Al-Volid ibn Utba ibn Abu Sufyon
| Al-Volid ibn Utba ibn Abu Sufyon | |
|---|---|
arabcha: الوليد بن عتبة بن أبي سفيان | |
| Madina hokimi | |
|
Mansab davri 677/678 – 680 | |
| Hukmdor | Muoviya I |
| Oʻtmishdoshi | Marvon I |
| Vorisi | Al-Ashdaq |
|
Mansab davri 681 – 682 | |
| Hukmdor | Yazid I |
| Oʻtmishdoshi | Al-Ashdaq |
| Vorisi | Usmon ibn Muhammad ibn Abu Sufyon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | Makka |
| Vafoti | 684 |
| Munosabatlari | Banu Umayya (urugʻ) |
| Bolalari | Al-Qosim |
| Otasi | Utba ibn Abu Sufyon |
Volid ibn Utba ibn Abu Sufyon (arabcha: الوليد بن عتبة بن أبي سفيان) (684-yilda vafot etgan) Umaviy xalifalari Muoviya I (h. 661–680) va Yazid I (h. 680–683) hukmronligi davrida 677/678–680 hamda 681–682-yillarda Madina hokimi boʻlib xizmat qilgan. 680-yilda hokimlikdan boʻshatilgan, chunki Husayn ibn Ali va Yazidning hokimiyatga kelishiga qarshi boʻlgan boshqa yuqori darajadagi musulmonlarni xalifaga bay’at qilishga ko'ndirolmagan. Ikkinchi fitna davrida Damashqqa yuborilganidan soʻng, 684-yilda Umaviylar hukmronligining davom etishini qoʻllab-quvvatlagani va Umaviylarga qarshi shaxslardan biri Abdulloh ibn az-Zubayrni qoralagani uchun qamoqqa tashlangan. Ammo tez orada Xolid ibn Yazid va Umaviylar tarafdori bo'lgan Banu Kalb qabilasi tomonidan ozod qilingan.
Hayoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Volid ibn Utba Umaviylar urugʻiga mansub boʻlib, Utba ibn Abu Sufyonning oʻgʻli, Suriya markazida Damashq xalifaligini tashkil qilgan Muoviya I ning (h. 661–680) ota tomondan jiyani boʻlgan[1]. 676-yilning oktyabr oyida Makkada yillik Haj ziyoratiga boshchilik qilgan boʻlishi mumkin[2]. Ilk musulmon tarixchisi al-Voqidiyning (823-yilda vafot etgan) yozishicha, Muoviya 677-yilning sentyabr yoki oktyabr oylarida al-Volidni Madinaga hokim etib tayinlagan[3]. VIII asrda yashagan boshqa bir tarixchi Abu Mash’ar esa uning bu lavozimga 678-yilning avgust-sentyabr oylarida tayinlanganini qayd etgan[4]. Volid ibn Utba oʻzining Umaviylardan boʻlgan qarindoshi Marvon ibn al-Hakamning oʻrniga ushbu lavozimni egallagan[5]. 678-yil sentyabr oyiga kelib, yana Haj ziyoratlariga imomlik qilgan[6]. Ilk musulmon tarixchisi Balozuriy (892-yilda vafot etgan) tomonidan keltirilgan maʼlumotlariga koʻra, al-Volid ichkilikka moyil boʻlib, faoliyatining boshidanoq hokimiyat uchun ichki sulolaviy nizolarda ishtirok etgan[1].
Muoviya I oʻz oʻgʻli Yazid I ni oʻziga merosxoʻr sifatida tayinlagan, bu esa Islom tarixida ilgari hech qachon amalga oshirilmagan bir qadam edi. 680-yilda Yazid xalifa etib tayinlangach, Volidni Husayn ibn Ali, Abdulloh ibn az-Zubayr va Abdulloh ibn Umarning o'ziga bay’at qilishi uchun mas’ul etib tayinladi. Oldinroq ular Muoviyaning Yazidni oʻziga merosxoʻr etib tayinlashini tan olishdan bosh tortgan edi[7]. Xalifaning topshirigʻiga koʻra, Volid Husayn va Ibn az-Zubayrni Madinadagi hokim saroyiga taklif qildi. Bu esa ularda shubha uygʻonishiga sabab bo'ldi. Ibn al-Zubayr Makkaga qochib ketdi, Husayn esa oʻzining urugʻdoshlari va mavoliylari (arab boʻlmagan mijozlar) hamrohligida al-Volid bilan uchrashishga rozi boʻldi[7]. Volid Muoviyaning vafoti haqida Husaynga xabar berib, uning Yazidga bay’at qilishini talab qildi[7]. Husayn qonuniy ravishda Yazidni omma oldida tan olishini takli qildi, Volid ham bunga rozi boʻldi[7]. Shuningdek, Husayn oʻzining jamoatchilik tomonidan tan olinishini ikki kunga kechiktirishga muvaffaq boʻldi, bu esa unga Makkaga qochishiga imkon bergan edi[7]. Marvon ibn al-Hakam Volidni kuch ishlatishga undadi, lekin Volid Husaynning Islom paygʻambari Muhammadning nabirasi ekanligini hisobga olib, unga qarshi zoʻravonlik bilan yoʻl tutishni istamadi[8]. Bu orada Volid Ibn az-Zubayrni taʼqib qilish uchun otliq askarlarni yuborgan edi, biroq askarlar az-Zubayrni taʼqib eta olmadilar[9]. Al-Volidning vaziyatga yumshoqlik bilan yondashuvi 680-yilning iyun oyida uning Yazid tomonidan ishdan boʻshatilishiga va oʻrniga umaviy Amr ibn Said ibn al-Osning tayinlanishiga olib keldi[8][10].
Al-Volid 681-yil 21-avgustda Haj ziyoratlarining boshida Madinaga qayta hokim etib tayinlandi. Oʻsha yili, shuningdek, 682-yilning avgustida ham ziyoratchilarga imomlik qildi[11]. Makkadagi bazaviy qoʻshinlari orqali Umaviylarga qarshi qoʻzgʻolon koʻtargan Ibn az-Zubayrni oʻziga boʻysundirish uchun Al-Volidning qilgan harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi[12]. Tabariy tomonidan qayd etilgan manbalarga koʻra, Ibn az-Zubayr keyinchalik Yazidga maktub yoʻllab, Volidning oʻrniga boshqa bir hokim tayinlanishini taklif qilgan. Zubayr oʻz navbatida yangi hokim bilan hamkorlik olib borishni maʼqullagan edi[12]. Ushbu taklifga xalifa Yazid ham rozi boʻlgan va Volidning amakivachchasi Usmon ibn Muhammad ibn Abu Sufyonni uning oʻrniga hokim qilib tayinlagan[12].
Hijoz mintaqasidagi Makka va Madina shaharlarida yashovchi Umaviylar Damashq xalifaligi hokimiyatiga qarshi qoʻzgʻolon kuchaygani sababli Suriyaga koʻchirilgan. 683 va 684-yillarda ketma-ket Yazid va oʻgʻli xalifa Muoviya II ning oʻlimi Suriya va butun xalifalikda Umaviylar hukmronligining inqiroziga olib keldi hamda yetakchilik boʻshligʻining yuzaga kelishiga sabab boʻldi[13]. Muoviya II ning janoza namozida Volidning oʻzi imomlik qildi[14]. Umaviylarning Damashqdagi hokimi al-Dahhok ibn Qays al-Fihriy Ibn az-Zubayrni yashirin ravishda qoʻllab-quvvatladi, chunki Damashq shahri va uning atrofida Umaviylar va xalifalik tarafdorlarining koʻpligi uni ochiq ravishda tan olishdan bosh tortdi[13]. Umaviylar tarafdori, Banu Kalb qabilasi rahbari Ibn Bahdal Ibn az-Zubayrni qoralab, Umaviylar hukmronligining davom etishini qoʻllab-quvvatlovchi mazmunda maktub yozdi. Ushbu maktubni qabiladoshlaridan biri Nagʻida yoki Na'isa ismli kishi orqali al-Dahhokka yoʻlladi. Ibn Bahdal al-Dahhokning maktubni juma namozi vaqtida ommaning oldida oʻqishini tayinlagan edi. Biroq u maktubni ko'pchilikning oldida oʻqishdan bosh tortdi, shundan keyin Nagʻidaning oʻzi uni ovoz chiqarib oʻqidi. Al-Dahhok uning bu ishini qattiq qoraladi. Soʻngra al-Volid Nagʻidaning bayonotini ochiqchasiga qoʻllab-quvvatlashini eʼlon qildi, uning ketidan yigʻilishda ishtirok etayotgan Banu Kalb qabilasi aʼzolari va Gʻassoniylar ham ergashdi. Biroq buning natijasida Volid al-Dahhok tomonidan qamoqqa tashlandi, lekin Yazidning oʻgʻillari Xolid, Abdulloh hamda ularning onasi, Banu Kalb qabilasi vakili tomonidan ozod qilindi[15]. Sufyoniylar oilasidan omon qolganlar orasida Volid merosxoʻrlikka ega chiqishga harakat qilgan boʻlishi mumkin. Volid ibn Utba 684-yilda chivin kasalligidan vafot etgan degan taxminlar ham mavjud[14].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 Howard 1990, p. 2, note 8.
- ↑ Morony 1987, p. 183.
- ↑ Morony 1987, p. 191.
- ↑ Morony 1987, p. 192.
- ↑ Morony 1987, pp. 191–192.
- ↑ Morony 1987, p. 198.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Vaglieri 1971, p. 607.
- ↑ 8,0 8,1 Vaglieri 1971, p. 608.
- ↑ Howard 1990, pp. 6–7.
- ↑ Howard 1990, p. 10.
- ↑ Howard 1990, p. 188.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Howard 1990, p. 197.
- ↑ 13,0 13,1 Hawting 1989, pp. 49–51.
- ↑ 14,0 14,1 Bosworth 1993, p. 268.
- ↑ Hawting 1989, p. 52.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Bosworth, C.E. (1993). "Muʿāwiya II". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VII: Mif–Naz (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 268–269 b. ISBN 978-90-04-09419-2. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=Mu%CA%BF%C4%81wiya+II&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search.
- The History of al-Ṭabarī, Volume XX: The Collapse of Sufyānid Authority and the Coming of the Marwānids: The Caliphates of Muʿāwiyah II and Marwān I and the Beginning of the Caliphate of ʿAbd al-Malik, A.D. 683–685/A.H. 64–66, SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1989. ISBN 978-0-88706-855-3. [sayt ishlamaydi]
- The History of al-Ṭabarī, Volume XIX: The Caliphate of Yazīd ibn Muʿāwiyah, A.D. 680–683/A.H. 60–64, SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1990. ISBN 978-0-7914-0040-1.
- The History of al-Ṭabarī, Volume XVIII: Between Civil Wars: The Caliphate of Muʿāwiyah, 661–680 A.D./A.H. 40–60, SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1987. ISBN 978-0-87395-933-9.
- Vaglieri, L. Veccia (1971). "(Al-)Ḥusayn b. ʿAlī ibn Abī Ṭālib". in Lewis, B.. Encyclopaedia of Islam. Volume III: H–Iram (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 607–615 b. OCLC 495469525. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=%28Al-%29%E1%B8%A4usayn+b.+%CA%BFAl%C4%AB+ibn+Ab%C4%AB+%E1%B9%AC%C4%81lib&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search.
| Siyosiy idoralar | ||
|---|---|---|
| Oʻtmishdoshi: Marvon |
Madina hokimi 677/678–680 |
Vorisi: Al-Ashdaq |
| Oʻtmishdoshi: Amr ibn Said ibn al-Os |
Madina hokimi 681–682 |
Vorisi: Usmon ibn Muhammad ibn Abu Sufyon |