Eron operatsiyasi

Eron operatsiyasi, shuningdek, Angliya-Sovet Ittifoqining Eronga bostirib kirishi (inglizcha: Anglo-Soviet invasion of Iran, forscha: اشغال ایران در جنگ جهانی دوم ‎ kod nomi – "Operatsiyaga rozilik" (inglizcha: Operation Countenance)) – bir tomondan Buyuk Britaniya (shu jumladan Hindiston mustamlakachi qoʻshinlari), Avstraliya va SSSR, boshqa tomondan Eron Shahanshoh davlati oʻrtasida 1941-yil 25 avgust – 17 sentyabrda sodir boʻlgan qurolli toʻqnashuv.

Operatsiya Eron neft konlarining xavfsizligini taʼminlash va Sovet Ittifoqiga taʼminot yoʻllarini ochish maqsadida amalga oshirildi („Fors yoʻlagi“ maqolasiga qarang). Eronga operatsiya uyushtirgan mamlakatlar Germaniya va uning ittifoqchilariga qarshi harbiy amaliyotlar olib bormoqda edi. Eron betaraflik mavqeiga ega boʻlishiga qaramay, Gitlerga qarshi koalitsiya tomonidan fashistlar Germaniyasining ittifoqchisi hisoblangan Rizo Pahlaviy operatsiya yakunida taxtdan agʻdarildi va uning kenja oʻgʻli Muhammad Shahanshoh boʻldi.

Bosqin Eron davlatini hayratda qoldirdi. Eronliklar tomonidan faol qarshilik koʻrsatishni tashkil eta olmaslik ittifoqchilar tomonidan harbiy harakatlarni yanada olgʻa olib borishga sabab boʻldi. Shohni urush boshlanishidan oldin qurilgan avtomobil yoʻllari va transport yoʻllari tarmoqlarini tugatishni istamasligi Gitlerga qarshi koalitsiya uchun urushni sezilarli darajada osonlashtirdi va operatsiyani tezlashtirdi. Buyuk davlatlar Eronning qoʻshinlari qurollansizlantirilganiga qaramay, Tehron konferensiyasida ularning rahbarlari davlat mustaqilligi va hududiy yaxlitligini saqlashdan manfaatdor ekanliklarini tasdiqladilar. Ikkinchi Jahon urushi yillarida Lend-lizing dasturi boʻyicha tovarlarning 34 foizi Fors koridori orqali Sovet Ittifoqiga yetkazib berildi+. Britaniya imperiyasi oʻz qoʻshinlarini Erondan mart oyida, Sovet Ittifoqi – 1946-yil may oyida olib chiqishni yakunladi.

Dastlabki shartlar

1925-yilda, fuqarolar urushi, tartibsizliklar va xorijiy intervensiya tugaganidan bir necha yil oʻtgach, Forsda Shoh Rizo Pahlaviy hokimiyatga keldi. Keyinchalik, 1935-yilda u xorijiy elchilardan rasmiy yozishmalarda „Eron“ atamasini – mahalliy aholi orasida keng tarqalgan davlatning tarixiy nomini ishlatishni soʻradi. Pahlaviy mamlakatni iqtisodiy, madaniy va harbiy jihatdan modernizatsiya qilishning ulkan dasturini amalga oshirishga kirishdi. Qojarlar davrida parchalanib ketgan va yakkalanib qolgan davlat boʻlgan Eron shiddat bilan zamonaviy sanoat davlatiga aylanib bordi. Bundan tashqari, Shohning harakatlari tufayli bir qator muhim infratuzilma obyektlarini qurish, shaharlarni urbanizatsiya qilish, transport yoʻllari tarmogʻini koʻpaytirish va maktablar qurishga erishildi. Rizoshoh ham betaraflik siyosatini olib bordi, biroq mamlakatni modernizatsiya qilish boʻyicha oʻzining ulkan rejalarini yanada amalga oshirish uchun unga Gʻarbdan iqtisodiy yordam, jumladan, moliyaviy yordam kerak edi.

1941-yil 22-iyunda Barbarossa operatsiyasi boshlangandan soʻng, Britaniya imperiyasi va Sovet Ittifoqi bir-biriga nisbatan ittifoqchi pozitsiyalarni egalladi, bu Eronga bostirib kirish uchun asosiy shart boʻlib xizmat qildi. Wehrmachtning SSSRga muntazam hujumi munosabati bilan Trans-Eron temir yoʻli hududidan oʻtuvchi Fors yoʻlagi AQSh tomonidan amalga oshirilgan kredit-lizing dasturini amalga oshirishning eng oson usullaridan biri edi. Britaniya va Sovet muhandislari bu temir yoʻlning ulkan ahamiyatini tan oldilar va uni diqqat bilan kuzatib borishga harakat qildilar. Nemis suv osti kemalarining Ittifoqdosh dengiz konvoylariga hujumlari sonining koʻpayishi va Arxangelsk viloyatida dengizning muz bilan qoplanishi shimoliy dengiz yoʻlidan foydalanishning potensial xavfining oshishiga olib keldi, buning natijasida intensiv cheksiz harakatlar zarurati paydo boʻldi. Trans-Eron temir yoʻlidan foydalanish sezilarli darajada oshdi. Bundan tashqari, Sovet hukumati, ehtimol, Eron Ozarbayjonini va Turkmansahrani („Turkman dashti“) oʻz davlati tarkibiga kiritishga, shuningdek, Eronda hokimiyat tepasiga kommunistlarni olib kelishga harakat qilgandir. Buyuk Britaniya va SSSRning Eronga bosimi keskinlikning kuchayishiga va Tehronda Britaniyaga qarshi ommaviy namoyishlarning kuchayishiga olib keldi, inglizlarning fikriga koʻra, namoyishlarni nemisparastlar uyushtirgan edi . Eronning strategik mavqei sovet neftga boy rayonlari va Qizil Armiyaning orqa qismi xavfsizligiga toʻsqinlik qilib, Hindiston va Oʻrta yer dengizi oʻrtasidagi Britaniya harbiy yoʻllariga xavf tugʻdirdi .

Gitlerga qarshi koalitsiyaning nemis ishchilari va diplomatlarini Erondan chiqarib yuborish haqidagi talablari shoh tomonidan rad etildi. Britaniya diplomatik missiyasi maʼlumotlariga koʻra, 1940-yilda Eronda mingga yaqin nemis ishlagan. „Ettelaat“ gazetasining maʼlumotlariga koʻra, nemislar soni 690 kishini tashkil etdi, xorijliklarning 4630 nafar chet davlat fuqarolari, shu jumladan 2590 britaniyalik edi. Avstraliyalik tarixchi Joan Byumont Eronda yashovchi nemislar sonini „3 ming kishidan koʻp emas“ deb hisoblagan, ammo ularning taʼsiri strategik ahamiyatga ega boʻlgan sanoat, transport tarmogʻi va aloqa sohalarida bandligi tufayli real sonlarga nomutanosib hisoblangan .

Eron bir necha yillar davomida Germaniya imperiyasi bilan aloqalarni oʻrnatib, Rossiya imperiyasining va keyinchalik Sovet Ittifoqining tashqi siyosiy ambitsiyalariga qarshi turishga harakat qildi. Shu bilan birga, Eron Germaniya bilan iqtisodiy aloqalarni oʻrnatdi, chunki nemislar ingliz va ruslarga xos boʻlgan tajovuzkor mustamlaka siyosatini olib bormagan. Aynan shu tufayli Eron diplomatik vakillari Vermaxt tomonidan bosib olingan Yevropadan bir yarim mingdan ortiq yahudiylarni olib chiqib ketishga muvaffaq boʻldi va ularga yashirincha Fors fuqaroligini kafolatladi.

Inglizlar Eronni fashistlar Germaniyasi va nemisparast siyosatini qoʻllab-quvvatlaganlikda ayblay boshladilar. Ikkinchi jahon urushi boshida davlat tomonidan betaraflik pozitsiyasiga ega boʻlishiga qaramay, Eron Abadan neftni qayta ishlash zavodini Angliya-Fors neft kompaniyasining qoʻliga oʻtishidan choʻchigan. Buyuk Britaniya bundan katta iqtisodiy manfaatdor edi. 1940-yilda 8 million tonna neft qazib olinishi bilan ittifoqchilar harbiy va iqtisodiy faoliyatlarida bunga eng katta ahamiyat berdilar. Tanglikning birinchi bosqichi 1931-yilda Rizo Pahlaviy tomonidan D’Arcy imtiyozlari munosabati bilan yuzaga keldi. Bu Britaniyaga Fors neftini sotishning mutlaq huquqini berdi, Eron bundan atigi 10-16% foyda oldi.

Buyuk Britaniya va SSSR bosimi ostida eronliklar Germaniya bilan savdo aloqalarini cheklay boshladilar. Rizo Pahlaviy agressiv pozitsiyani egallamadi, bu esa Buyuk Britaniya va Sovet Ittifoqining ancha kuchli taʼsiri bilan bogʻliq edi. Oʻsha paytda Britaniya qoʻshinlari oʻzlari bosib olgan Iroqda allaqachon mustahkam oʻrnashib olgan edi. Shunday qilib, operatsiya boshlangan paytda Iroqdagi qoʻshinlar Eronning gʻarbiy chegarasiga toʻplanishdi.

Operatsiyaning borishi

Toʻsatdan, hech qanday sababsiz bosqin boshlandi. Amaliyot boshlangan vaqtda Eron hukumati 19-iyul va 17-avgust kunlari mos ravishda nemislarni Eron hududidan chiqarib yuborish talabi bilan ikkita diplomatik nota oldi. 17-avgust kuni topshirilgan ikkinchi notaning matni Bosh vazir Ali Mansur tomonidan yashirin ultimatum sifatida baholandi. Keyinchalik, Hindiston general-gubernatori Archibald Vevel oʻz joʻnatmasida shunday deb yozgan edi: „… aftidan, Eron hukumati inglizlarning Xuzistonga muddatidan oldin oldinga siljishini kutgan va shu sababli Ahvazga yengil va oʻrta tanklarni oʻz ichiga olgan qoʻshimcha kuchlarni yuborgan“ .

Bosqinchilik operatsiyasi boshlanganidan koʻp oʻtmay, Shoh Britaniya va Sovet elchilari Rider Ballard va Andrey Smirnovni chaqirdi. U elchilar davlatlarining qaysi asosda uning mamlakatiga bostirib kirganligi va nima uchun urush eʼlon qilmaganliklarini soʻradi. Ikkalasi ham bunga Eronda „nemis vakillari“ning borligi sabab boʻlgan deb javob berdi. Rizo Pahlaviy, agar u nemislarni joʻnatishni buyursa, hujum davom etadimi, deb soʻraganida, javob boʻlmadi. Shoh Ruzveltga telegramma yuborib, undan keyingi harbiy harakatlarga yoʻl qoʻymaslikni soʻradi. Qoʻshma Shtatlar betaraflik pozitsiyasini egalladi, shuning uchun mojaroga taʼsir qilishni xohlamadi va Ruzvelt Pahlaviyga uning iltimosini qondira olmasligini aytdi. Shuningdek, prezident davlatning „hududiy yaxlitlikka“ hurmat koʻrsatilishiga umid bildirdi. .

Harbiy harakatlar boshlanishi

Bosqin Fors koʻrfazidan Buyuk Britaniya va Avstraliya harbiy-dengiz kuchlari, Britaniya imperiyasining quruqlik va havo boʻlinmalari hamda qurolli kuchlari tomonidan boshlandi. Janubiy Kavkazdan aviatsiya va Kaspiy harbiy flotiliyasi koʻmagida general Dmitriy Kozlov boshchiligidagi Zakavkaz frontining 44, 47-armiyalari va 53- SAVO armiyasi Eronning shimoliy qismiga kirdi. Operatsiyada mingga yaqin T-26 tanklari qatnashdi.

Eron janubida operatsiya boshlanganidan 6 kun oʻtgach, Iroqdagi qoʻmondonligi general-leytenant Edvard Kuinan boʻlinmasi Fors-Iroq kuchlari nomini oldi, uning tarkibiga 8 va 10-hind piyoda diviziyalari, 2-alohida zirhli brigada kirgan. Keyinchalik 9-zirhli brigada tarkibiga kirgan Britaniya 1-otliq diviziyasi, 4-otliq brigadasi va jami 200 000 kishidan iborat 21-hind piyoda brigadasi aviatsiya, tank va artilleriya boʻlinmalari yordamga keldi.

Harbiy harakatlar boshlanishiga javoban 9 ta piyoda diviziya tayyor holatga keltirildi, ularning soni 126-200 ming kishini tashkil etdi, ularning bir qismi tank qoʻshinlari edi; tanklar ikkita boʻlinma bilan xizmat qilgan. Bu vaqtga kelib, Eron quruqlikdagi kuchlari modernizatsiya jarayonida edi: ularning jangovar qobiliyatini oshirish va ularni aviatsiya va tank birliklari bilanx alqaro standartlarga moslashtirish sjarayoniham bir nechta frontlarda javob bera olmasligi bilan namoyon boʻldi. .rush boshlanishiga qadar Shoh modernizatsiyani yakunlashga ulgurmadi . ron armiyasi hsau paytga qadar hrbiy harakatlardan koʻra tinch aholiga qarshi repressiya bilan shugʻullangan .

Eronliklar Chexoslovakiyaning Vz 24 miltigʻi bilan qurollangan edi. Bu nemislarning Mauser 98 miltigʻining modifikatsiyasi edi. Hukumat 100 ta AH-IV va TNHP yengil tanklarini, shuningdek, 1 va 2-piyoda diviziyalari bilan xizmatga kirgan Amerikaning La France TK-6 oʻrta zirhli transport vositalarini sotib oldi. Qolgan buyurtmalar Ikkinchi jahon urushi paytida muzlatilgan edi. Koʻp sonli qoʻlga kiritilgan texnika va qurollarning, shu jumladan juda zamonaviy tanklarning mavjudligi ikki buyuk davlat qoʻshinlarining Eronga bir necha yoʻnalishda kirib kelishiga toʻsqinlik qilmadi. Operatsiyadan oldin Britaniya Harbiy-havo kuchlari samolyotlari Eron armiyasining pozitsiyalariga qarshilik koʻrsatmaslik va uning mamlakatiga „tahdid qilinmaganini“ tushunishni soʻrab varaqalarni tarqatdi, aksincha, ular nemislarning mumkin boʻlgan salbiy taʼsiridan „ozod qilish“ uchun har qanday yoʻl bilan harakat qilishganini aytishdi.

Eron qarshilik tashkil etishga ulgurmadi va uning raqiblari taktik jihatdan bilan harakat qila boshladilar. Urush 25-avgust kuni erta tongda Britaniya samolyotlarining Fors havo hududiga kirishi bilan boshlandi. U Tehron, Qazvin va boshqa shaharlardagi nishonlarga zarba berdi. Bombalardan tashqari, taslim boʻlishga chaqiruvchi varaqalar ham tashlandi. Sovet aviatsiyasi Tabriz, Ardabil va Resht shaharlaridagi nishonlarga reydlar oʻtkazdi. Ittifoqchilarning reydlari natijasida fuqarolik va turar-joy binolari vayron boʻldi, bir necha yuz kishi halok boʻldi va yaralandi. Rizo Pahlaviy butun hukmronligi davrida qurayotgan infratuzilmani vayron qilishni istamagani uchun harbiy qoʻmondonlarning yoʻl va transport tarmoqlarini buzish haqidagi iltimoslarini rad etdi. Bu ittifoqchilarning erta gʻalabasiga hissa qoʻshdi.

Eronga tashqi yordamning yoʻqligi Buyuk Britaniya va SSSRning piyoda va tank boʻlinmalarining hujumi taʼsiri ostida mamlakatning qarshiligini bostirishga va toʻxtatishga olib keldi. Kelishuv 30- va 31-avgust kunlari Hamadondan 160 km gʻarbda joylashgan Senandej (Seyna) va Tehrondan 160 km gʻarbda Qazvin va Hamadondan 320 km shimoli-sharqda boʻlib oʻtdi. Barcha jabhalardagi magʻlubiyatlardan xabar topgan shoh, 29-avgust kuni, operatsiya boshlanganidan 4 kun oʻtgach, qurollarini tashlab, taslim boʻlishni buyurdi.

Britaniyaning Xuzistonga bostirib kirishi

Commodor Cosmo Graham qoʻmondonligi ostida Britaniya imperiyasi dengiz flotining ishchi guruhi tuzilib, 1941-yil 25-avgustda tongda Bandar Shahpur, Abadan va Xurramshahr shaharlarini egallash maqsadida operatsiya boshladi.

Mahalliy vaqt bilan soat 04:10 da Britaniyaning Shorham sloopi Eronning Palang sloopiga qarata oʻt ochdi va birinchi zarba bilan uni choʻktirdi. Abadandagi neftni qayta ishlash zavodi, shuningdek, uning xodimlariga qarshi ehtimoliy repressiyalarning oldini olish ingliz qoʻmondonlari uchun alohida ahamiyatga ega edi. Xuziston stanida shohning 1, 2, 6 va 16-piyoda diviziyalaridan 27 ming askar bor edi, ular inglizlarni qaytarishga tayyor boʻlgan yengil va mexaniklashtirilgan piyoda qoʻshinlarini oʻz ichiga olgan. Eron armiyasining barcha tanklari Xuzistondagi 1 va 2-piyoda diviziyalari ixtiyorida edi. „Shorham“ shahar yaqinida qolib, qoʻshinlarni dengiz artilleriya oʻqlari bilan qoʻllab-quvvatladi. Eronliklar qoʻzgʻolon koʻtarib, kunduzi qoʻl jangida shaharni, jumladan, neftni qayta ishlash zavodini egallab oldilar; natijada bir qancha hindlar va inglizlar halok boʻldi.

Avstraliya harbiy-dengiz kuchlarining yordamchi kreyseri Kanimbla va uning kemalari Xor Musa koʻrfaziga kirib, soat 04:15 da Bandar Shahpurga yaqinlashdi. Ikki piyoda batalyoni Eron patrul katerlarining qarshiligiga duch kelmay, Kanimblaga qoʻndi. Fashistik mamlakatlarining yettita savdo kemasi qoʻlga olindi, sakkizinchisi shoshilinch ravishda jang maydonini tark etdi. Kechqurun, ogʻir janglar tugagandan soʻng, dengiz bazasi inglizlar qoʻlida edi. Xurramshahrda Avstraliyaning „Yarra“ shlaki Eronning „Babr“ („Yoʻlbars“) shpaliga hujum qilib uni kema docki hududida choʻktirdi. Eronliklarning uyushgan qarshilik koʻrsatish imkoniyati yoʻq edi. Eron dengiz floti qoʻmondoni Gʻulom-Ali Bayandor qurbon boʻldi.

Eronliklar Xuzistonning boshqa shaharlarida hech qanday qarshilik koʻrsatmadilar. RAF havo bazalari aloqa liniyalariga zarba berdi va bir zumda havo ustunligini qoʻlga kiritdi. Ular aerodromlarda koʻp sonli samolyotlarni yoʻq qilishdi, bu esa piyoda askarlarni mumkin boʻlgan qarshi hujumdan himoya qilishni taʼminladi .

10-piyodalar diviziyasi nazorati ostida boʻlgan 8-hind diviziyasi 18- va 25-brigadalar bilan Basradan 25-avgust kuni Shatt al-Arab daryosi boʻyida bosib olingan Qasr Shayx shahriga yoʻl oldilar. Shu kuni ular Obodondan 16 km uzoqlikda joylashgan Xurramshahrni egallab olishdi. Karun daryosi inglizlar tomonidan nazorat qilinmadi va Eron snayperlari qisqa vaqt ichida ingliz qoʻshinlarining oldinga siljishiga toʻsqinlik qilib, harakatlarini davom ettirdilar. Inglizlar Bandar Abbosga tushdi va Shatt al-Arabni nazorat ostiga oldi. 26-avgustga kelib, barcha mumkin boʻlgan qarshilik toʻxtatildi: Eron qoʻshinlari Buyuk Britaniyaning otishma kuchiga qarshi tura olmadilar, 350 ta fors asirga olindi, koʻplari oʻldirildi yoki tarqaldi.

Inglizlar Axvazni egallab, soʻng shimolga qarab, Zagros togʻlari orqali Qazvin tomon hujum boshladilar va u yerda markaziy Erondan kelayotgan oʻz boʻlinmalari va shimoldan harakatlanayotgan Sovet qoʻshinlari bilan bogʻlanishdi. 27-avgust kuni erta tongda ingliz qoʻshinlari Axvazga kirishdi. General Muhammad Shahbaxti qoʻmondonligi ostida eronliklar qattiq qarshilik koʻrsatishga tayyorlanishdi. Piyoda askarlar artilleriya va tanklar yordamida shaharga oʻrnashishdi. Ogʻir talofatlar va ruhiy tushkunliklarga qaramay, ular oxirigacha kurashishga qaror qilishdi. Shahar istehkomlarini egallashga urinish tank va piyoda askarlari tomonidan qaytarildi.

Eronliklar mudofaani muvaffaqiyatli davom ettira oladimi, degan savol juda munozarali, ammo 29-avgust kuni inglizlar bilan bir qator alohida toʻqnashuvlardan soʻng hukumat Axvazdagi Eron armiyasi boʻlinmalari qoʻmondonlariga oʻt ochishni toʻxtatishni eʼlon qilishni buyurdi. Inglizlar eronliklardan qurollarni tortib olmaslikka va shaharda paradga tayyorgarlik koʻrayotganda ularga qoʻshilib oʻz postlarini saqlab qolishga kelishib oldilar. Oʻz navbatida, eronliklar Axvazda boʻlgan Britaniya fuqarolarini oʻz armiyasining bir qismiga topshirdilar. Inglizlar hindlar bilan birga parad oʻtkazdilar, bu paradda eronlik general Shahbaxti ularga toʻliq harbiy sharaflar keltirdi.

Britaniyaning markaziy Eronga bostirib kirishi

Shimolda general-mayor Uilyam Slimning 10-hind piyoda diviziyasi markaziy Eronga kirdi. U hujumni Hindiston hududidan masofadan, radio orqali boshlashni buyurdi. Bu vaqtga kelib hind piyodalari va tank boʻlinmalari Bagʻdoddan 160 km shimoli-sharqda va Basradan 480 km uzoqlikda joylashgan chegaradagi Xonaqin shahrida edi. Xuzistondan farqli oʻlaroq, inglizlar dovonlar va tor yoʻllarni bosib oʻtib, Kirmonshoh Ostananing baland togʻlarida oldinga siljishardi.

Inglizlar Kasre-Shirin yaqinidagi Iroq chegarasidan yorib kirishdi va Naft Shahr mintaqasidagi neft koni tomon deyarli qarshilik koʻrsatmasdan oldinga siljishni boshladilar. Buyuk Britaniya maʼlumotlariga koʻra, Eronning yoʻqotishlari unchalik katta boʻlmagan, ammo inglizlar Iroq bilan chegaradan 30 km uzoqlikda joylashgan Gilan-e-Gerbni egallashga uringanlarida 2000 nafar eronliklarning uyushgan qarshiligiga duch kelishgan, agar u muvaffaqiyatli yakunlanmaganda, inglizlar Paytakning tik togʻ dovonidan oʻta olmas edi. Britaniya Harbiy havo kuchlari quruqlikdagi boʻlinmalarni havo yordam zarbalari bilan taʼminladi va Eron samolyotlariga qarshi havo janglarida qatnashdi, ularning hujum davomida 6 qiruvchisi urib tushirildi, bir nechtasi turli darajadagi zarar koʻrdi, ammo yoʻq qilinmadi va havo ustunligini taʼminladi. Shuningdek, Britaniya samolyotlari kichik shaharchalarni bombardimon qildi va taslim boʻlishga chaqiruvchi varaqalar tarqatdi.

Gilan-e-Gerb qoʻlga kiritilgandan soʻng, inglizlar Sere-Pole-Zohabga hujum boshladilar. Eron askarlarini bostirish va ruhiy tushkunlikka tushirish orqali inglizlar shaharni egallab, oz sonli himoyachilarni tarqatib yuborishdi. Shunday qilib, Paytak dovoni, Kirmonshoh va Tehronga boradigan yoʻllar toʻliq Buyuk Britaniya nazoratiga oʻtdi. Zirhli texnika kolonnalari dovonni va unga tutash hududlarni himoya qila boshladi. Kirmonshoh shossesi yaqinidan inglizlar Shahobodga koʻchib oʻtdilar. Qarshilik boʻlmadi, biroq yoʻlning bir qismi minalanganligi sababli hujum bir necha soatga sekinlashdi.

Eronning markaziy qismida Eron armiyasining umumiy soni 30 ming kishi boʻlgan 5 va 12-diviziyalari Kirmonshoh va Senandej artilleriya boʻlinmalari koʻmagida harakat qilardi. U yerda faqat yengil piyodalar boʻlinmalari joylashgan edi: janubiy yoʻnalishdagi jangovar harakatlarda motorli piyodalar va zirhli qoʻshinlar ishtirok etdi. Britaniyaliklar 28-avgust kuni erta tongda bir qancha toʻsiqlarni yengib oʻtib, Shahobod chekkasiga yaqinlashdi. Zibri qishlogʻida ular kuchli Eron garnizoni bilan toʻqnash kelishdi va jangga kirishdilar. Bu jang inglizlar orasida yoʻqotishlarga olib keldi, ammo garnizon rahbariyatining harakatlari tufayli hujum toʻxtatildi va Britaniya oʻsha kuni ertalab Shahobodga kirdi. 29-avgustga kelib Kerend-e-Gerb inglizlar nazorati ostiga oʻtdi, Kermanshohga 3 km qoldi. Eron qoʻmondonlariga oʻt ochish va taslim boʻlish buyurildi. Kirmonshoh himoyachilari uni ochiq shahar deb eʼlon qildilar, inglizlar 1-sentyabrda shaharga kirdilar. Xuddi shu shartlar asosida ular Senendageni va oxir-oqibatda Qazvinni egallab oldilar.

Qizil Armiyaning Eronning shimoli-gʻarbiy qismiga bostirib kirishi

Qizil Armiya qismlari Eron hududiga 25-avgust kuni kirib keldi. Bu vaqtga kelib Sovet aviatsiyasi Eron havo bazalariga bir qator zarbalar berdi. Motorli piyodalar yordami bilan ishlaydigan jami 1000 ta tankdan iborat 3 ta tank takozlari tashkil etildi. Eron armiyasining shimoli-gʻarbiy qismida tank boʻlinmalari yoʻq edi. Ozarbayjon SSRda boʻlgan 47-armiya chegarani kesib oʻtib, Eron Ozarbayjon hududiga kirdi. U Tabriz va Urmiya koʻli tomon yura boshladi. Julfa shahri Qizil Armiya nazoratiga oʻtdi. General Matbudiyning 3-diviziyasi Shibliga yaqinlashib, Armiya harakatining oldini olish imkoniyatiga ega boʻldi, ammo u uyushgan qarshilik koʻrsata olmadi. Shuningdek, u koʻpriklar va yoʻllarni portlatmadi, buning natijasida Sovet qoʻshinlari tezda hujumni boshladilar. Sovet aviatsiyasi Eronning 5 ta bombardimonchi samolyotini Qizil Armiyaning Julfa viloyatidagi pozitsiyalariga hujum qilmoqchi boʻlganida qoʻlga oldi.

Sovet qoʻshinlari chegarani kesib oʻtib, general-mayor Kaderiyning 15-diviziyasi joylashgan Ardabilga tomon yurdi. Ikki Eron polki Niruga yaqinlashib, qarshilik koʻrsatishga qaror qildi. Qizil Armiya Nir daryosini chetlab oʻtib, janubga harakat qilishni davom ettirdi. Qizil Armiya havo kuchlari Ardabilni bombardimon qilgan, natijada kazarma vayron qilingan edi. Ardabil va Tabrizni himoya qiluvchi 15- va 3-diviziyalar ruhiy tushkunlikka uchradi. Shaxsiy tarkiblar tartibni saqlashga urinishdi va qoʻmondonlarisiz Sovet qoʻshinlari tomon harakat qilishdi. Biroq, oziq-ovqat, taʼminot va oʻq-dorilar yetishmasligi tufayli ular barcha ogʻir texnikalarini dushmanga topshirdilar. Qarshilik aʼzolari kurashni davom ettirdilar. Ammo, kutilganidek, Qizil Armiya ularni magʻlub etdi va 26-avgustga kelib butun Eron Ozarbayjonini, jumladan, Ardabil va Tabrizni ham bosib oldi.

25-avgust kuni Kaspiy harbiy flotiliyasi kontr-admiral F. S. Sedelnikov qoʻmondonligi ostida Gilon viloyatida harbiy harakatlar boshladi. Flot tarkibiga koʻp sonli patrul kemalari, zenit qurollari bilan qurollangan barjalar va desant kemalari kiritilgan. Eronliklarning atigi 3 ta qurolli kemasi bor edi. Bu vaqtga kelib Qizil Armiya chegarani kesib oʻtib, mamlakat hududiga kirgan edi. Kuchli qoʻshinlar guruhi mavjudligi tufayli dengiz floti, keyin esa armiya boʻlinmalari orqali shaharlar mudofaasini yengib oʻtish mumkin edi. Kaspiy harbiy flotiliyasining desant guruhi qirgʻoqqa qoʻndi, u tezda Astara chegarasini egallab oldi. Shundan soʻng u keyingi hududlarga koʻchib oʻtgan kemalarga qaytdi.

Amaliyotning asosiy maqsadi Kaspiy dengizidagi Pahlaviy (hozirgi Bender-Anzeli) portini egallash edi. General Eronpur boshchiligidagi Eron qoʻshinlari Gilon markazi, Resht shahri va Pahlaviy portida toʻxtab, qarshilik koʻrsatishga tayyor ekanliklarini bildirdilar. Ular Pahlaviy portiga kiraverishdagi barjalarni choʻktirishga muvaffaq boʻlishdi. SSSR tomonidan kuchlarning ustunligiga qaramay, eronliklarning qarshiliklari Sovet qoʻshinlarining qoʻnishiga toʻsqinlik qildi. Eronliklar artilleriyadan unchalik foydalanishmadi, oʻzlarining pozitsiyalarini aniqlashga yoʻl qoʻymaslikka harakat qilishdi. Sovet aviatsiyasi Eron barjalaridan 47 mm li zenit qurollari bilan oʻqqa tutilishi natijasida katta yoʻqotishlarga uchradi .

Shunga qaramay, ertasi kuni SSSR Harbiy-havo kuchlari 4 ta samolyotdan iborat havo guruhlarini tashkil etgan bombardimonchi samolyotlarni jangga olib kirdi. Ular Gilon viloyatida, jumladan, Pahlaviy va Reshtda harbiy pozitsiyalar va fuqarolik obyektlariga reydlar uyushtirgan. Portlash paytida kamida 200 kishi halok boʻldi. Eron armiyasining pozitsiyalari ayanchli ahvolda edi va quruqlikda hujumni rivojlantirayotgan 44-armiya nihoyat himoyachilarning qarshiligini sindirib, ikkala shaharni egallab oldi. Zirhli boʻlinmalar va aviatsiyaning yetishmasligi eronliklarning toʻxtatdi. 28-avgustda ular taslim boʻlishdi. Ramsarga chekinishdi va u yerda jangni davom ettirishni rejalashtirdilar. Biroq ertasi kuni Shoh hukumati oʻt ochishni toʻxtatish toʻgʻrisida buyruq berdi. Bu vaqtga kelib, Qizil Armiya Chalusga yaqinlashib, Jade-e-Chalus avtomagistralini kesib oʻtish va Elburs orqali Tehron tomon harakatlanish niyatida edi.

Qizil Armiyaning mamlakatning ichki qismidagi hujumi

Eron Ozarbayjonini qoʻlga kiritgach, Qizil Armiya janubga yoʻl oldi. Julfa hududida 47-armiya oʻtishi kerak boʻlgan muhim koʻprik uchta eronlik piyoda askarning qoʻliga tushdi va ular oʻzlarida mavjud boʻlgan barcha oʻq-dorilardan foydalandilar. Sovet qoʻshinlari koʻprik tuzilmalariga zarar yetkazishdan qoʻrqib, artilleriya qismlarini jangga olib kirmadilar, bu esa hujumning yanada kechikishiga olib keladi. Janubga hujum boshlagan 47-armiya goʻyoki „nemis agentlari“ qochib ketishining oldini olish maqsadida Tabrizdan 100 km gʻarbda joylashgan Dilmanni, soʻngra Urmiyani qoʻlga oldi. U yerda faqat snayperlar otryadi bor edi. Sovet harbiy-havo kuchlari shahardagi nishonlarga havo hujumlarini amalga oshirdi, buning natijasida koʻp sonli tinch aholi halok boʻldi va yaralandi, shahar bozori jiddiy zarar koʻrdi.

Bu orada sovet boʻlinmalari Ardabilni qoʻlga kiritib, Tehron-Kerej-Tabriz avtomobil yoʻli tomon yoʻl oldi, Myanni qoʻlga kiritdi va 27-28-avgust kunlari Tehron va Qazvin tomon harakatini davom ettirdi. Qizil Armiya Eronning 3- va 15-diviziyalarini ortda qoldirib, ularni magʻlub etdi. Eron qarshilik kuchlari borgan sari uyushmagan holatda harakat qildi. Sovetlar 29-avgust kuni Tehrondan 151 km uzoqlikda joylashgan Qazvinni, soʻngra Eron poytaxtidan janubdagi Save va Qumni egallashga tayyorlanayotgan edi. Tehron – Save – Fors avtomagistralini kesib tashladi va haqiqatda ikkiga boʻlindi. davlat hududi ikki qismga boʻlingan. Biroq, eronliklar 29 avgustda qurollarini tashladilar va Qizil Armiya 30 avgustda ochiq shaharga kirdi. Ayni vaqtda 53-armiya boʻlinmalari Hamadoni egalladi. Kichkina Sovet havo hujumi paytida bitta kichkina bola halok boʻldi, uyushmagan qarshilik tormozlandi. Qizil Armiya Tehronga hujumini faqat 1-sentabr kuni Qazvinda boʻlganida, Shoh hukumati bilan oldingi muzokaralar munosabati bilan toʻxtatdi.

Qizil Armiyaning Eronning shimoli-sharqiy qismiga kirishi

Qizil Armiya Turkmaniston SSR hududidan 1941-yil 25-avgustda Eronning shimoli-sharqiy qismiga kirdi. Bokuni bombardimon qilish uchun moʻljallangan nemis otryadlari aerodromini aniqlash va yoʻq qilish uchun chegaraga hujum otryadining bir qismi sifatida chiqarib yuborilgan Ikkinchi jahon urushi qatnashchisi desantchi Ivan Martynov buni shunday esladi: „Bizning samolyotlar yulduzlar bilan boʻyalgan. Biz ogʻir pulemyotlardan oʻq uzdik. Birinchi samolyot portladi va qiyomat boshlandi. Hammasi birin-ketin portlay boshladi“. Bu sohada operatsiya boshqalardagidek keng qamrovli boʻlmagan. Sovet qoʻshinlari mamlakatning ikkinchi yirik shahri boʻlgan Mashhadni birgalikda bosib olish uchun askarlar safini toʻldirish maqsadida togʻli yerlardan oʻtib Turkmansahraga kirdilar.

Xuroson viloyati va xususan shahar mudofaasini 8 ming kishilik 9-yengil piyoda diviziyasi olib bordi. Uning qoʻmondonligi Qizil Armiyaning koʻplab piyoda askarlariga qarshi janglarga dosh bera olmadi. Sovetlarning tank boʻlinmalari va aviatsiya koʻmagida oldinga siljidi. Qizil Armiya havo kuchlari Mashhad aerodromiga havo hujumi uyushtirdi, natijada bir qancha jangchilar, shuningdek, koʻp sonli kazarmalar yoʻq qilindi. Ogʻir janglar uch kun davom etdi va 28-avgustga kelib, katta yoʻqotishlarga uchragan eronliklar (Urushda Eronning umumiy yoʻqotishlari 800 kishi halok boʻldi) orqaga chekinishga majbur boʻldi. Shu kuni Mashhad SSSR tasarrufiga oʻtdi.

Harbiy harakatlarni tugatish. Natijalar

28-29-avgustga kelib, frontlardagi vaziyat mutlaqo tartibsiz edi. Havo hududi va davlat hududining katta qismi ittifoqchilar qoʻlida edi. Koʻpgina yirik shaharlar, jumladan Tehron ham tobora koʻpayib borayotgan havo hujumlariga uchragan. Poytaxtning oʻzida aholi orasida yoʻqotishlar unchalik katta boʻlmagan, ammo Qizil Armiya Harbiy-havo kuchlari shahar boʻylab varaqalar tarqatgan, ular boʻlajak ommaviy bombardimon haqida xabar bergan va uning halokatli oqibatlaridan oldin taslim boʻlishni taklif qilgan. Tehronda oziq-ovqat zahiralari tezda tugaydi, harbiy xizmatchilar Qizil Armiyadan qoʻrqib qochib ketishgan. Ahvolni ayanchliligini tushungan shoh oilasi aʼzolari, oʻzi va valiahd shahzodadan tashqari Isfahonga qochib ketishdi.

Rizo Pahlaviy uchun shakllanishiga koʻp kuch va vaqt sarflagan qoʻshinining tanazzulga uchrashi sharmandali edi. Koʻpgina generallar layoqatsiz qoʻmondonlardan boʻlib, ular inglizlarga yashirincha hamdard boʻlib, bosqinchilarga qarshilik koʻrsatgan harbiy xizmatchilarni qoʻlga olish bilan oʻz faoliyatlarini ham tugatdilar. Ular taslim boʻlish shartlarini muhokama qilish uchun yigʻilish uyushtirishdi. Ularning faoliyatidan xabar topgan shoh quruqlikdagi qoʻshinlar qoʻmondoni general Ahmad Naxjavonni tayoq bilan urib, unvonini pasaytiradi. U generalni joyida otib tashlamoqchi edi, ammo valiahdning talabi bilan uni qamoqqa tashladi.

Rizo Pahlaviy avvalroq armiyani korrupsiyada ayblagan Britaniyaparast bosh vazir Ali Mansurni ishdan boʻshatdi. Uning oʻrnini 1925-1926- va 1933-1935-yillarda davlat bosh vaziri boʻlgan Muhammad Forugʻiy egalladi. Shoh qoʻshinlarga qarshilik koʻrsatishni va jang qilishni toʻxtatishni buyurdi. Buyuk Britaniya va SSSR bilan muzokaralar boshladi.

Forugʻiy Rizo Pahlaviyning raqibi edi. Bir necha yil oldin u siyosiy eʼtiqodi va oʻgʻlining qatl etilishi tufayli isteʼfoga chiqishga majbur boʻlgan. Muzokaralar boshlanganidan soʻng, tegishli rezolyutsiyani muhokama qilish oʻrniga Forugʻiy dushmanga Eron xalqini shoh despotizmidan „ozod qilish“ istagiga shama qildi. Forugʻiy inglizlar bilan ittifoqchi qoʻshinlarni Erondan olib chiqib ketish Germaniya elchixonasi maslahatchisi va uning hamrohlari Tehronni tark etgan taqdirdagina, Uchinchi Reyx, Italiya, Vengriya va Ruminiya diplomatik vakolatxonalari yopilgan taqdirdagina mumkin boʻladi degan fikrga qoʻshildi. Barcha nemislar, shu jumladan ularning oilalari roʻyxati Buyuk Britaniya va SSSR vakillarining qoʻllariga oʻtdi. Oxirgi kelishuv erkinlikni cheklashning maʼlum darajasini nazarda tutgan. Shoh uni qabul qilishni kechiktirdi. Aksincha, ularni Erondan yashirincha olib chiqishni rejalashtirgan. 18-sentabrga kelib, nemislarning aksariyati Turkiya chegarasi orqali qochib ketishdi.

Rizo Pahlaviyning namoyishkorona boʻysunishiga javoban 16-sentyabr kuni Qizil Armiya Tehronga koʻchib oʻtdi. Kommunistlarning qatagʻonlaridan qoʻrqib, koʻplab eronliklar, asosan boylar qochib ketishdi. 17-sentabrda Qizil Armiya shaharga kirgandan keyin Shoh Foruga yozgan maktubida taxtdan voz kechganini eʼlon qildi. Inglizlar mintaqadagi manfaatlarini pahlaviylarga qaraganda ancha yaxshi ifodalagan Qojarlar sulolasini hokimiyatga qaytarishga intildi. Biroq, ehtimoliy merosxoʻr Hamid Hasan Mirzo Britaniya imperiyasiga tobe boʻlgan va fors tilini umuman bilmas edi. Darhaqiqat, Foruga yordami bilan valiahd shahzoda Muhammad Rizo Pahlaviy qasamyod qilib, Eron shohi lavozimini egalladi. Valiahd shahzodaning otasi poytaxtni tark etishdan oldin inglizlar tomonidan hibsga olingan va hibsga olingan. U mahbus sifatida Janubiy Afrika Ittifoqiga yuborilgan va u yerda 1944-yilda vafot etgan. Ittifoqchilar 17-oktabrda Tehrondan oʻz qoʻshinlarini olib chiqib ketishdi, shu bilan birga mamlakat hududi urush davridagi sovet va ingliz taʼsir doiralariga boʻlingan boʻlib, ular Eronning shimolida, Hamadon va Qazvin janubida mos ravishda joylashgan edi.

Okkupatsiya

1942-yil 29-yanvarda Tashqi ishlar vaziri Ali Suheyli Britaniya va Sovet elchilari Andrey Smirnov va Rider Ballard bilan Angliya-Sovet-Eron shartnomasini imzoladi. Unga koʻra Eron ittifoqchilarning harbiy va iqtisodiy faoliyatini qoʻllab-quvvatladi. Shartnomaning Muhammad Rizo Pahlaviy tomonidan toʻliq qoʻllab-quvvatlanmagan 5-moddasiga koʻra, ittifoqchilar oʻz qoʻshinlarini „barcha harbiy harakatlar toʻxtatilgandan keyin olti oydan kechiktirmay“ davlat hududidan olib chiqib ketishga vaʼda berishdi.

1942-yil avgust oyining oxirida nemis razvedkachilari Tabriz va boshqa shaharlarda varaqalar tarqata boshladilar. „Melnune Eron“ yashirin fashistik tashkiloti tuzildi, uning agentlari Urmiya koʻli hududida aholini hukumatga qarshi namoyishlarga chorladi. Baxtiyor va qashqay qabilalarining vakillari yangi tuzilgan hukumatga qurolli qarshilik koʻrsatdilar.

1943-yil 9-sentyabrda Eron Uchinchi Reyxga qarshi urush eʼlon qildi. Natijada u Birlashgan Millatlar Tashkiloti Deklaratsiyasiga qoʻshildi. Oʻsha yilning 28-noyabr – 1-dekabr kunlari boʻlib oʻtgan Tehron konferensiyasida Franklin Ruzvelt, Uinston Cherchill va Iosif Stalin Eronning mustaqilligi va hududiy yaxlitligini saqlab qolish istagini yana bir bor tasdiqladilar va Eronga iqtisodiy yordam dasturini amalga oshirishga tayyor ekanliklarini bildirdilar. Shartnomaga koʻra, davlat Buyuk Britaniya va SSSR tomonidan „bosib olingan“ qurbon emas, balki ularning ittifoqchisi hisoblandi.

Harbiy harakatlar Eron davlatiga juda salbiy taʼsir koʻrsatdi. Eron amaliyoti natijasida davlat apparatining katta qismi vayron boʻldi, oziq-ovqat va zaruriy tovarlar yetishmadi. Eronning shimoliy qismida yigʻib olingan deyarli butun hosil Sovet Ittifoqiga oʻtdi, natijada aholi uchun oziq-ovqat tanqisligi yuzaga keldi. Buyuk Britaniya va SSSR uchun don taʼminoti muzokaralarda ishlatilishi mumkin boʻlgan maʼlum bir afzallik edi; oziq-ovqat inqirozi ishgʻolchi qoʻshinlarga oziq-ovqat va harbiy texnikani tashish uchun transport tarmogʻiga muhtoj boʻlgani sababli yanada ogʻirlashdi. Inglizlar bosimi ostida shoh Ahmad Qavomni bosh vazir etib tayinladi, u oziq-ovqat bilan taʼminlash va iqtisodiyot sohasida nodon siyosat olib bordi. 1942-yilda Tehronda gʻalla qoʻzgʻoloni boshlandi. Mamlakatda harbiy holat joriy etildi, bir qancha qoʻzgʻolonchilar politsiya tomonidan oʻldirildi. Inflyatsiya 450% ga oshdi, bu quyi va oʻrta sinflar uchun katta qiyinchiliklarga olib keldi. Bir qator mintaqalarda odamlar toʻyib ovqatlanmaslikdan oʻlgan, ammo qurolli qarshilik koʻrsatilmagan.

Fors koridori orqali Sovet Ittifoqi va Buyuk Britaniyaga Yaqin Sharqdagi katta hajmdagi taʼminot (5 million tonnadan ortiq harbiy mahsulotlar amalga oshirildi. 1943-yilda 30 ming amerikalik Fors koridoriga xizmat koʻrsatishda ishtirok etdi. Natijada Sovet Ittifoqiga Lend-Lizing dasturi boʻyicha yetkazib berilgan yuklarning 26-34 foizi urush yillarida oʻtdi. Qoʻshma Shtatlar Eronning ikki buyuk davlat tomonidan mustamlaka qilish ehtimoli haqidagi qoʻrquvini yoʻq qildi va bu davlat mustaqilligiga hurmatni tasdiqladi. Shuningdek, ular Lend-Lease dasturi orqali Eronga yordamni kengaytirdilar va armiyada harbiy tayyorgarlikni tashkil qilishni boshladilar.

1943-yilda nemislar Eronda ittifoqchilarga qarshi ikkita muhim operatsiya oʻtkazdilar. Shunday qilib, oʻsha yilning oʻrtalarida Abver shoh rejimiga qarshi boʻlgan Qashqaylardan Buyuk Britaniya va Qoʻshma Shtatlardan tayyorlanayotgan taʼminotni Sovet Ittifoqiga yuborilishini sabotaj qilish uchun foydalanish maqsadida Fransua operatsiyasini boshladi. Ular, shuningdek, Tehron konferensiyasida „Katta uchlik“ (Stalin, Cherchill va Ruzvelt) rahbarlarini yoʻq qilish uchun „Uzunlikka sakrash“ muvaffaqiyatsiz operatsiyasini amalga oshirdilar.

Qoʻshinlarni olib chiqish

Davlat Ittifoq kuchlari tomonidan bosib olinganidan 3 yil oʻtgach, Sovet Ittifoqining siyosiy taʼsiri Janubiy Ozarbayjon va Sharqiy Kurdistonda sezilarli darajada oshdi. Bu Eron xalq partiyasining shakllanishida ham oʻz aksini topdi. Kommunistlar yer ijarachilari va arbablar (mahalliy yer egalari) oʻrtasidagi kuchayib borayotgan qarama-qarshiliklarni hal qilishga intildilar. 1945-yil 12-dekabrda bir necha hafta davom etgan shiddatli kurashlardan soʻng Seyid Pishevariy Ozarbayjon Demokratik Respublikasi tuzilganini eʼlon qildi. Darhol Mahobodda Qozi Muhammad Eron Kurdiston Respublikasi tashkil etilganini eʼlon qildi. Shoh hukumati buyrugʻi bilan separatistik davlat tuzilmalarini yoʻq qilish uchun yuborilgan boʻlinmalar Qizil Armiya tomonidan bloklandi.

1946-yil 2-martda, „barcha harbiy harakatlar toʻxtatilgandan“ 6 oy oʻtgach, inglizlar oʻz qoʻshinlarini davlat hududidan olib chiqishni boshladilar, ammo Sovet tomoni „xavfsizlikka tahdid solayotganini“ aytib, shunday qilishdan bosh tortdi. Faqat 1946-yil may oyida, SSSR Eron hukumati tomonidan tashkilot tarixidagi birinchi rasmiy ayblovdan soʻng, bu Ikkinchi Jahon urushidan keyin BMTning xalqaro muammolarni hal qilishdagi samaradorligining birinchi sinovi boʻldi. BMT Xavfsizlik Kengashi tuzildi, Sovet Ittifoqi Qizil Armiyani Erondan olib chiqdi. Biroq, BMT Xavfsizlik Kengashi SSSRga bosim oʻtkazish uchun toʻgʻridan-toʻgʻri choralar koʻrmadi.

Yana qarang

• Iroq operatsiyasi
• Angliya-Fors urushi
• Angliya-Rossiya shartnomasi (1907)
• Sayks-Pikot shartnomasi
• Angliya-Fors neft kompaniyasi
• Eron tarixi
• Andoza:Eronda parlament saylovlari (1941)*Britaniya-Eron munosabatlari
• Eron-Rossiya munosabatlari

Trans-Eron yo'nalishi

• Fors kampaniyasi
• Rus-Fors urushlari
• Uzunlikka sakrash operatsiyasi
• Erondagi Sovet qo'shinlari

Adabiyotlar

rus tilida