Kontent qismiga oʻtish

Sibir chipmunkasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Sibir chipmunkasi (Eutamias sibiricus), shuningdek, oddiy chipmunk deb ham ataladigan shimoliy Osiyoda, markaziy Rossiyada, Xitoy, Koreya va Yaponiyaning shimolidagi Xokkaydoda keng tarqalgan tur[1]. U Janubiy Koreyadan olib kelingan va 1960-yillarda Yevropada uy hayvonlari safiga kiritilgan.

Yongʻoq yeyayotgan chipmunk Oike togʻida suratga olingan, Xigashiomi, Shiga prefekturasi, Yaponiya.

Tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boshining yaqindan koʻrinishi

Sibir chipmunkasining orqa tomonida toʻrtta oq chiziq va beshta quyuq chiziq bor. Uzunligi 17-25 sm. Kattaroqlarining vazni yil vaqtiga va oziq-ovqat mavjudligiga bogʻliq[2].Turli geografik mintaqalarda rangining ozgina oʻzgarishini kuzatish mumkin[3]. Sibir chipmunkasi odatda 50-100 grammgacha ogʻirlikda boʻladi[4]. Sibir chipmunkasining kichik oʻlchamdagilari tabiatda ikki yildan besh yilgacha yashashi mumkin.Biroq, asirlikda u oʻn yilgacha yashaydi.

Tarqatishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lyme kasalligining taxminiy tarqalishi jadvali

Bu tur Rossiya, Shimoliy Yevropa, Sibir, Saxalin, Kunashir, sharqiy Qozogʻiston, Shimoliy Moʻgʻuliston, shimoliy va markaziy Xitoy, Koreya va Yaponiyada keng tarqalgan[1].

1960-yillarda Janubiy Koreya bu hayvonlarni Yevropaga uy hayvonlari sifatida eksport qila boshladi[5][6].

Invazivlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yevropada Sibir chipmunkasi 2016-yildan beri Ittifoqning invaziv begona turlari roʻyxatiga kiritilgan (Ittifoq roʻyxati)[7]. Bu shuni anglatadiki, ushbu turni butun Yevropa Ittifoqida import qilish, koʻpaytirish, tashish, tijoratlashtirish yoki atrof-muhitga ataylab qoʻyib yuborish mumkin emas[8].

Yashash joyi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sibir chipmunkasi turli xil yashash joylari va sharoitlarida omon qolishi mumkin[9]. Ular odatda ignabargli oʻrmonlarda, oʻrmonlar va togʻlar ichidagi toshloq joylarda, butalar bilan toʻldirilgan joylarda, suv yoʻllari, yoʻllar boʻylab yoki qishloq xoʻjaligi yerlarining boshqa kichik qismlarida joylashgan[10].

Sibir chipmunkasi boʻshagan koloniyalarda yashaydi, bu yerda har bir tur oʻz hududiga egalik qiladi. Hududi 700m 2 dan 4000 m 2 gacha boʻladi[11]. Sibir chipmunkasi oʻz hududini yonoqlari ichidagi siydik va ogʻiz bezlari bilan belgilaydi. Bu usul ushbu turning bir-biri bilan muloqot qilish usulini ham koʻrsatadi[12].

Xulq-atvor

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sibir chipmunkasi non yeydi

Sibir chipmunklari odatda yolgʻiz hayot kechirishadi, lekin qishda ular koʻpincha boshqa chipmunk bilan boʻlishadigan chuqurcha yaratadilar[13][14]. Uning chuqurligi 1.5 metr boʻlishi mumkin.Uya xonasi, bir nechta saqlash kameralari va chiqindilar uchun kameralardan iborat. Qish mavsumida yer ostida omon qolish uchun chipmunklar 3-4 kg oziq-ovqat jamlaydi[15].

Chipmunk moʻynali terilari

Koʻpayishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpayish davri odatda aprel oyining oʻrtalarida qish uyqusidan keyin sodir boʻladi[16]. Ular yiliga bir yoki ikki marta nasl qoldirishadi.Nasl soni uchdan sakkiztagacha boʻlishi mumkin[17]. Yoshlar koʻr va yalangʻoch tugʻiladi va ularning vazni 3-5 gramm boʻladi[18]. 28-35 kunlik homiladorlik davridan soʻng nasl tugʻilgandan keyin taxminan 20-25 kun ichida koʻzlarini ochadi[19]. Urgʻochilar yoshlarga gʻamxoʻrlik qilish uchun mas’uldirlar va ular taxminan olti hafta davomida ularga qanday ozuqa topishni oʻrgatadi. Nasl yettinchi haftada sutdan ajratiladi.Sakkizinchi haftada mustaqil bosqichga yetadi.

Parhez

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sibir chipmunklari oziq-ovqatni saqlaydigan yoki keshlaydigan hayvonlardir[20][21]. Odatda, ular turli xil bargli va ignabargli daraxtlarning urugʻlari bilan birga qaragʻay urugʻini isteʼmol qiladilar. Urugʻlardan tashqari, ular oʻt ildizlari, hasharotlar, mollyuskalar, qushlar, sudraluvchilar, donlar, mevalar va qoʻziqorinlarni ham yeyishadi.

Ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sibir chipmunklari boshqa hayvonlar, masalan, kunduzgi yirtqichlar va kichik mushuklar uchun muhim oziq-ovqat manbalari hisoblanadi[22]. Boshqa maʼlum boʻlgan yirtqichlar orasida qirgʻiylar, boyqushlar va tulkilar mavjud[23].Ular bu hayvonlarning oʻljasi boʻlishdan qochish, oʻz uylarida yashirinib, atrof-muhit bilan aralashish uchun kamuflyajlangan moʻynalaridan foydalanadilar. Ular urugʻlar va qoʻziqorin sporalarini tarqatadilar. Ular oʻrmon daraxtlari zararkunandalariga qarshi kurashishda yordam berishi mumkin. Rossiyada ular oʻrmon yongʻoqlarining taxminan 50 foizini yeydilar. Belgiyada bu chipmunklar past uyali qushlarni ovlaydi.

Odamlarga munosabat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi odamlar Sibir chipmunklarini uy hayvonlari sifatida saqlaydilar yoki ularni moʻynalari yoki boshqa tana aʼzolari uchun sotadilar. Sibir chipmunklari ekinlarni yeyishi va bogʻlarga zarar yetkazishi mumkin[24]. Rossiyada ular gʻalla maydonlari va bogʻlarga jiddiy iqtisodiy zarar yetkazadi[25].

Turlar Shomil orqali yuqadigan Borrelia burgdorferi bakteriyalaridan kelib chiqqan Lyme kasalligini olib yurishi mumkin[26].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Tsytsulina, K.; Formozov, N.; Shar, S.; Lkhagvasuren, D. & Sheftel, B. (2017) [errata version of 2016 assessment]. „Eutamias sibiricus“. IUCN Red List of Threatened Species. 2016: e.T21360A115161465. Retrieved 19 April 2021.
  2. ↑ „Tamias sibericus“. Encyclopedia of Life. Qaraldi: 27-fevral 2014-yil.
  3. ↑ „Tamias sibiricus (Siberian chipmunk)“. Invasive Species Compendium. Commonwealth Agricultural Bureaux. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
  4. ↑ Haberland. „Tamias sibiricus“. Animal Diversity Web. Qaraldi: 9-aprel 2014-yil.
  5. ↑ „Tamias sibericus“. Encyclopedia of Life. Qaraldi: 27-fevral 2014-yil.
  6. ↑ „Tamias sibiricus (Siberian chipmunk)“. Invasive Species Compendium. Commonwealth Agricultural Bureaux. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
  7. ↑ „List of Invasive Alien Species of Union concern - Environment - European Commission“. ec.europa.eu. Qaraldi: 27-iyul 2021-yil.
  8. ↑ „REGULATION (EU) No 1143/2014 of the European parliament and of the council of 22 October 2014 on the prevention and management of the introduction and spread of invasive alien species“.
  9. ↑ „Tamias sibericus“. Encyclopedia of Life. Qaraldi: 27-fevral 2014-yil.
  10. ↑ „Tamias sibiricus (Siberian chipmunk)“. Invasive Species Compendium. Commonwealth Agricultural Bureaux. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
  11. ↑ „Tamias sibericus“. Encyclopedia of Life. Qaraldi: 27-fevral 2014-yil.
  12. ↑ MacDonald, David. Mammals of Britain & Europe. London: HarperCollins, 1993 — 230-bet. ISBN 0-00-219779-0. 
  13. ↑ „Tamias sibericus“. Encyclopedia of Life. Qaraldi: 27-fevral 2014-yil.
  14. ↑ MacDonald, David. Mammals of Britain & Europe. London: HarperCollins, 1993 — 230-bet. ISBN 0-00-219779-0. 
  15. ↑ Saddington, G (3-aprel 2009-yil). „Notes on the Breeding of the Siberian Chipmunk in Captivity“. International Zoo Yearbook. 6-jild, № 1. 165–166-bet. doi:10.1111/j.1748-1090.1966.tb01736.x. Qaraldi: 4 March 2014.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()[sayt ishlamaydi]
  16. ↑ Haberland. „Tamias sibiricus“. Animal Diversity Web. Qaraldi: 9-aprel 2014-yil.
  17. ↑ Saddington, G (3-aprel 2009-yil). „Notes on the Breeding of the Siberian Chipmunk in Captivity“. International Zoo Yearbook. 6-jild, № 1. 165–166-bet. doi:10.1111/j.1748-1090.1966.tb01736.x. Qaraldi: 4 March 2014.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()[sayt ishlamaydi]
  18. ↑ „Tamias sibiricus (Siberian chipmunk)“. Invasive Species Compendium. Commonwealth Agricultural Bureaux. Qaraldi: 20-fevral 2014-yil.
  19. ↑ „Tamias sibericus“. Encyclopedia of Life. Qaraldi: 27-fevral 2014-yil.
  20. ↑ „Tamias sibericus“. Encyclopedia of Life. Qaraldi: 27-fevral 2014-yil.
  21. ↑ Haberland. „Tamias sibiricus“. Animal Diversity Web. Qaraldi: 9-aprel 2014-yil.
  22. ↑ Haberland. „Tamias sibiricus“. Animal Diversity Web. Qaraldi: 9-aprel 2014-yil.
  23. ↑ „Siberian chipmunk, Tamias sibiricus“. Great Britain Non-Native Species Secretariat. 8-mart 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-sentabr 2022-yil.
  24. ↑ Haberland. „Tamias sibiricus“. Animal Diversity Web. Qaraldi: 9-aprel 2014-yil.
  25. ↑ „Siberian chipmunk, Tamias sibiricus“. Great Britain Non-Native Species Secretariat. 8-mart 2022-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-sentabr 2022-yil.
  26. ↑ Marsot, Maud; Chapuis, Jean- Louis (31-yanvar 2013-yil). „Introduced Siberian Chipmunks (Tamias sibiricus barberi) Contribute More to Lyme Borreliosis Risk than Native Reservoir Rodents“. PLOS ONE. 8-jild, № 1. e55377-bet. Bibcode:2013PLoSO...855377M. doi:10.1371/journal.pone.0055377. PMC 3561227. PMID 23383170. {{cite magazine}}: Text "display-authors" ignored (yordam)CS1 maint: date format () 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Sibir_chipmunkasi&oldid=5241051" dan olindi