Yaqin Sharq Antantasi

Saadobod pakti, Saadaba kelishuvlari yoki Yaqin Sharq Antantasi(fransuzcha: Traité de Sa'dabad,inglizcha: Treaty of Saadabad, turkcha: Sadabat Paktı, forscha: پیمان سعدآباد) – 1937-yil 8-iyulda Saadobod paktining tuzilishi natijasida vujudga kelgan Eron, Turkiya, Afgʻoniston va Iroqdan iborat davlatlar guruhi – Tehron yaqinidagi Eron shohining Saadobod saroyida bu toʻrt davlat tomonidan imzolangan shartnoma^[1].

Yaqin Sharq Antantasining vujudga kelish sabablari

Buyuk Britaniya paktning tuzilishiga hissa qoʻshdi, Britaniya diplomatiyasi Yaqin va Oʻrta Sharqda oʻz taʼsirini kuchaytirishga va bu mintaqa mamlakatlaridan iborat yangi guruhdan SSSRga qarshi, shuningdek, Germaniya va Italiyaning tobora kuchayib borayotgan faollashuviga qarshi siyosatida foydalanishga intildi. Bundan tashqari, shartnomada ishtirok etgan toʻrtta davlatdan uchtasi Iroq, Eron va Turkiyada kurd separatizmiga qarshi birgalikda kurashishni rejalashtirgan, mamlakatlarda 1927-1931-yillarda mustaqil kurd davlati – Ararat Respublikasini yaratishga harakat qilingan.

Ayni paytda, paktni imzolash lahzasi Iroqda kurd millatchisi Bakr Sidqiyning davlat toʻntarishi natijasida hokimiyatga kelgan, millati turkman Hikmat Sulaymon davriga toʻgʻri keldi. U 1936-1937-yillarda Iroq soʻl harbiy hukumatini qisqa muddat boshqargan. Sulaymon hukumati Iroq tarixida birinchi marta „milliy demokratik islohotlar“ tarafdori boʻlgan arab millatchiligini tarqatmadi va shuning uchun Iroqning sharqiy, arab boʻlmagan qoʻshnilari bilan diplomatiyadan manfaatdor edi. Turkiya Birinchi jahon urushidagi magʻlubiyatdan keyin qoʻshnilari bilan doʻstona munosabatlarga intildi.

Paktni tayyorlash, uni imzolash va ratifikatsiya qilish

Saadobod paktini tuzish boʻyicha dastlabki muzokaralar 1935-yilda Italiyaning Efiopiyadagi tajovuzi natijasida yuzaga kelgan siyosiy vaziyatning keskinlashishi tufayli boshlangan. 1935-yilning 2-oktyabr kuni Jenevada boʻlajak Millatlar Ligasi Kengashi yigʻilishi uchun toʻplangan Eron, Turkiya va Iroq tashqi ishlar vazirlari pakt matnini ishlab chiqdilar.

1935-yilning noyabrida Afgʻoniston ham rejalashtirilgan paktga qoʻshildi. Biroq, paktning tayyorlanishi va imzolanishi oʻrtasida deyarli ikki yil oʻtdi, chunki pakt ishtirokchilari uning toʻliq samarali boʻlishi uchun ular oʻrtasida mavjud boʻlgan munozarali chegara masalalarini oldindan hal qilish zarur deb hisoblashdi. Eron bilan Afgʻoniston oʻrtasida, Eron bilan Turkiya oʻrtasida, ayniqsa, Eron bilan Iroq oʻrtasida bunday muammolar mavjud edi. Eron va Afgʻoniston oʻrtasidagi kelishmovchiliklar oʻsha yili Turkiya vositachiligida hal qilindi. 1937-yilning aprel-may oylarida Turkiya maxsus delegatsiyasining Tehronga tashrifi natijasida Eron va Turkiya oʻrtasidagi kelishmovchiliklar yakun topdi.

1937-yil oʻrtalariga kelib Shatt al-Arab daryosi hududidagi chegara boʻyicha Eron va Iroq oʻrtasidagi uzoq davom etgan tortishuv tugatildi va bu masala boʻyicha yakuniy bitim 1937-yil 4-iyulda Tehronda imzolandi. Bu vaqtga kelib, toʻrtta davlat tashqi ishlar vazirlari Eron poytaxtida toʻplanishdi va ular Saadobod paktini imzoladilar, shu bilan Yaqin Sharq Antantasini tuzdilar. Ratifikatsiya yorliqlarini almashish 1938-yil 25-iyunda Tehronda boʻlib oʻtdi va pakt oʻsha kuni kuchga kirdi. Shartnoma 1938-yil 19-iyulda Millatlar Ligasi kelishuvlari reestrida roʻyxatga olingan^[2].

Shartnomaning mazmuni va muddati

Pakt, aslida, tajovuz qilmaslik toʻgʻrisidagi boʻlib, tomonlarning umumiy chegaralar daxlsizligini hurmat qilish, bir-biriga qarshi tajovuzkorlik harakatlaridan oʻzaro voz kechish majburiyatlarini oʻz ichiga olgan (bundan tashqari, tajovuz tushunchasi ushbu shartnomaga muvofiq shakllantirilgan).

Ahdlashuvchi tomonlarning ichki ishlariga aralashmaslik, bitim ishtirokchilari oʻz hududlarida birortasiga dushman boʻlgan maqsadlarni koʻzlagan qurolli otryadlar, toʻdalar, guruhlar yoki tashkilotlarning tuzilishi va faoliyatiga yoʻl qoʻymaslikka, har bir tomon bilan maslahatlashishga vaʼda berishdi.

Shartnoma 5 yil muddatga tuzildi va denonsatsiya qilinmagan taqdirda avtomatik ravishda yana 5 yilga uzaytiriladigan boʻldi. Shartnomani denonsatsiya qilish uchinchi davlatga nisbatan tajovuzkorlik qilgan ishtirokchilarga nisbatan amalga oshirilishi mumkin edi.

Blokning tashkiliy tuzilishi va qoʻshimcha aktlar

Shartnoma bilan bir vaqtda Yaqin Sharq Antantasining doimiy Kengashi – toʻrtta Yaqin Sharq davlatining tashqi ishlar vazirlaridan iborat kengashini (Kichik va Bolqon Antantalari Kengashlari namunasida) tashkil etish toʻgʻrisida protokol imzolandi. Tashqi ishlar vazirlari yiliga kamida bir marta uchrashishi kerak edi. Yaqin Sharq Antantasi Kengashining birinchi yigʻilishi pakt imzolangandan soʻng darhol boʻlib oʻtdi. Yigʻilish davomida Millatlar Ligasida birgalikdagi harakatlar toʻgʻrisida bir qator qarorlar qabul qilindi. Buning ortidan bir qator Eron-Iroq kelishuvlari boʻldi: 1937-yil 18-iyulda doʻstlik shartnomasi imzolandi; 1937-yil 24-iyulda oʻzaro nizolarni tinch yoʻl bilan hal qilish toʻgʻrisidagi konvensiya; 1938-yilda chegara belgilarini oʻrnatish uchun komissiya tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi.

Yaqin Sharq Antantasining pakt doirasidagi faoliyati

1938-yilda Turkiya qisman Yaqin Sharq Antantasidagi ishtiroki tufayli, birinchi navbatda, asosan turkiyzabonlar yashagan Aleksandretta Sanjakni Fransiya mandati bilan boshqarilayotgan Suriya qoʻlidan tortib oldi va uning hududida mustaqil Hatay davlatini tashkil etdi. 1939-yilda, u yerda referendum oʻtkazish orqali – uni Turkiya bilan birlashtirdi. Biroq, Antantaning bu (Kichik, Bolqon va Boltiqboʻyi Antantasidan keyin) boʻlimi tashqi siyosat masalalarida birlashgan front sifatida harakat qilmadi, tashkilot ishtirokchilarining tashqi siyosiy manfaatlari va afzalliklari boshqacha boʻlib chiqdi. Natijada, Saadobod paktining tuzilishi, shuningdek, Yaqin Sharq Antantasining tuzilishi xalqaro munosabatlarning umumiy rivojlanishida muhim rol oʻynamadi. Eron va Iroqning ikki davlat oʻrtasidagi chegara munosabatlarini normallashtirishga qaratilgan harakatlari ham xuddi shunday qisqa muddatli boʻlib chiqdi.

1939-1945-yillardagi Ikkinchi jahon urushi davrida Yaqin Sharq Antantasi ishtirokchilari urushayotgan koalitsiyalarga nisbatan turli va kelishilmagan pozitsiyalarni egalladilar. Germaniya neftga boy Yaqin Sharqda oʻz nazoratini oʻrnatishni, Fransiya qoʻl ostida boʻlgan Suriya va Livanni vaqtincha oʻziga boʻysundirishni, Britaniya Falastin va Iroqda arab millatchilari harakatini ragʻbatlantirishni, shuningdek, Turkiya va Eronni oʻz tomoniga ogʻdirishga harakat qilishni rejalashtirdi. Italiya Shimoliy Yamanda oʻz taʼsirini kuchaytirib, Janubiy Arabistondagi Britaniya mulklariga bir qator muvaffaqiyatsiz harbiy hujumlarni amalga oshirib, qator arab davlatlarini boʻysundirish urinishlaridan voz kechmadi (xususan, Adanni havodan bombardimon qildi). Biroq, 1941-yilda ittifoqchilar Suriya va Livanni ozod qilishga muvaffaq boʻlishdi, Iroqdagi nemisparast kuchlarning harbiy toʻntarishi „Oʻttiz kunlik“ Angliya-Iroq urushiga va unda Iroqning magʻlubiyatiga olib keldi. Sovet Ittifoqi diplomatiyasi Turkiyani SSSR Germaniya tomonida boʻlgan urushga kirish rejalaridan voz kechishga majbur qildi. Ushbu voqealar zanjiriga Erondagi Angliya-Sovet operatsiyasi chek qoʻydi, bu esa mamlakatning fashistik blokga boʻysunishiga toʻsqinlik qildi.

Yaqin Sharq Antantasining qulashi

Biroq, yuz bergan jarayonlar amalda Yaqin Sharq Antantasi allaqachon qulaganini va Saadobod pakti oʻz ahamiyatini yoʻqotganligini tasdiqladi. Biroq, rasmiy ravishda 1943-yili shartnoma avtomatik ravishda yana 5 yilga uzaytirildi, chunki imzolagan tomonlarning hech biri unga qarshi chiqmadi. Shunday qilib, Yaqin Sharq Antantasi rasman 1948-yilgacha mavjud boʻldi. Urushdan keyin Angliya-Amerika diplomatiyasi Saadobod paktini qayta tiklashga harakat qila boshladi va undan Sovet Ittifoqiga qarshi qaratilgan Sharqiy blokni (jumladan, Iroqdan tashqari, boshqa arab mamlakatlari) yaratish rejasini amalga oshirish uchun foydalanishni reja qildi. Bunga qisman 1955-yilda Afgʻoniston ishtirokisiz NATO tarafdori boʻlgan CENTO blokini yaratgan Bagʻdod paktining imzolanishi bilan erishildi.

Yana qarang

Manbalar

↑ Sykes, Percy (1941-01-01). "The role of the middle east". Journal of the Royal Central Asian Society 28 (1): 47–67. doi:10.1080/03068374108730994. ISSN 0035-8789. https://doi.org/10.1080/03068374108730994.
↑ League of Nations Treaty Series, vol. 190, pp. 22–27.

Adabiyotlar

Вышинский А. Я., Лозовский С. А.. Дипломатический словарь. М.: Госполитиздат, 1948.
Kuzmin V. A. Voprosi istorii Saadabadskogo pakta v sovetskoy istoriografii // Politika velikix derjav v Tsentralnoy Yevrope, na Balkanax i Blijnem Vostoke v noveyshee vremya. – Sverdlovsk: UrGU, 1989. – S. 102-111.
League of nations. Treaty series, [Lausanne], 1938, v. 190, pp. 22–27.
Lugosi Győző: Közel- és Közép-Kelet. In: 20. századi egyetemes történet. (II. kötet: Európán kívüli országok.) Szerk.: Németh István. Budapest, Osiris, 2006. ISBN 9633897602. pp. 102–112.
Lugosi Győző: Törökország. In: 20. századi egyetemes történet. (I. kötet: Európa.) Szerk.: Németh István. Budapest, Osiris, 2006. ISBN 963-389-760-2 pp. 195–202.
J. Nagy László: Az arab országok története a XIX—XX. században. Budapest, Eötvös József Kiadó, 1997. ISBN 963-9024-16-3.
Pečenka, M.; Luňák, P. Encyklopedie moderní historie. Praha : Libri, 1998. ISBN 80-85983-46-X.
Szaadabadi szerződés. In: Dokumentumok a Közel-Kelet XX. századi történetéhez. Szerk.: Lugosi Győző. Budapest, L’Harmattan, 2006. ISBN 963-9683-26-4. pp. 153–155.

Havolalar

1937 yildagi Saadobod paktining rasmiy matni^(ingl.)
D.^{[sayt ishlamaydi]} Kameron Vatt, „1937 yil 8 iyuldagi Saadobod pakti“^{[sayt ishlamaydi]}^(ingl.)
Kurdlar chorrahada, 1900-1945 yillar: Mustaqillik orzulari^(ingl.)

[1] Sykes, Percy (1941-01-01). "The role of the middle east". Journal of the Royal Central Asian Society 28 (1): 47–67. doi:10.1080/03068374108730994. ISSN 0035-8789. https://doi.org/10.1080/03068374108730994.

[2] League of Nations Treaty Series, vol. 190, pp. 22–27.

[1]

[2]