni Qizil Armiya egallab oldi va tarqatdi. Ismoil uch kun jang maydonida boʻlib, keyin Shemaxiga qaytib keldi va shahar maʼmurlari tomonidan hurmat bilan kutib olindi. Farrux Yasarning oʻgʻillaridan biri, jangda omon qolgan shayx Ibrohim Kaspiy dengizidagi Shahrinov shaharchasiga kelib, otasining armiyasidan tirik qolganlarni yigʻishni boshladi. Biroq Xadim bey Xulafaning[q 1] yurishi haqida eshitgach, kemalarga oʻtirdi va Gilaniga suzib ketdi. Shayxning orqasidan Ismoil bir necha kundan keyin Shahrinovni tark etib, 1500—1501-yillardagi[q 2] qishni oʻtkazish uchun Mugʻanga Mahmudabaga yoʻl oldi. Ismoilga Boku aholisi Safaviylarga boʻysunishni rad etishlari va „oʻlpon toʻlashlari“ ni aytishadi. Bu holatda Ismoil Boku shahrini egallab olish uchun Muhammad bey Ustajli va Ilyos bey Hunusluni yubordi.[55]

Bokuni qamal qilish va bosib olish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻsha paytda Boku yana bir Ozarbayjon davlati boʻlgan Shirvonshohlarning olinmas qalʼasi hisoblanar edi. Shaharni uchta devor bilan oʻralgan devor, bir tomondan dengiz va quruqlikda chuqur va keng xandaq bor edi. Jangchilar shaharga yaqinlashganda, ular Iskandar Zulqarnayn devorlarini eslatib, qalʼa devorlariga hayron qolishdi. Ismayil uchun ushbu qalʼani egallab olish juda muhim edi. Chunki Boku oʻsha paytda Shirvonning eng yirik shaharlaridan biri va Kaspiy dengizidagi eng yaxshi tranzit savdo markazi boʻlgan. Qadim zamonlardan beri Shirvonshohlar sulolasiga sodiq qolgan Boku qurshovida boʻlganlar, istehkomlarning daxlsizligi, katta qurol va oziq-ovqat zaxiralariga tayanib, ehtiyotkorlik bilan kurashdilar.[54]

Siyosiy faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1502-1524-yillarda Ozarbayjon Safaviylar imperiyasi bayrogʻi
Shoh Ismoil va Shirvonshoh Farrux Yasar o'rtasidagi jang, 1541-yildan rasm

1499-yil avgustda 12 yoshli Ismoil Ardabilga yaqin ustozi va maslahatchilari boʻlgan, lekin shahar hokimi tomonidan taʼqib qilingan bir necha qabila boshliqlari bilan qoʻshin yigʻish uchun borgan. 1500-yilning bahorida u Shamli va Rumlu qabilalaridan 2000 ga yaqin Qizilbosh, shuningdek, Garadagh va Talish aholisi bilan Qorabogʻ, Chukursad, Shuragil, Kagizman, Tarjan orqali Erzinjonnga kelgan.

Fransuz sayyohi va geografi Andre Tevenning kitobidagi Shoh Ismoilning surati, 1584-yil

Erzinjondagi yigʻilishda Safaviylarning azaliy dushmani Shirvonshoh Farrux Yasar bilan urush boshlash toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Jaboniyada yuz bergan jangda Farrux Yasar magʻlub boʻlgan va Shirvonshoh oʻldirilgan.

Uch kun jang maydonida turgan Ismoil keyinchalik Shemaxiga qarab yuradi. Bu yerda uni sayyidlar, qozilar, boshliqlar va shahar amaldorlari kutib oladi. Shamaxiga kirgan Ismoil shaharda faqat bir kun turgan. Bu yerda u Shirvonshohning jang maydonidan qochib ketgan oʻgʻli Shayx Ibrohim II (Shayx Shoh) Kaspiy dengizi sohilidagi Shahrinou qalʼasida boʻlganini va uning atrofida otasining qoʻshinlarining tirik qolgan qismlarini toʻplaganligi xabarini oladi. Ismoil qoʻshinining bir qismini Hulafa Bey bilan birga joʻnatdi va uning tura olmasligini koʻrib, Shayx odamlari bilan qochib ketdi. Hulafa Bey, hech qanday qarshilikka duch kelmagan, Shahrinuda qarorgoh qurgan. Ertasi kuni bu yerga Ismoilning oʻzi keldi. Ismoil Shahrinuni qoʻlga olgandan soʻng, u Mahmudabadagi qishki lagerga bordi. Bu yerda unga Boku aholisi oʻz qalʼalarining mustahkamligiga tayanib, oʻlpon toʻlashdan bosh tortgani va qarshilik koʻrsatgani aniq boʻldi.[56] Ismoil 1501-yil bahorida qisqa qamaldan keyin u Bokuni egalladi.

Shirvonshoh qoʻshinlarining omon qolgan qismlari Guluston qalʼasiga tortildi. Bokuni qoʻlga kiritgandan soʻng, Ismoil Gulustan qalʼasini egallashga bordi. Biroq, tez orada u Guliston qamalidan chiqib, buni amirlariga tushida imomga buyruq berib tushuntirdi.[57] U Aggoyunlu Alvand bilan jangga kirishdi. Afsonaga koʻra, Ismayil maslahatlashib Qizilbosh amirlarini toʻplab, ulardan: „Siz nima istaysiz, Ozarbayjon taxti yoki „Gulustan“ qalʼasi?“ Ular bir ovozdan Ozarbayjonni afzal koʻrishadi.

Marv jangi
Marv jangi (1510)
Shoh Ismoil tomonidan yaratilgan Safaviylar imperiyasining hududi

Ismoil oʻz qoʻshini bilan Naxchivan tomon yoʻnalmoqda. 1501-yil oʻrtalarida Alvand Mirzo ularni Sharur tekisligida uchratdi. Sharur jangida Alvand Mirzoning 30 ming kishilik qoʻshini Ismoilning 7000 kishilik qoʻshini tomonidan yoʻq qilindi. Qoʻrqib ketgan jangchilarni toʻxtatish va dushmanning orqa zarbalarini qaytarish uchun bir-biriga zanjirband qilingan tuyalardan foydalanishga urinishlar ham Alvand Mirzoning yordamiga kelmaydi.

Bu jangda ham Ismoil oʻzining yoshi tufayli favqulodda yetakchilik qobiliyatini va shaxsiy jasoratini namoyish etadi. U shaxsan Aggoyunlu qoʻshin qoʻmondonlaridan biri Kargichay beyni qilich jangida magʻlub etdi. Boshqa taniqli qoʻmondonlar ham oʻldirilgan va ularning boshlari boshqa dushmanlar tomonidan koʻrish uchun qizil boshli jangchilar egallagan balandliklarga qoʻyilgan. Alvandning oʻzi jang maydonidan qochib qutulib qoldi. Shunday qilib, Ismoil juda koʻp oʻljalarga ega boʻldi va eng muhimi, Tabrizga yoʻl ochildi.

1501-yilning kuzida Ismoil Tabrizga kirib, oʻzini shoh deb eʼlon qildi. Shunday qilib, poytaxti Tabrizda boʻlgan Ozarbayjon Safaviylar davlatining asosi qoʻyildi.

1503-yil 21-iyunda Shoh Ismoil I ning boʻysunish taklifini rad etgan Ogʻgʻoyunlu hukmdori Sulton Murod bilan jang natijasida Shoh Ismoil Xamadan yaqinida gʻalaba qozondi va Ogʻgʻoyunlu davlati quladi.

Juda qisqa vaqt ichida Shoh Ismoil Shayboniyxon oʻzbek davlatidan Usmonli imperiyasi chegaralariga qadar choʻzilgan ajoyib davlatni yaratishga muvaffaq boʻldi.

Isfaxonni qoʻlga olish paytida oʻzbek Shayboniy xoni Ismoilga yuborilgan, strategik ahamiyatga ega boʻlgan „Men Eron va Ozarbayjon chegaralariga kelaman va uni qoʻlga kiritgandan keyin Iroq-Arab va Hijozga boraman“ degan xatiga javoban Shoh Ismoil oʻz qoʻshinlarini Xurosonga yubordi. Shayboniyxon Merv qalʼasida yashirinib qoldi, ammo Ismoil uni aldab, qalʼadan olib chiqdi va 1510-yil 2-dekabrda Mahmud shahri bilan Mahmudiy qishlogʻi yaqinidagi Shoh Ismoil va Shayboniy xon qoʻshinlari oʻrtasidagi Mervdagi jang Shoh Ismoilning toʻliq gʻalabasi bilan yakunlandi. Kun boʻyi davom etgan ushbu ogʻir jangda magʻlub boʻlgan Shayboniyxon qochishga uringanda Shoh Ismoilning jangchilari va uning qoʻriqchilari tomonidan oʻldirildi.

Ushbu jangdan soʻng u Hirot, Marv va Balx shaharlarini egalladi. Barcha Shabran va Xuroson viloyatlari Shoh Ismoil tasarrufiga oʻtdi. Keyingi yillarda Shoh Ismoil butun Eronni Iroq-Arab Safaviylar davlatiga qoʻshib oldi. Uning davrida Ozarbayjon davlatchiligi oʻzining qudratli va shonli sahifasida yashamoqda. Safaviylar davlati Yaqin Sharqdagi eng kuchli va nufuzli davlatlardan biriga aylandi. Safaviylar davlati yuksalish choʻqqisiga chiqdi. Uning hududi 2,8 million kvadrat kilometrga etdi.

Shoh Ismoilning dubulg'asi
Jangovar jang, 1525-yildan rasm
Jangovar jang

Shoh Ismoil va Usmonli imperiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Safaviylar davlati kabi kuchli davlatning paydo boʻlishi Usmonli sultonlarini xavotirga soldi. Shoh Ismoil ham katta shialar davlatini yaratmoqchi edi.[58] Anadoludagi turklar nafaqat Ismoilga hamdardlik koʻrsatdilar, balki mintaqa keng tarqalgan xalq qoʻzgʻolonlariga berkitildi.[59] Usmonli imperiyasidagi norozi odamlar Safaviylar davlatiga ommaviy ravishda koʻchib kela boshladilar.[60] Bularning barchasi Safaviylar mafkurasi nafaqat Sharqiy Anatoliyada, balki Markaziy Anatoliyada ham katta taʼsirga ega boʻlganini koʻrsatadi.[61]

Shunday qilib, siyosiy sabablarga koʻra paydo boʻlgan Safaviylar-Usmoniylar ziddiyati din pardasi ortida olib borilgan uzoq muddatli urushlarning sababi boʻldi.[62] Chaldiron jangidan oldin Qizilboshlarni kofir sifatida oʻldirish toʻgʻrisida birinchi marta fatvo bergan Selim I tomonidan boshlangan ushbu diniy urush[63], keyinchalik uning oʻgʻli Sulaymon I davrida Usmonli shayxi muftiy al-Hamza[64] tomonidan chiqarilgan fatvo. mavjud boʻlishiga imkon beradigan davlat mafkurasiga aylanadi.[65]

Shoh Ismoil Safaviyning Chaldiron jangi paytida Sulton Salim tomonidan olib qo'yilgan shaxsiy buyumlari. Topkapi muzeyi, Istanbul

Tinchlik siyosatini olib borgan Sulton Bayazid II dan farqli oʻlaroq, Safaviylar davlatiga nisbatan „tinch-totuv yashash“ tamoyiliga amal qilgan holda, 1512-yilda hokimiyatga kelgan oʻgʻli Sulton Salim I Yavuz (1512—1520) Safaviylarga qarshi urush yoʻlini tutdi. Sulton Selim Shoh Ismoilga qarshi qatʼiy choralar koʻrishdan oldin Safaviylar davlatiga qarshi bir qator siyosiy, madaniy, iqtisodiy va harbiy choralarni koʻrdi.[66][67] Sunniy ulamolar Qizil armiyaga qarshi urush olib borish jihoddan koʻra muhimroq boʻlgani toʻgʻrisida fatvo chiqarganlar.[68]

1514-yil 19-martda Safaviylar davlatiga qarshi „sharqiy yurishini“ boshlagan Sulton Salim hali ham yoʻlda boʻlganida Shoh Ismoilga fors tilida uchta haqoratli maktub yozgan. Ularning uchdan bir qismiga turkchada javob bergan Shoh, muammoni tinch yoʻl bilan hal qilishga urinib koʻrdi.[69][70]

1514-yil 23-avgustda Chaldiran qishloqda ikki qoʻshin yuzma-yuz keldi. Usmonli armiyasi Safaviylar armiyasidan ustun edi. Chaldiron jangidagi kuchlar muvozanatini oʻrganish natijasida Usmonlilar armiyasi 100 ming, Safaviylar qoʻshinlari esa 40 ming kishidan iborat boʻlgan.[71][72]

Usmonlilarning yana bir afzalligi - 300 tagacha toʻp borligi. Bularning barchasi urushning borishiga taʼsir qilmasligi mumkin edi. Shoh Ismoil shaxsiy jasorat va jasorat koʻrsatib, oʻzining gʻayrioddiy kuchi va jangovar qobiliyati bilan tanilgan Turali bey Malgochoʻgʻlini yakka kurashda shaxsan yoʻq qildi. Shoh Ismoil uni qilich bilan uradi, shunda uning dubulgʻasi va boshi ikkiga boʻlinadi. Ismayilning qilichi Ali Beyning koʻkragiga qadar ishlaydi. Jang qizigan paytda Ismoil va bir guruh odamlar dushmanning artilleriyasiga hujum qilmoqchi boʻlishdi, lekin uning oti qoqilib yiqildi. Shoh Ismoilga juda oʻxshash boʻlgan Sultonali Mirzo Afshar jarohat olgan Shoh oʻrnidan turib jang maydonidan qochib ketishi uchun uni „Men Shohman“ deb baqirib, uni asirlikdan xalos qildi. Sulton Selim I Xoy, Marand va Tabriz shaharlarini egalladi. Ammo, u Tabrizda uzoq turmadi va olti kundan keyin Shoh Ismoil oʻzining toji, kiyimi va bezaklari bilan birga juda koʻp oʻljani olib, Tabrizni tark etdi.

Tarixda bunday voqea boʻlgan. Chaldiron jangida Shoh Ismoil toʻplarni bir-biriga bogʻlab turgan zanjirlarni kesib tashlagan edi, toʻsatdan uning kuchli zarbasi toʻp oʻqiga tegdi va toʻp ikkiga boʻlindi. Chaldiron jangidan ancha vaqt oʻtgach, Sulton Salim Shoh Ismoildan qilich yuborishini soʻradi. Shoh Sultonga qilich yuboradi. Sulton Selim necha marta urinmasin, toʻpni kesib ololmaydi. U Shohga yozgan xatida shunday deydi: „Siz meni aldayapsiz, bu qilich emas“. Javobida Shoh Ismoil shunday javob bergan: „Qilich u qilich edi, qoʻl u qoʻl emas“.

Uning xatlaridan koʻrinib turibdiki, Shoh Ismoilning taʼlimi hamma joyda. Chaldiron jangida Sulton Salimdan magʻlubiyatga uchragan boʻlsa-da, u har doim oʻz maktublarida aqlliligi bilan uni magʻlub etdi. Sulton ojiz edi va Shoh Ismoil yuborgan xatlarga javob berolmadi. Sulton Salim Shohning biron bir maktubiga javob bermadi. Bu Shoh Ismoilning oʻz davri uchun juda bilimli va aqlli inson boʻlganini isbotlaydi.

Sulton Selim oʻlja bilan bir qatorda, keyinchalik turk sanʼati va hunarmandchiligining rivojlanishida alohida rol oʻynagan koʻplab rassom va hunarmandlarni ham olib ketdi. Dunyoning eng boy muzeylaridan biri boʻlgan Istanbulning Topkapi saroyi va Asgar muzeyi Chaldiron jangidan keyin bu erga olib kelingan Ozarbayjon amaliy sanʼatining noyob namunalarini namoyish etadi.

Tarixchilarning fikriga koʻra, erkaklar kabi kiyingan va erlari bilan jang qilayotgan koʻplab ayollarning jasadlari Chaldirondagi jang maydonidan topilgan.

Keyingi yillarda Shoh Ismoil Sheki podsholigi, Shirvonshohlar va Gruziya podsholarini Safaviylarga qaram qilib qoʻydi. Uning hukmronligining soʻnggi yillarida Shoh Ismoil va Shirvonshoh Shayx oʻrtasida doʻstlik va qarindoshlik munosabatlari oʻrnatildi. Birinchidan, Shoh Ismoilning qizi Parixon shayxning oʻgʻli Sulton Xalilga rafiqasi bilan turmush qurgan, keyin u Shirvonshohning qizlaridan biriga uylangan. Shoh Ismoilning toʻyi 1523-yil 5-noyabrda Tabriz yaqinida boʻlib oʻtgan.

Oʻlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1524-yil bahorida, Novruz bayramidan koʻp oʻtmay Shoh Ismoil Qorabog ʼtekisligida ov qilgan katta qoʻshin bilan Sheki podsholigi hududiga kirib keldi. Sheki hokimi Hasan bey uni kutib olishga chiqdi, unga taʼzim qilish sharafiga muyassar boʻldi va vaqt hukmdoriga saxiy sovgʻa taqdim etdi. Shoh hazratlari ovni yaxshi koʻrgani va togʻlarni koʻrishga ishtiyoqi tufayli faxriylar va Sheki zodagonlariga[73] hukmronlik qilishdi. Aytishlaricha, sobiq sultonlar oʻsha viloyatdagi Shohdagohni ovlashga ergashmaganlar va shu sababli bu togʻda koʻplab kiyiklar boʻlgan. Hech kim oʻsha maralga tegishi mumkin emas edi, chunki ularni ovlash (Shohdagohda) muvaffaqiyatsizlik belgisi edi.

Garchi ular bu haqda shikoyat qilishgan boʻlsa-da (u), u buni eʼtiborsiz qoldirdi va ovni boshlashni buyurdi. Qatorli ov tashkil etilishi bilanoq, hukmdor Shohdagohda koʻplab maral va son-sanoqsiz yovvoyi hayvonlarni ovlab, Ardabilga qaytdi.”[74] Ammo u yoʻlda ogʻir kasal boʻlib qoldi va Ardabildan Tabriz tomon shoshildi. Shoh Ismoil 1524-yil 23-mayda vafot etdi. Nashi Ardabilga olib kelindi va Shayx Safi maqbarasida dafn qilindi. Taniqli ozarbayjon yozuvchisi Abbosgulu Ogʻa Bakixonov „Gulustani Iram“ da yozadi: „Dastlab (milodiy 1524-yil)… Shoh Ismoil vafot etdi, u dunyoni mehr bilan yoritgan va dushmanni qahramonlik bilan yoqib yuborgan otashin sulton edi.“

Shoh Ismoil Safaviyning xizmatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shoh Ismoil Safaviy 36 yoshida, hayoti, ijodi va istaklarining eng qizgʻin davrida vafot etgan, ammo qisqa umri unga oʻlmas ishlar bajarishdi. Bu uni ozarbayjon xalqining siyosiy va madaniy tarixidagi eng yorqin sahifalardan biri yaratuvchisi sifatida tanishtirdi. Dunyoga mashhur mafkurachi Karl Marks Shoh Ismoilning yuqori harbiy isteʼdodi haqida shunday yozgan edi: „Safaviylar sulolasining asoschisi Shoh Ismoil tengsiz edi. U oʻn toʻrt yillik hukmronligi davrida oʻn toʻrt viloyatni bosib oldi“.

Ismoil Safaviy 13 yoshida, Safaviylar amirlari va boshqa turkiy qabilalarning koʻmagi bilan ota-bobolari boshlagan kurash yoʻliga kirishdi. Uning tarafdorlarining nutqi 1500-yilda boʻlib oʻtdi. Aggoyunlu va Shirvonshoh qoʻshinlari bilan gʻalaba qozongan jangdan soʻng Ismoil Safaviy 1501-yilda Tabrizga kirib, oʻzini Ozarbayjon hukmdori deb eʼlon qildi.[75] Ozarbayjon tarixidagi birinchi markazlashgan davlat - Safaviylar davlati yoki Qizilbosh davlati tashkil topdi. Shundan soʻng Shoh Ismoilning ulkan imperiyani yaratishga qaratilgan faol siyosiy, harbiy va mafkuraviy faoliyati boshlandi. Ushbu faoliyat jasoratli ishlar, koʻplab xavf-xatarlar, qurbonliklar, magʻlubiyat va gʻalabalar bilan birga boʻlgan.[76]

Safaviylar davlatining barpo etilishida asosiy omil bu davlatning asoschilari turklar boʻlgani va bu davlat tarixiy Ozarbayjon zaminlarida paydo boʻlgani edi.

Shoh Ismoilning paydo boʻlishi va Qizilbosh davlatining tashkil etilishi bilan Anadolu turkmanlari oʻzlarining nasablari va eʼtiqodlarining yetakchisiga ega edilar va uni xaloskor deb bildilar va unga yaqinlashdilar. Dunyo tarixida yetakchiga bunday sadoqatning misoli yoʻq.[76]

Oʻrta asrlarda Shof Ismoil boshchiligidagi Ozarbayjon xalqi davlatchiligining eng yuqori bosqichi boʻlgan Safaviylar imperiyasi avvalgi va keyingi Ozarbayjon davlatlari zanjirining yagona boʻgʻini edi. Ushbu siyosiy tashkilotlar bir-birini almashtirib, koʻp asrlik Ozarbayjon davlatchiligining asosini tashkil etib, ozarbayjon turkiy qabilalarini birlashtirdi, davlat qurish anʼanalarini, boshqaruv mahoratini, qoʻshni xalqlar haqidagi bilim va maʼlumotni, aloqa mexanizmlarini va koʻpincha hokimiyatni otadan oʻgʻliga oʻtkazish tajribasini oʻtkazdi.

Dastlabki manbalarda Safaviylar davlati asoschisiga qilingan koʻp sonli havolalar bevosita uning turkizm va ozarbayjon turklari bilan uzviy aloqasini koʻrsatadi. Shubhasiz, bu faktlarning eng mashhuri va ishonarli tomoni Shirvondagi Gulustan qalʼasini qamal qilish paytida Ismoil Safaviyning soʻzlari. Ismoilning otasi shayx Haydarning qotili Shirvonshoh Farrux Yasar ustidan qozonilgan gʻalabadan soʻng u dushmani kuchlarini toʻliq yoʻq qilish uchun ular panoh topgan Gulustan qalʼasini qamal qildi. Iskandar bey Munshining yozishicha, Ismoil buyuk amirlarni Shirvonning eng erishib boʻlmaydigan istehkomlaridan biri boʻlgan Guluston qalʼasini qamal qilish muddati uzaytirilganligi sababli unga chaqirgan: „Sizga Gulustan qalʼasi kerakmi yoki Ozarbayjon taxti kerakmi?" Muqaddas Safaviylar sulolasiga ishonuvchilar... Ozarbayjon taxti.“[77][78]

Ushbu tarixiy maqsadga erishish uchun Ismoil 1501-yilda Aggoyunlu Alvand ustidan qozonilgan gʻalabadan soʻng Tabrizga kirib, oʻzini shoh deb eʼlon qildi. Shayx Haydarning oʻgʻli Ismoil oʻzi erisha olmagan maqsadga erishdi va Ozarbayjon hududining katta qismi yagona Qizilbash davlatiga birlashdi.

Shoh Ismoil gʻalabadan gʻalabaga qarab yurar edi va u Chaldiron jangigacha magʻlubiyat nimaligini bilmas edi. U gʻolib, baxtli va siyosiy jihatdan dono shoh edi. Shoh Ismoil nafaqat olimlarga, balki oʻz fuqarolariga nisbatan muomalada ham yumshoq va adolatli edi.[79]

Ozarbayjon xalqining taniqli davlat arbobi Shoh Ismayil ona tilini hurmat qilgan va shu tilda yozgan shoir va shoiralarni sevgan va himoya qilgan. Shuning uchun ham oʻz tiliga va Vataniga bogʻlangan xalq shoirlari va ashugʻlari uni sevadilar va oʻz asarlarida ona tili va xalqiga sadoqatini ulugʻlaydilar. Shoh Ismoil nafaqat ozarbayjon tilidagi goʻzal sheʼrlar, „Dahnoma“ („Oʻn xat“) sheʼri, mukammal adabiy yodgorlik muallifi boʻlgan. Shuningdek, u davlat farmonlarini imzoladi va shu bilan ozarbayjon tilini davlat va siyosiy darajalarga oʻtkazdi. Tarbiyasi va qiziqishlari tufayli Ismoil Qizilbash qabilalari va koʻchmanchi dvoryanlar bilan chambarchas bogʻliq edi. U yaxshi maʼlumotga ega va shoir va olimlarga homiylik qilgan.[79]

Shoh Ismoil Safaviyning oʻz xalqi oldidagi xizmatlariga, shuningdek, uning Ozarbayjon milliy madaniyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratganligi, uning hukmronlik qilgan yillari mamlakatning oʻrta asrlar taraqqiyoti tarixidagi eng muhim davr sifatida qaralishi kiradi. U nafaqat oʻz ona tilida yaratilgan shoirlarni, ozarbayjonlik olimlarni va rassomlarni ragʻbatlantirdi, balki umuman sanʼat va ilm-fan rivojini qoʻllab-quvvatladi. Uning saʼy-harakatlari tufayli ozarbayjon tili nafaqat fors tilining kuchli taʼsirini engibgina qolmay, balki keyingi asrlarda ham uni engib chiqdi. Koʻplab rassomlar, isteʼdodli haykaltaroshlar, xattotlar va musiqachilar ilm-fan va sanʼatning xaridorlari boʻlgan Shoh Ismayil saroyida ijod uchun qulay muhitda, diqqat, gʻamxoʻrlik va hurmat bilan yashaganlar.[80]

Shoh Ismayilning Ozarbayjon davlatchiligidagi eng katta xizmatlaridan biri bu oʻz davri uchun tashqi siyosiy mexanizmlarni shakllantirishdir. Qudratli imperiyani yaratgan Shoh Ismoil Gʻarbiy Papa davlatlari, Ispaniya, Portugaliya, Venesiya, Genuya va boshqalarni ham boshqargan. bilan samarali aloqalar uchun mustahkam asos yaratgan edi.

Qisqa vaqt ichida Safaviylar davlati butun Oʻrta Sharqda kuchli harbiy-siyosiy omilga aylandi. Shoh Ismoil tomonidan yaratilgan Ozarbayjon davlatchiligi Ozarbayjon turklari dunyoqarashining rivojlanishiga hissa qoʻshdi. Ozarbayjon tarixida birinchi marta Shoh Ismoil Safaviy ozarbayjonlarning barcha darajalardagi ustunligini (shu jumladan, davlat muassasalari va harbiy ishlarda ozarbayjon tilidan foydalanishni) tasdiqlaydigan davlatni tashkil etdi.

Shoh Ismoil birlashgan qizil bosh mafkurasini yaratdi. Ushbu mafkura oʻsha davrda barcha Ozarbayjon turklarini muvaffaqiyatli birlashtirdi va ularga ulkan hududda siyosiy hukmronlik maqomini saqlab qolishga imkon berdi.

Ozarbayjon xalqi Shoh Ismoil bilan nafaqat buyuk davlat arbobi sifatida, balki jasur, isteʼdodli rahbar, yuksak axloqiy fazilatlarga ega inson va hatto oʻsha paytda Ozarbayjonga kelgan Gʻarb diplomatlarining hayratga soluvchi arbobi sifatida faxrlanishga haqli. Bugungi Ozarbayjon uni oʻzining isteʼdodi tufayli yaratilgan tarixiy davlatning vorisi deb biladi. Biroq, uning oʻlimidan soʻng, u asos solgan imperiya hududida bir qator davlatlar paydo boʻldi va hanuzgacha mavjud.

Oila

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shoh Ismoilning 3 asosiy xotini (jami 5 ta), 6 oʻgʻil va 8 qizi boʻlgan.

Nikohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. Shoh Sulton - (vafoti 1540) Mahmadbek Mavsillining qizi
  2. Behruz Sulton Bagʻdod hokimi Xulafoning qizi.
  3. Xonbegim xonim Mavsilli (1547-yil)
  4. Shohbegim xonim Mavsilli (vafoti 1541, Sheroz) — Mahmud Bektoshining qizi
  5. Munavvar xonim Shirvoniy - Shirvonshohning qizi

Uning oʻgʻillari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. Tahmosb I - Behruza Sultonning oʻgʻli.
  2. Alqos Mirzo - Shoh Sultonning oʻgʻli.
  3. Rustam Mirzo - 1517-yil 13-sentabrda Maragada tugʻilgan. Behruza (Gulzor) Sultondan emas. U yoshligida vafot etdi.
  4. Som Mirzo Safaviy - Shoh Sultonning oʻgʻli.
  5. Bahrom Mirzo - uning Shoh Sultondan boʻlgan oʻgʻli.
  6. Husayn Mirzo - 1520-yil 11-dekabrda tugʻilgan. Behruza Sultondan emas. U yoshligida vafot etdi.

Qizlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. Fulona Begim - Shahzoda Murod, Boyazid II oʻgʻli, shahzoda Ahmadning oʻgʻli.
  2. Jonish xonim (1507-yil 26-fevral - 1533-yil 2 mart) — 1518-yilda u amir Dibak Sulton Muzaffarga uylandi.
  3. Pari Sulton - Shohbegim Tojli beyimning qizi. 1524-yil 4-oktabrda u Xalilulloh II ga, 1539-yilda Darvish Muhammadxonga uylandi.
  4. Xonish Sulton (1564-yil 12 martda vafot etgan) — 1537-yilda Sayyid Nuraddin Neʼmatulloh Boqi Yazdiyga uylanib, farzand koʻrgan.
  5. Shohzaynab xonim (1519–1556) — Muhammad Sharaf xon Takaliga uylangan.
  6. Firangiz xonim (1519-yil vafot etgan).
  7. Mahinbonu Sulton (1519–1562) — Shohbegim Tojli beyimning qizi. U turmushga chiqmagan.
  8. Fotima Sulton - Abdulla xon Ustojliga uylangan.

Shoh Ismoilning shaxsi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Shoh Ismoil yoshligidan sportga, ot poygalariga katta qiziqish koʻrsatgan va koʻpincha ovga chiqqan. Uning hukmronligi davrida u bir necha baraklarni ochdi, u yerda bayramlar boʻlib oʻtdi va polvonlar oʻzlarini sinab koʻrishdi. Shoh Ismoil rassomlik va xattotlik mahorati bilan ham tanilgan va kitob oʻqishni yaxshi koʻrgan. Uzun Hasan Tabrizda yaratgan mashhur kutubxonasi ostida u oʻz mamlakati xalqi va olimlari, shuningdek, qoʻshni mamlakatlar olimlari foydalangan katta yangi kutubxona turini ochdi.

Venetsiyalik bir savdogar 1518-yilgi sayohat eslatmalarida Shoh Ismoil bilan Tabrizda boʻlgan uchrashuvlarini eslaydi: „U hozir 31 yoshda. U oʻrta boʻyli, juda kelishgan va jasur. U soqoli va moʻylovini qirib tashladi. U qizga oʻxshab oʻqqa tutilishi mumkin. U amirlardan kuchliroq. U odatda kamondan oʻq otish mashqlarida musiqa chaladi, u raqsga tushishni yaxshi koʻradi va raqqoslar oyoqlarini erga urib Ismoilga bagʻishlangan qoʻshiqlarni kuylashadi.U har kuni amirlar bilan kamondan otish musobaqalarini oʻtkazish uchun keladi va gʻoliblarga doimo sovgʻalar beradi. Bu soʻfiyni boʻysunuvchilari, ayniqsa, askarlari Xudo kabi sevadilar va sevadilar, uning koʻplab askarlari jangga qurolsiz va qurolsiz kirishadilar va Ismoil ularni jangdan qutqarishiga ishonadilar“.

Muqaddas Rim imperiyasi va Safaviylar imperiyasi Ittifoqi.(Chap tomondagi V Charles, o'ng tomondagi Shah I Ismail)

Shoh Ismoil ham chiroyli ovozga ega edi. U Barbad nomli asbobda chiroyli oʻynagan va qoʻshiq kuylagan. U bolaligidan sheʼrlar yozishni boshladi.

Afsonaga koʻra, Shoh Ismoil darvesh kiyinib, mamlakat boʻylab sayohat qilgan va odamlarning muammolariga qiziqqan.

U ozarbayjon turkchasini davlat tiliga tarjima qildi va mamlakatning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy rivojlanishi uchun ishladi.

Shu paytgacha xalq orasida aylanib yurgan afsonada Shoh Ismoilning ajoyib jismoniy kuchi haqida ham soʻz boradi.

Adabiyotdagi oʻrni

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Khatai divan

Xatoiy merosini Ozarbayjonda oʻrganish Sovet Ittifoqi davrida boshlangan. S. Mumtaz, H. Arasli, M. Guluzoda, A. Mammadov, O. Afendiyev, Pasha Karimov, M.Abbasli kabi ozarbayjon tarixchilari va adabiyotshunoslarining tadqiqotlari va fikrlari diqqatga sazovordir. Shunday qilib, M. Fuzuli nomidagi AMEA Qoʻlyozmalar instituti direktorining ilmiy ishlar boʻyicha oʻrinbosari, filologiya fanlari doktori Pasha Karimov Germaniyada yashovchi vatandoshimiz Mahammadali Husseini yordamida Shoh Ismoil Xatay xattotligining rangli nusxalarini qoʻlga kiritdi. Bu yerda Shoh Ismoil Hazrat Alining soʻzlarini oltin va moviy siyoh bilan chiroyli qatorga koʻchirdi.

Shuni taʼkidlash kerakki, nusxa koʻchirilgan va turli xil rangli sahifalarga yopishtirilgan asarning faqat bitta sahifasi ilgari bizning mamlakatimizda boʻlgan. Endi Myunxendagi Bavariya davlat kutubxonasida saqlanadigan asarning barcha 27 sahifasining nusxalari Ozarbayjonga olib kelindi. Namunalardagi yozuv shuni koʻrsatadiki, matn 1514-yilda Shoh Ismoil Xatay tomonidan koʻchirilgan.

Xattotlik namunalari ostida arabcha matnning fors tiliga tarjimasi nomaʼlum xattot tomonidan koʻchirilgan. Ushbu satr Chaldiran jangidan oldin yozilgan deb ishoniladi. Usmonli imperatori Sulton Selim I Tabrizni egallab olganida, u ushbu qoʻlyozmani olib, Istanbulga olib borgan. Keyinchalik asar Yevropaga olib ketildi.

Shuni taʼkidlash kerakki, Shoh Ismoil Xatayning Myunxendagi Bavariya davlat kutubxonasida „Kalimati-Murtazaviyya“ nomi bilan saqlangan goʻzal xattotligi haqida birinchi maʼlumot turk olimi Ismoil Hikmet Ertaylan tomonidan 1965-yilda Istanbulda nashr etilgan „Divani-Turkiyi-Zafar“ kitobida berilgan.[81]

Qisqa hayot kechirganiga va koʻp vaqtini hukumat tarkibida oʻtkazganiga qaramay, Ismoil Xatoiy boy va xilma-xil merosni yaratdi. U qalamini eruz va hece vaznlarida ham, epik va lirik janrlarda ham ishlatgan va ozarbayjon adabiyotini unutilmas, ibratli asarlari bilan boyitgan. Vaqt talablariga javoban paydo boʻlgan samimiy, samimiy sheʼriyat koʻpincha siyosiy va ijtimoiy faoliyati bilan birlashtirildi. Ushbu sheʼriyat jang maydonlariga qilich bilan borgan, dono oqsoqollarning, tariqat shayxining eslatmasiga aylangan va dunyo va insonga muhabbatga toʻla qalbning tarjimoni boʻlgan. Ushbu sheʼriyatda qahramonlik, goʻzallik, axloqiy poklik, yovuzlikka nafrat, xunuklik, xiyonat, xiyonat, xiyonat, ojizlikka boʻlgan muhabbat toʻla. Ushbu sheʼriyat, avvalambor, maʼnaviy erkinlikni tasdiqlaydi. Ushbu sheʼriyat din va shariatning maʼnaviy qulligini qabul qilmaydi. Dunyoqarashida panteistik boʻlgan shoir Mansur Xallaj va Imadaddin Nasimiy „analhaq“ („Men Xudo“) shiori va gʻoyasini qoʻllab-quvvatlaydilar va oʻzlarini „birlik gulining bulbuli“ deb ataydilar:

Chun Xatoiydir bugun gul-birlik bulbul,
Oq-qora gulning ichkariga kirishiga yoʻl qoʻymang.

Shoirning soʻfiy boʻlishi sheʼriyatiga kuchli taʼsir koʻrsatgan, unga yanada jasur insonparvarlik ruhini bergan. Biroq, bu jasorat Xatay ijodini sof mazhablar sheʼriyatiga aylantirmadi. U har doim ham haqiqiy hayot va haqiqiy odamlar haqida oʻylardi, yozgan va haqiqiy odamlarga murojaat qilgan, haqiqiy odamlar va ularning his-tuygʻulari va tashvishlari haqida suhbatlashgan.

Uning sheʼrlarida yaxshilik va yomonlik tushunchalari haqida fikrlar ham mavjud. Bu borada Xatoiy ozarbayjon adabiyoti dahosi Nizomiy Ganjaviyning fikriga qoʻshiladi. Shuningdek, u odam nima qilmasin, yaxshi yoki yomon boʻlmasin, uning samarasini koʻradi, yomonlik qilgan kishi oʻz ishidan uyaladi, deb hisoblaydi. Ammo yaxshilikka intilganlar har qanday sharmandalik va pushaymonlikdan xoli boʻladi.

Xatoiy sheʼrlarida inson, lirik qahramon magʻrur, erkin fikrlaydigan, oʻziga ishongan mavjudot sifatida ulugʻlanadi va uning oʻlmasligi, abadiyligi, eng aqlli inson ekanligi va dushmanlari ruhini qoʻzgʻatish qobiliyati bir necha bor tilga olinadi.

XII asrdayoq Nizomiy Ganjaviy tasavvufga hamdard boʻlib, soʻfiylarni qalbdan xabardor insonlar sifatida tanishtiradi. Shoirning „Sirlar xazinas“" da turli xil obrazlarning soʻfiy nusxalari yaratilgan. Xatoiy shuningdek, soʻfiylarni halol va haromga ergashganlarni ikki guruhga ajratadi. U haqiqiy soʻfiylar orasida eng yuqori insoniy fazilatlarni izlaydi, shogirdlarini haqiqiy soʻfiylar kabi harakat qilishga va soʻfiy odam nomini ulugʻlashga undaydi:

Agar siz soʻfiy boʻlsangiz, sotib olish va sotish,
Haromni halolga qoʻshmang,
Egri chiziqdan pastga tushmang,
Toʻgʻri yoʻlga qarang.

Xotaining koʻp qirrali sheʼriyatida dostonlar ham muhim oʻrin tutadi. Uning „Nasihatnoma“ masnaviysi va „Dahnoma“ sheʼri doston sheʼriyatining qimmatli namunalaridir. Nomidan koʻrinib turibdiki, bu falsafiy sheʼr. Bu yerda izchil bayon qilingan voqea yoʻq. Nasihat - tasavvufning panteistik qoidalarini, shuningdek, inson haqidagi ilgʻor gumanistik gʻoyalarni sharhlaydigan falsafiy asar.

„Dahnoma“ - Xatayning hajmi, gʻoyalari va mahorat jihatidan eng muhim asari. Bir tomondan mumtoz adabiyot, boshqa tomondan boy folklor sanʼati, ertak va dostonlarning xazinasidan foydalangan holda yaratilgan ushbu sheʼr boshqa „Dahnamalar“ dan shakli va mazmuni xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Xatayning oʻziga xos xususiyati: hissiyotlarni samimiy, ishonarli, tabiiy ifoda etish, tabiatni his qilish, muhabbat hayajonini toʻla aks ettirish, bu asarda xalq adabiyotidan ongli ravishda foydalanish fazilatlari yaqqol namoyon boʻladi.

Dahnoma - oʻn harfni anglatadi. Asar oʻnta harfdan iborat boʻlib tuyulsa-da, sheʼrning mazmuni harflar emas, balki shu harflar bilan bogʻliq voqealardir.

Xatoiy tabiatdagi rang-barang rasmlarni, turli xil boʻyoqlarni topish va ulardan foydalanish uchun insonning his-tuygʻularini tabiiy, samimiy ifodalash uchun mavzu imkoniyatlaridan mohirlik bilan foydalanadi. Tez-tez, lekin mahalliy gʻazallar sheʼrning lirizmini kuchaytiradi. Shoir tomonidan yaratilgan tabiat tasvirlaridan biri sheʼrning boshida berilgan. Ushbu tasvirlar shu qadar aniqki, rassomlar ular asosida osongina koʻplab panellarni yaratishi mumkin.

Ozarbayjon adabiyotshunosligida bahor janri odatda Xatoiy taʼrifining eng tipik namunasi sifatida koʻrsatiladi. Bizning adabiyotimizda koʻplab tabiat tavsiflari yaratilganiga qaramay, Xatay tomonidan yaratilgan ushbu tavsif bunday tavsiflar orasida alohida oʻrin tutadi:

Qish ketdi, yana bahor keldi,
Gul ketdi va gul keldi.

Barcha qushlar qichqirishdi,
Uning ustiga yana muhabbat olovi tushdi.

Kipr yana suvni ushladi,
Fakte ku-ku suv ustida oʻqidi.

Yaylovda kulib,
Anorning kulishi donni ochdi.

Vinç havoga uchib ketdi,
Lachin aluban vodiyga tushdi…

Ushbu tavsifda tabiat insondan ajralib turmaydi. Quvnoq, quvnoq yurak tabiatdan oladigan quvonch va baxtni bosqichma-bosqich sezib turadi. Shoir qushlar yigʻlayapti deyishi bilanoq, „Bu jonga yana sevgi olovi tushdi“ deb inson hayoti haqida gapiradi va inson hayotini tabiat bilan birlashtirdi.

Uning soʻzlariga koʻra, tabiatda gullar ochilib, qushlar sayraganda, inson qalbida muhabbat tuygʻulari uygʻonadi.

Sheʼrda tabiatni tasvirlash bilan bir qatorda Ashigning maʼnaviy azoblarini aks ettiruvchi gʻazallar ham asarning badiiy taʼsirini oshirishga xizmat qiladi.

Xatayga qadar boshqa ozarbayjon shoirlari - Humam Tabriziy va Maragali Avhadiy ham „Dahnoma“ mavzusida asarlar yozishgan. Xatoiy ushbu anʼanaviy syujetni vaziyat va voqealarga mos ravishda oʻzi yaratgan lavhalar va boshqa sheʼriy kashfiyotlar orqali yangilay oldi. Shuningdek, Xatayiyning „Dahnoma“ si ona tilida yozilgan birinchi dostonlardan biridir.

Dostonda lirik janrlar, jumladan, gʻazallardan foydalanish Xatoiy sheʼrida Fuzuliydan va hattoki Xakiridan oldin uchraydi. Xatoiy ushbu sheʼrni hokimiyat uchun kurash avjiga chiqqan, 1506-yilda, yigirma yoshida yozgan. Bu yoshligida u nafaqat Safaviylar Ozarbayjon davlatining poydevorini qoʻydi, balki epik sheʼrimizga „Dahnoma“ kabi oʻziga xos fazilatlarga ega asar ham berdi.

Xatoiy adabiy merosining muhim qismini boʻgʻin vaznida xalq sheʼrlari shaklida yozilgan asarlar tashkil etadi. Bizning boʻgʻinli sheʼrimizning tarixi Xataydan boshlanadi. Toʻgʻri, bu shakl Xataygacha odamlar orasida boʻlgan, ammo uni yozma adabiyotga olib kelgan Xatay edi. Hukmdor shoir oʻz gʻoyalarini xalq sheʼriyatining anʼanalari asosida tarbiyalangan nisbatan savodsiz yoki umuman savodsiz boʻlgan omma, shogirdlar va qizil boshliqlarga etkazish uchun koʻproq mos ekanligini sezdi va u oʻzlari yaxshi koʻrgan va tushunadigan shakllardan foydalanishni oʻz zimmasiga oldi.

Ushbu sheʼrlarda odamlarning ruhi va didiga yaqinlik alohida oʻrin tutadi. Xatayning siyosiy, axloqiy va estetik qarashlari ushbu sheʼrlarda juda aniq va sodda tarzda ifoda etilgan. Umuman olganda, Xatay sheʼriyatiga xos boʻlgan soddalik va ravshanlik uning hece vaznidagi sheʼrlarida koʻproq namoyon boʻladi.

Xatayning asarlari ham boʻgʻinlarda, ham boʻgʻinlarda mumtoz yozma adabiyotimizning eng qimmat namunalaridan biridir. Shoir merosi keyingi davrlar adabiyotida chuqur izlar qoldirdi. Fuzuliy singari daho rassom Xatayga javoban bir qator sheʼrlar yozgan va oʻzining birinchi buyuk asari Bangu Badeni unga bagʻishlagan. Taniqli xalq rassomi va hukmron shoirning zamondoshi Ashig Gurbani uni „Murshidi-kamilim, shayx oʻgʻli shohim“ deb kuylagan. Shoh Ismoil Xatayning asarlari qoʻlyozma va ogʻzaki ravishda keng tarqatildi va musiqa hamrohligida yigʻilishlarda ijro etildi. Shoh Ismoilning mashhur dostoni uning hayoti va kurashi haqida yozilgan.

AMEA Muhammad Fuzuliy nomidagi qoʻlyozmalar instituti direktorining ilmiy ishlar boʻyicha oʻrinbosari, filologiya fanlari doktori Posha Karimov Anqara Milliy kutubxonasidan Shoh Ismoil Xatay va uning oʻgʻli Shoh Tahmosb I tomonidan ona tilida yozilgan sheʼrlarini topdi. Xatayning Anqara Milliy kutubxonasi qoʻlyozmalar toʻplamidan topilgan „Shoh Xatoiy“ nomi ostida asarlari gʻazal va kuplet janrlarida yozilgan. Uning baʼzi bosma sheʼrlari bilan ushbu qoʻlyozmadagi sheʼrlari oʻrtasida farqlar mavjud. Ushbu farqlar shoir asarlarining kelgusi nashrlarida hisobga olinishi kerak. Shoh Taxmasib I oʻzining gʻazalida Usmonli imperatori Sulton Sulaymon qoʻshinlarining 1534-yilda Safaviylar davlatiga qilgan muvaffaqiyatsiz yurishini aytib, raqibning magʻlubiyatini uning muqaddas nasldan ekanligi bilan izohlaydi. Sulton Sulaymonning ushbu sheʼriga berilgan javob ham oʻsha toʻplamda berilganligi qiziq. Shunday qilib, Shoh Ismoil Safaviy va Sulton Selim I oʻrtasidagi dialogni ularning oʻgʻillari Taxmasib I va Sulton Sulaymon Sulton oʻz ona tillarida sheʼr shaklida davom ettirdilar.[82]

Ushbu doston asosida Muslim Magomayev shu nomdagi operani yaratdi. Yozuvchi A. Jafarzodaning „Boku-150“", F. Karimzodaning „Xudafer koʻprigi“, A. Soʻnggi yillarda Nijatning „Qizilbashlar“ romanlari va bir qator badiiy asarlar Shoh Ismoil Safaviy hayoti va shaxsiyatiga boʻlgan katta qiziqish ifodasi sifatida paydo boʻldi.[83][84]

Tarjima va nashr

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Shoh Ismoil Xatoiy. Ahmoq koʻprikdan oʻtish. „Sheʼrlar va sheʼrlar deb nomlangan“. Boku, Yazichi, 1988-yil
  • Shoh Ismoil Xatoiy.Asarlari Ishlaydi. Boku, „Sharq-Gʻarbiy“, 2005-yil, 384 bet. ISBN 978-9952-418-43-1
  • Xətai (www.elibrary.az),
  • Şah İsmayıl (www.elibrary.az).
  • Seçilmiş əsərləri / Ş. İ. Xətai; tərt. X. H. Yusifli; elmi red. Ə. Q. Səfərli. - Bakı : Altun kitab, 2005. - 342 s.
  • Xətai (www.elibrary.az),
  • Şah İsmayıl (www.elibrary.az)
  • Əsərləri / Ş. İ. Xətai; tərt.: Ə. Q. Səfərli, X. Yusifli. - Bakı : Şərq-Qərb, 2005. - 384 s.
  • Şah İsmayıl Səfəvi (Xətai) külliyyatı : qəzəllər, qəsidələr. nəsihətnamə, dəhnamə, qoşmalar / tərt. M. R. İsmayılzadə. - Bakı : [n. y.], 2004. - 534,[8] s.
  • Şah İsmail Hatai : Birinci Uluslararası Sempozyum Bildirileri: 9-11 Ekim, 2003. Ankara / tert. G. Öz. - Ankara : Azim Matbaacılık, 2004. - 365 s.
  • Xətai (www.elibrary.az),
  • Şah İsmayıl (www.elibrary.az).
  • Seçilmiş əsərləri / Ş. İ. Xətai; tərt. X. H. Yusifli; elmi red. Ə. Q. Səfərli; Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu. - Bakı : OKA Ofset, 2005. - 343 s.
  • Çamuroğlu, Reha (www.elibrary.az).
  • İsmail : roman / R. Çamuroğlu. - İstanbul : Everest Yayınları, 2005. - 347 s.
  • Qocayeva, Sevinc Malik qızı (www.elibrary.az).
  • XVI əsr Azərbaycan ədəbiyyatı və təsəvvüf : dərs vəsaiti / S. M. Qocayeva; elmi red. Q. M. Namazov; Bakı Dövlət Universiteti. - Bakı : [n. y.], 2010. - 129 s.
  • Zeynalov, Allahverdi (www.elibrary.az).
  • Şah İsmayıl Xətainin Qızılağac xanlığına səfəri: roman / A. Zeynalov; red. B. N. Cəfərli. - Bakı : Adiloğlu, 2011. - 208 s.
  • Kərimzadə, Fərman İsmayıl oğlu (www.elibrary.az).
  • Xudafərin körpüsü : roman / F. İ. Kərimzadə. - Bakı : Qanun, 2012. - 480 s.
  • Kərimzadə, Fərman (www.elibrary.az)
  • Seçilmiş əsərləri : 5 cilddə / F. İ. Kərimzadə; tərt. Q. Kərimzadə; red. Ə. Y. Ələkbərli.
  • I cild : Xudafərin körpüsü : roman. - Bakı : Ağrıdağ, 2002. - 390 s.
  • Miskin Abdal və Səfəvilər / tərt. N. Göyçəli; elmi red. M. Q. Allahmanlı; red. M. Əyyublu. - Bakı : Elm və təhsil, 2018. - 232 s.
  • Miskin Abdal - Səfəvilərin böyük ideoloqu, sufi şeyxi : şeirləri və dastanları / AMEA Folklor İnstitutu; tərt., ön sözün müəl. M. Q. Allahmanlı; elmi red. H. Ə. İsmayılov. - Bakı : ADMİU, 2018. - 496 s. Əliyev, Elmar Nadir oğlu (www.elibrary.az).
  • Türkün zəfər tarixi : ədəbi-tarixi düşüncələr / E. N. Əliyev; red. Ş. Mikayılov. - Bakı : Adiloğlu, 2008. - 226 s.

Shoh Ismoil ordeni

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shoh Ismoil ordeni

„Shoh Ismoil“ ordeni - Ozarbayjon Respublikasining oliy harbiy ordeni[85].

Ozarbayjon Respublikasining eng yuqori harbiy ordeni - Shoh Ismoil ordeni Ozarbayjon Respublikasi Qurolli Kuchlarining eng yuqori darajadagi ofitserlari, harbiy qismlar va birlashmalar komandirlariga beriladi.

„Shoh Ismoil“ ordeni quyidagilar uchun beriladi:

  • Ozarbayjon Respublikasi Qurolli Kuchlarini tashkil etish va mustahkamlashdagi maxsus xizmatlari uchun;
  • Ozarbayjon Respublikasining hududiy yaxlitligi va xavfsizligini taʼminlashda maxsus xizmatlar uchun;
  • Etakchi faoliyati uchun;
  • Respublikada favqulodda vaziyatlarning oqibatlarini bartaraf etish boʻyicha maxsus xizmatlar uchun.

„Shoh Ismoil“ ordeni, agar Ozarbayjon Respublikasining boshqa ordenlari va medallari boʻlsa, Istiglal ordenidan keyin, koʻkrakning chap tomonida taqiladi.

Uning xotirasiga bagʻishlangan

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Muslim Magomayev (bastakor) - Shoh Ismoil (opera)
  • Sardar Farajov - „Shoh Xatoiy“ simfoniyasi
  • Bokudagi haykal (1993-yil, Mualliflar Ibrohim Zeynalov va Zokir Mehdiyev)
  • Ardabil shahridagi haykal
  • Xachmazdagi haykal
  • Ganjadagi büst
  • Shoh Ismoil Xatoiy jamgʻarmasi
  • Xatoiy metro bekati
  • „Shoh Ismoil“ buyrugʻi
  • Masalli shahridagi muhtasham haykal (muallif Valid Mammadli)
  • „Abadiyat xazinasi“ koʻrgazmasi (Haydar Aliyev markazi, 19.07.2018)[86]
  • Shoh Ismoil Xatoiy tankeri.[87]

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Shoh Ismoil Safaviy Mervda Shayboniyxon bilan jang paytida (Iskandar bey Munshi. "Abbos o'rtasidagi tarixiy dunyo" ("Abbos dunyoga bezak beruvchi tarix"))
    Shoh Ismoil Safaviy Mervda Shayboniyxon bilan jang paytida (Iskandar bey Munshi. "Abbos o'rtasidagi tarixiy dunyo" ("Abbos dunyoga bezak beruvchi tarix"))

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Izohlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Xadim bəy Xüləfa „Xüləfa bəy“ kimi tanınır.
  2. ↑ Bu il hicri 906-cı il sayılır.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Ismāʿīl I, in Encyclopædia Britannica, online ed., 2011
  2. ↑ Woodbridge Bingham, Hilary Conroy, Frank William Iklé, A History of Asia: Formations of Civilizations, From Antiquity to 1600,and Bacon, 1974, p. 116.
  3. ↑ Шapaф-xaн Бидлиcи, т.ц c.169
  4. ↑ Xoндeмиp, 'т.III, ч.4, c.570-571, 599-601
  5. ↑ Дopн, c.593-595 Эфeндиeв. Heкoтыpыe cвeдeния, c.90.
  6. ↑ Woodbridge Bingham, Hilary Conroy, Frank William Iklé, A History of Asia: Formations of Civilizations, From Antiquity to 1600, and Bacon, 1974, p. 116.
  7. ↑ „"“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7-may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı“ (az). cabmin.gov.az (11-may 2019-yil). 13-may 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-may 2019-yil. (Wayback Machine saytida 13-may 2019-yil sanasida arxivlangan)
  8. ↑ „Encyclopædia Iranica. R.M. Savory. Esmail Safawi“. 2007-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-sentyabr.
  9. ↑ G. Doerfer, „Azeri Turkish“, Encyclopædia Iranica, viii, Online Edition, səh. 246.
  10. ↑ „ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ – Encyclopaedia Iranica“. iranicaonline.org. Qaraldi: 15-oktabr 2014-yil.
  11. ↑ R.Savory. İran under the Safavids. Cambridge, 1980, p. 2
  12. ↑ M.Abbaslı. Safeviler’in kökenine dair // TTK, “Belleten”, sayı: 158, Ankara 1976, s. 287-329
  13. ↑ N.Musalı. I Şah İsmayılın hakimiyyəti. Bakı, 2011, s. 87
  14. ↑ W.Hinz. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. Ankara, 1992, s. 5, 109
  15. ↑ Ə. Kəsrəvi. Azəri ya zəban-i bastan-i Azərbaygan. Tehran, 1304, s. 26
  16. ↑ Z.V.Toğan. Sur l`origines des Safawides // Melanges Louis Massignon, t. III
  17. ↑ R.Ghirshman, V.Minorsky and R.Sanghvi. Persia – the immortal Kingdom. London, 1971, p. 140
  18. ↑ М.Аббаслы. К вопросу о происхождении Сефевидов // «Известия» АН Азерб.ССР (серия литературы, языка и искусства), 1973, № 2, с. 36-53
  19. ↑ О.А.Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в X XVI веке. Баку,1981, с. 39-41
  20. ↑ В.В.Бартольд. Иран: исторический обзор. Ташкент, 1926, с. 45;
  21. ↑ В.В.Бартольд. Сочинения, т. II, ч. I. Москва, 1963, с. 748, 780;
  22. ↑ И.П.Петрушевский. Государства Азербайджана в XV веке // ССИА, вып. I, Баку, 1949, с. 205;
  23. ↑ О.К.Walsh. The Historiography of Ottoman-Safavid Relations in 16-th and 17-th Centuries // Historians of the Middle East. Oxford Üniversity Press, 1962, p. 204;
  24. ↑ R.Nur. Türk Tarihi, V c., İstanbul, 1923, s. 114;
  25. ↑ İ.H.Uzunçarşılı. Osmanl Tarihi. II c. Ankara, 1988, s. 225;
  26. ↑ N.Musalı. I Şah İsmayılın hakimiyyəti. Bakı, 2011, s. 87-88;
  27. ↑ T.H.Nəcəfli. Səfəvi-Osmanlı münasibətləri, Bakı, Turxan, 2015, s.15-34
  28. ↑ Abbaslı M., Safevilerin Kökenine Dair, Belleten XL, Ankara 1976, s. 313
  29. ↑ Бартольд В. В., Сочинения, т. II, ч. 1, М., 1963, стр. 748
  30. ↑ Петрушевский И. П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв., Ленинград, 1949, с. 36;
  31. ↑ И. П. Петрушевский. Государства Азербайджана в XV в., стр 205;
  32. ↑ В.В.Пигулевская, А. Ю. Якубовский, И. П. Петрушевский, Л. В. Строева и А. М. Беленицкий. История Ирана с древнейших времен до конца 18 века. Л., 1958, стр. 252
  33. ↑ L. Massignon, Tarika, EJ, vol. IV.
  34. ↑ Quliyeva Nahidə, s. 3.
  35. ↑ Əliyar Səfərli & & Xəlil Yusifli, s. 5.
  36. ↑ Şəmsi İsgəndəroğlu 1972, s. 145.
  37. ↑ Oqtay Əfəndiyev, s. 42.
  38. ↑ Sadiq Nağıyev, s. 14.
  39. ↑ V. Minorski, s. 114.
  40. ↑ Cəfər İbrahimov, s. 5.
  41. ↑ Oqtay Əfəndiyev, s. 43.
  42. ↑ Sadiq Nağıyev, s. 15.
  43. ↑ Oqtay Əfəndiyev 2007, s. 45.
  44. ↑ 44,0 44,1 Sadiq Nağıyev 1997, s. 15.
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Oqtay Əfəndiyev 2007, s. 46.
  46. ↑ Oqtay Əfəndiyev 2007, s. 47.
  47. ↑ Həsən bəy Rumlu, ss. 32–41.
  48. ↑ 48,0 48,1 Şəmsi İsgəndəroğlu 1972, s. 146.
  49. ↑ 49,0 49,1 Oqtay Əfəndiyev 2007, s. 48.
  50. ↑ İvan Petruşevski 1949, s. 230.
  51. ↑ Həsən bəy Rumlu, s. 42.
  52. ↑ Həsən bəy Rumlu, s. 47.
  53. ↑ Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası 1983, s. 127.
  54. ↑ 54,0 54,1 Sara Aşurbəyli 2006, s. 71.
  55. ↑ Oqtay Əfəndiyev 2007, s. 49.
  56. ↑ Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dovləti. Bakı, „Avrasiya press“, 2006
  57. ↑ Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dovləti. Bakı, „Avrasiya pressj“, 2006, səh. 330
  58. ↑ Петрушевский И.П., Азербайджан в XVI – XVII вв., Сб. статей по истории Азербайджана, вып. 1, Баку, 1949. с.228
  59. ↑ Новичев А.Д., История Турции, том I, Эпоха феодализма (XI-XVIII века), Ленинград, 1963. с.105-107
  60. ↑ Faruk Sümer, XV asırdan itibaren Anadoludan İrana vukubulan göçler, Türk Yurdu, sayı 1, Ankara, 1954.
  61. ↑ Savory M. Roger, „A Curiose Episode of Safavid History“, Edinburgh University Press, 1971. В сборнике: Studies on the history of Safavid Iran, London 1987.
  62. ↑ Фарах Гусейн. Османо-сефевидская война 1578–1590 гг. Баку, „Нурлан“, 2005, стр. 25
  63. ↑ Yavuz Sultan Selim. Osmanlı Araştırmaları Vakfı "İbn-i Kemal gibi allâmelerden bu fitnenin def’i için fetvâ alan Yavuz", 18-yanvar 2012-yilda asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 12-sentabr 2020-yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  64. ↑ Şehabeddin Tekindağ, „Yeni Kaynak ve Vesîkaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi“, İstanbul Üniversitesi Eedbiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı 22, s. 17, 1968
  65. ↑ Gülağ Öz. İSLAMİYYƏT Türkler ve Alevilik. s. 188, 1999, Ankara, ISBN 9757059021 "Osmanlı Padişahına gerekir ki bunların (Kızılbaşların) ileri gelenlerini öldürüp mallarını ve kadınlarını dahi ve çocuklarını İslâm gazilerine taksim ede"
  66. ↑ N.Musalı. I Şah İsmayılın Hakimiyyəti (“Tarix-i Aləmara-yi Şah İsmayıl” əsəri əsasında), Bakı-2011, s. 244;
  67. ↑ B.Dedeyev. Çaldıran Savaşına kadar Osmanlı-Safevi ilişkilerine kısa bir bakış // Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı 2/6, 2009, s.131-132
  68. ↑ M.Saray. Türk-İran Siyasi münasebetlerinde Şiiliğ’in rolüş Ankara, 1990, s. 19
  69. ↑ Ş.F.Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV-XVI əsrlər), Bakı-1995, s. 100-101;
  70. ↑ N.Musalı. I Şah İsmayılın Hakimiyyəti (“Tarix-i Aləmara-yi Şah İsmayıl” əsəri əsasında), Bakı-2011, s. 247
  71. ↑ A.Allouche. Osmanlı-Safevi ilişkileri (kökenleri ve gelişimi). Çeviren: A. Emin Dağ. İstanbul, Anka, 2001, s. 131-132;
  72. ↑ R.M.Savory. İran under the Safavids, Cambridge University Press. 1980, p. 41.
  73. ↑ Şəki əhalisi Böyük Qafqaz Sıra dağlarını „Şah dağ“ adlandırır. Bax: Rəşid bəy Əfəndiyev. Nuxa qəzasında olan asarü-ətiqələr haqqında, Bakı-1925[sayt ishlamaydi]
  74. ↑ „Namiq Musalı. "Cahangüşa-yi xaqan-i sahibqiran" əsərində Şəki tarixinə dair məlumatlar“. 2015-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-sentyabr.
  75. ↑ O.Ə.Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı, 2007, s. 54.
  76. ↑ 76,0 76,1 T.H.Nəcəfli. Bütöv Azərbaycanın qurucusu: görkəmli dövlət xadimi Şah İsmayıl Səfəvi. /Tarixi və milli-mənəvi dəyərlər konteksində Azərbaycan milli kimliyi. Bakı, Elm və Təhsil, 2014, s. 84.
  77. ↑ Münşi İ. Tarix-i aləmara-yi Abbasi. Farscadan tərcümənin, ön sözün, şərhlərin və göstəricilərin müəllifləri AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d, prof. Oqtay Əfəndiyev, t.e.n Namiq Musalı. Bakı, 2009, s. 83;
  78. ↑ T.H.Nəcəfli. Bütöv Azərbaycanın qurucusu: görkəmli dövlət xadimi Şah İsmayıl Səfəvi, s. 86.
  79. ↑ 79,0 79,1 T.H.Nəcəfli. Bütöv Azərbaycanın qurucusu: görkəmli dövlət xadimi Şah İsmayıl Səfəvi, s. 87.
  80. ↑ T.H.Nəcəfli. Bütöv Azərbaycanın qurucusu: görkəmli dövlət xadimi Şah İsmayıl Səfəvi, s. 89.
  81. ↑ Şah İsmayıl Xətainin xətt nümunələri aşkarlanıb
  82. ↑ Paşa Kərimov Ankara Milli Kitabxanasından I Şah İsmayıl Xətainin və onun oğlu I Şah Təhmasibin ana dilində yazdıqları şeirləri aşkar etmişdir
  83. ↑ Paşa Kərimov:Şah İsmayıl Xətainin xətt nümunələri aşkarlanıb
  84. ↑ Paşa Kərimovun əldə etdiyi əhəmiyyətli əlyazmanın surəti Azərbaycan və İtaliya prezidentinin iştirak etdiyi “Əbədiyyət xəzinəsi” adlı sərgidə təqdim edilib
  85. ↑ "Azərbaycan Respublikasının orden və medallarının təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 10-noyabr 1992-ci il tarixli, 370 nömrəli Qanunu. e-qanun.az (Wayback Machine saytida 30-mart 2012-yil sanasida arxivlangan) (Ozarbayjoncha)
  86. ↑ AzərTAc. „Heydər Əliyev Mərkəzində Şah İsmayıl Xətaiyə həsr edilmiş sərgi açılıb“ (az). Youtube.com (2018-yil 19-iyul). Qaraldi: 19-iyul 2018-yil.
  87. ↑ “Şah İsmayıl Xətai” tankeri təmir olunub[sayt ishlamaydi] 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Shoh_Ismoil_Safaviy&oldid=5334373" dan olindi