Kontent qismiga oʻtish

Foydalanuvchi:Lillimor/Madina (shahar)

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Medina

المدينة
City
Masjid an-Nabawī
Quba Mosque
Hejaz railway
Mount Uhud
Masjid al-Qiblatayn
Al-Baqi Cemetery
Mamlakat [[ Saudi Arabia]]
[[Province]] [[Medina Province]]
Hukumat
 • [[Mayor]] Fahad Al-Belaihshi[1]
Asos solingan 9th century BCE
Maydon 589 km2 (227 kv mi)
Markazi balandligi 620 m
Aholisi
 (2022 census)
 1,411,599
Zichligi auto kishi/km2
Vaqt mintaqasi UTC+03:00
Turkum maqolalarning bir qismi
Islom
Eʼtiqodlar
Amaliyotlar
Tarix
Madaniyat va jamiyat
Aloqador mavzular

Madina, rasman Al-Madina al-Munavvara ( arabcha: المدينة المنورة, Hejazi Arabic pronunciation: [al.maˈdiːna al.mʊˈnawːara] ) va odatda Madina sifatida soddalashtirilgan ( arabcha: المدينة ) - Saudiya Arabistoni gʻarbidagi Hijoz mintaqasidagi Madina viloyatining poytaxti. Bu islom tarixidagi eng qadimiy va eng muhim joylardan biridir. Islomdagi eng muqaddas shaharlardan biri, aholisi 2022-yil holatiga ko'ra 1,411,599 kishini tashkil etadi va bu mamlakatdagi aholi soni bo'yicha to'rtinchi o'rinni egallaydi. Aholining qariyb 58,5 foizi Saudiya fuqarolari va 41,5 foizi xorijliklardir[2]. Mamlakatning g'arbiy qismida Madina viloyatining markazida joylashgan shahar 589 km2 (227 kv mi) dan ortiq qismini tashkil qiladi, shundan 293 km2 (113 kv mi) tasi shaharning shahar hududini tashkil etadi, qolgan qismini Hijoz tog'lari, bo'sh vodiylar, qishloq xo'jaligi joylari va eski harakatsiz vulqonlar egallaydi.

Madina “islom madaniyati va sivilizatsiyasi beshigi” hisoblanadi[3]. Shahar islom an'analaridagi uchta asosiy shaharning ikkinchi eng muqaddas shahri hisoblanadi, Makka va Quddusdan so'ng uchinchi muqaddas shahar bo'lib xizmat qiladi. Al-Masjid an-Nabaviy ( soʻzma-soʻz 'The Prophet's Mosque' ) Islomda alohida ahamiyatga ega bo'lib, Muhammad payg'ambar dafn etilgan joy hisoblanadi. Masjid milodiy 622-yilda ( hijratning birinchi yili) qurilgan.Musulmonlar odatda umrlarida kamida bir marta Ziyrat deb nomlanuvchi haj ziyoratida uning qabrini yoki ravzasini ziyorat qilishadi, garchi bu majburiy bo'lmasa ham[4]. Islom paydo boʻlgunga qadar shaharning asl nomi Yasrib ( arabcha: يَثْرِب) edi. va u Qur'onning 33-bobida shu nom bilan ataladi ( Al-Ahzob, soʻzma-soʻz 'The Confederates'). So'ng u Madīnat an-Nabī deb qayta nomlandi ( soʻzma-soʻz 'City of the Prophet' or 'The Prophet's City'). Muhammad vafotidan keyin al-Madinah al-Munawwarah ( soʻzma-soʻz 'The Enlightened City' ) va uning zamonaviy nomi Madinah ( soʻzma-soʻz 'The City' ) deb nomlandi. Saudiya yo'l belgilarida Madinah va al-Madinah al-Munawwarah bir-birining o'rniga ishlatiladi[4].

Shahar Muhammad alayhissalomning Makkadan ko'chib kelishidan oldin[5] 1500 yildan ortiq vaqt davomida mavjud bo'lgan, bu hijrat deb nomlanadi. Madina Muhammad alayhissalom boshchiligidagi tez o'sib borayotgan musulmon xalifaligining poytaxti bo'lib, Muhammad ummati ( soʻzma-soʻz 'nation') islomning beshigi bo'lib xizmat qilgan. Madinalik fuqarolar ( ansorlar ) hamda Muhammad ( Muhojirlar ) bilan birga hijrat qilganlar, ular birgalikda sahobalar nomi bilan mashhur bo'lgan katta ta'sir kuchiga ega bo'ldilar. Madinada uchta mashhur masjid, ya'ni al-Masjid an-Nabaviy, Quba masjidi va Masjid al-Qiblatayn joylashgan bo'lib, Quba masjidi Islomdagi eng qadimgi masjiddir. Qur'onning katta qismi avvalgi Makka suralaridan farqli ravishda Madinada nozil qilingan[6][7].

Hijozning ko'p qismi singari, Madinada ham nisbatan qisqa vaqt ichida ko'plab o'zgarishlar sodir bo'lgan. Mintaqa yahudiy-arab qabilalari (milodiy V asrgacha), Avs va Xazraj (Muhammad kelguniga qadar), Muhammad va Rashidun (622–660), Umaviylar (660–749), Abbosiylar (749–1254), Misr mamluklari (1254–1517), Usmonlilar (1517–1805), Birinchi Saudiya davlati (1805–1811), Misrlik Muhammad Ali (1811–1840), ikkinchi marta Usmonlilar (1840–1918), Hoshimiylar qoʻl ostidagi Makka sharifligi (1918–1925) va nihoyat hozirgi Saudiya Arabistoni Qirolligi (1925 yildan hozirgi kungacha) nazoratida boʻlgan[4].

Sayyohlar Uhud tog'i, Al-Baqiy qabristoni va Yetti masjid kabi diniy ahamiyatga ega bo'lgan boshqa mashhur masjidlar va diqqatga sazovor joylarni ziyorat qilish uchun tashrif buyurishadi. Saudiya hukumati Madina va Makkada bir qancha tarixiy inshootlar va arxeologik joylarni vayron qildi[8].

Nomlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yasrib[tahrir | manbasini tahrirlash]

Islom kelishidan oldin shahar Yasrib ( arabcha: يَثْرِب  ;talaffuzi [ˈjaθrɪb] ) deb nomlangan. Yasrib soʻzi Bobil shohi Nabonidga (miloddan avvalgi 6-asr)[9] tegishli boʻlgan Harran shahridan topilgan yozuvda uchraydi va keyingi asrlarda bir qancha matnlarda ham uchratish mumkin[10]. Bu ism Qur'onning 33 - surasining 13- oyatida ham qayd etilgan, shuning uchun Xandaq jangigacha shaharning nomi Yasrib bo'lganligi barchaga ma'lum. Islom anʼanalariga koʻra, Muhammad keyinchalik shaharni bu nom bilan chaqirishni man qilgan[11].

Tayba va Tabah[tahrir | manbasini tahrirlash]

Madinada topilgan 8-asr qoyatosh yozuvi shahar “Tayba” deb atalgan.

Jangdan keyin Muhammad shaharni Tayba (Mehribon yoki Yaxshi) (arabcha pronunciation: [ˈtˤajba]; طَيْبَة)[12] va Tabah ( arabcha: طَابَة) [13] deb o'zgartirdi, bu ikki so'zning maʼnosi oʻxshash. Bu nom mashhur xalq qo'shig'i Yo Tayba! (Ey Tayba!)da ham shaharga nisbatan qo'llaniladi. Ikki ism shaharning boshqa nomi sifatida birlashtirilgan, Taybat at-Tabah (Eng mehribon).

Madina[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baʼzi hadislarda shahar oddiygina Madina (yaʼni “Shahar”) deb ham atalgan[13]. Al-Madīnah an-Nabawiyyah ٱلْمَدِيْنَة ٱلنَّبَوِيَّة) va Madinat un-Nabiy (ikkalasi ham "Payg'ambar shahri" degan ma'noni anglatadi) va al-Madinat ul-munavvara ("Ma'rifatli shahar") bu so'zning hosilalaridir. Bu, shuningdek, rasmiy hujjatlar va yo'l belgilarida ishlatiladigan shaharning eng ko'p qabul qilingan zamonaviy nomidir.

Tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dastlabki tarix va yahudiylar nazorati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Madinada hijratdan kamida 1500 yil oldin yoki taxminan miloddan avvalgi 9-asrda aholi istiqomat qilishni boshlagan[5]. Milodiy 4-asrga kelib arab qabilalari Yamandan bostirib kela boshladilar va Muhammad davrida shaharda uchta mashhur yahudiy qabilalari yashagan: Banu Qaynuqa, Banu Qurayza va Banu Nodir. Keyinchalik Ibn Xordodbehning xabar berishicha, Fors imperiyasining Hijozda hukmronlik qilgan davrida Banu Qurayza Fors shohi uchun soliq yig'uvchi bo'lib xizmat qilgan[14].

Ikki yangi arab qabilasi - Avs yoki Banu Avs va Banu Xazraj deb ham ataladigan Xazrajlar kelganidan keyin vaziyat o'zgardi. Dastlab bu qabilalar mintaqada hukmronlik qilgan yahudiy qabilalari bilan ittifoq tuzgan bo‘lsalar, keyinchalik ular isyon ko‘tarib, mustaqillikka erishdilar[15].

Avs va Xazraj qo'l ostida[tahrir | manbasini tahrirlash]

5-asrning oxirlarida[16] yahudiy hukmdorlari shahar ustidan nazoratni ikki arab qabilalariga qoʻldan boy berishdi. Yahudiy ensiklopediyasida aytilishicha, "tashqaridan yordam chaqirib, ziyofatda asosiy yahudiylarni xoinlikda ayblab qirg'in qilish" bilan Banu Aus va Banu Xazraj nihoyat Madinada ustunlikka erishdilar.

Muhammad va Rashidun davrida[tahrir | manbasini tahrirlash]

622-yilda Muhammad va 70 ga yaqin Makkalik muhojirlar Makkadan bir necha oylik vaqt ichida Yasribga ziyorat qilish uchun jo'nab ketishdi. Bu voqea shaharning diniy va siyosiy manzarasini butunlay o'zgartirdi; Ikki arab qabilasi va ba'zi mahalliy yahudiylar yangi islom dinini qabul qilganligi sababli, Avs va Xazraj qabilalari o'rtasidagi azaliy adovat barham topdi. Katta buvisi orqali Xazraj bilan bog'langan Muhammad shahar rahbari etib saylandi. Islomni qabul qilgan Yasribning tub aholisi - butparast arab yoki yahudiy - ansorlar ("homiylar" yoki "yordamchilar") deb atalgan.

Ibn Is'hoqning so'zlariga ko'ra, mintaqadagi barcha partiyalar Madina konstitutsiyasiga rozi bo'lgan, u barcha tomonlarni Muhammad boshchiligida o'zaro hamkorlik qilishga majburlagan. Ibn Is'hoq tomonidan yozib olingan va Ibn Hishom tomonidan yetkazilgan ushbu hujjat zamonaviy G'arb tarixchilari o'rtasida bahs mavzusi bo'lib, ularning ko'pchiligi bu "shartnoma" turli sanalardagi yozma emas, balki og'zaki kelishuvlar birikmasidir, deb ta'kidlaydilar., va ular qachon yaratilganligi aniq emas. Boshqa olimlar, ham G'arb, ham musulmonlar, kelishuv matni - bitta hujjat yoki bir nechta hujjat - biz ega bo'lgan eng qadimgi islomiy matnlardan biri bo'lishi mumkinligini ta'kidlaydilar[17]. Yaman yahudiy manbalarida Muhammad va uning yahudiy fuqarolari oʻrtasida hijriy 3-yilda (625) yozilgan kitob Dimmat an-Nabiy nomi bilan mashhur boʻlgan va Arabistonda yashovchi yahudiylarga shanba kunini nishonlash huquqini beruvchi yana bir shartnoma tuzilgan. Buning evaziga ular homiylarni himoya qilishlari uchun har yili jizya to'lashlari, musulmonlar esa zakot solig'ini to'lashlari kerak edi[18].

Zamonaviy tarix[tahrir | manbasini tahrirlash]

Makka sharifligi va Saudiyaning zabt etilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Makka sharifi Husayn ibn Ali birinchi marta 1916-yil 6-iyun kuni, Birinchi jahon urushi oʻrtalarida Madinaga hujum qildi. To'rt kundan keyin Husayn Madinani 3 yillik qattiq qamalda ushlab turdi, bu davrda odamlar oziq-ovqat tanqisligi, keng tarqalgan kasallik va ommaviy hijratga duch keldilar. Madina hokimi Faxri Posho 1916-yil 10-iyunda Madinani qamal qilish paytida qat'iylik bilan ushlab turdi va taslim bo'lishdan bosh tortdi, Mudros sulhidan keyin yana 72 kun o'z odamlari tomonidan hibsga olinmaguncha qamalda bo'ldi va shaharni egallab oldi. Shariflik 1919-yil 10-yanvar[19] Husayn inglizlar bilan ittifoq tuzgani uchun urushda katta darajada g'alaba qozondi. Faxri posho talon-taroj va vayronagarchilikni kutib, yashirincha Muhammadning muqaddas yodgorliklarini Usmonlilar poytaxti Istanbulga yubordi[20]. 1920-yildan boshlab inglizlar Madinani "Makkadan ko'ra ko'proq o'zini-o'zi qo'llab-quvvatlaydigan shahar" deb ta'rifladilar[21]. Buyuk urushdan keyin Makka sharifi Sayyid Husayn ibn Ali mustaqil Hijoz podshosi deb eʼlon qilindi. Ko'p o'tmay, Madina ahli 1924-yilda Ibn Saud bilan yashirincha shartnoma tuzdilar va uning o'g'li shahzoda Muhammad bin Abdulaziz 1925-yil 5-dekabrda Hijozning Saudiya tomonidan bosib olinishi doirasida Madinani zabt etdi va bu butun Hijozning zamonaviy Saudiya Arabistoni Qirolligiga qo'shilishiga yo'l ochdi.

Saudiya Arabistoni podshohligi davrida[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya Arabistoni Podshohligi ko'proq shaharni kengaytirish va islom tamoyillari va al-Baqiy qabrlari kabi islom qonunlarini buzgan sobiq ob'ektlarni buzishga e'tibor qaratdi. Hozirda shahar asosan diniy ahamiyatga ega va shu sababli, xuddi Makka kabi, Al-Masjid an-Nabaviy atrofida bir qancha mehmonxonalar paydo bo'ldi, ular Masjid Al-Haromdan farqli o'laroq, yer osti to'xtash joyi bilan jihozlangan. Eski shahar devorlari vayron qilingan va o'rniga bugungi kunda Madinani o'rab turgan uchta halqa yo'llari qurilgan bo'lib, ular uzunligi bo'yicha Qirol Faysal yo'li, Qirol Abdulla yo'li va Qirol Xolid yo'li deb nomlanadi.

Xalqaro kosmik stansiyadan Madina, 2017-yil. E'tibor bering, shimol o'ng tomonda.

Qadimgi Usmonli temir yo'l tizimi mintaqadan chiqib ketganidan so'ng yopildi va eski temir yo'l stantsiyasi endi muzeyga aylantirildi. Haramayn tezyurar temir yo'l liniyasi ikki shaharni Rabig yaqinidagi Qirol Abdulloh iqtisodiy shahri, Qirol Abdulaziz xalqaro aeroporti va Jidda shahri orqali 3 soatlik yo'l bilan bog'laydi.

Geografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kechasi Uhud tog'i . Bu tog' hozirda Madinadagi eng baland cho'qqi bo'lib, 1,077 m (3,533 ft) balandlikda joylashgan.

Madina Hijoz mintaqasida, 200 km (120 mi) Nefud cho'li va Qizil dengiz o'rtasidagi keng chiziqda, taxminan 720 km (450 mi) Saudiya sahrosining markazidagi Ar-Riyoddan shimoli-g'arbda, 250 km (160 mi) Saudiya Arabistonining g'arbiy qirg'og'idan uzoqda va taxminan 620 m (2,030 ft) balandlikda dengiz sathidan yuqorida, 39º36' sharqiy uzunlikda va 24º28' shimolda kenglikda joylashgan. U taxminan 589 km2 (227 kv mi) maydonni egallaydi. Shahar o'n ikkita tumanga bo'lingan, ulardan 7 tasi shahar tumanlari, qolgan 5 tasi esa shahar atrofidagi tumanlar sifatida tasniflangan.

Balandlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hijoz mintaqasidagi aksariyat shaharlar singari Madina ham juda balandda joylashgan. Makkadan deyarli uch baravar baland bo'lgan shahar 620 m (2,030 ft) dengiz sathidan yuqori. Uhud tog'i Madinadagi eng baland cho'qqisi hisoblanadi va balandligi 1,077 metr (3,533 fut).

Iqlimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Köppen iqlim tasnifiga ko'ra, Madina issiq cho'l iqlimi mintaqasiga (BWh) kiradi. Yoz juda issiq va quruq, kunduzi harorat o'rtacha 43 °C (109 °F) kechalari taxminan 29 °C (84 °F). Qishlari uncha sovuq emas, harorat 8 °C (46 °F) dan kechasi 25 °C (77 °F) gacha bo'lishi mumkin. Yomg'ir juda kam bo'lib, deyarli to'liq noyabr va may oylariga to'g'ri keladi. Yozda shamol shimoli-g'arbiy, bahor va qishda esa janubi-g'arbiy tomondan esadi.

Payg'ambar masjidining quyosh botganda sharqdan panoramali ko'rinishi.

Qubo masjidi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qubo' masjidida namoz o'qish sunnatdir . Sahl ibn Hunayf rivoyat qilgan hadisda Muhammad sollallohu alayhi vasallam:

“Kim uyida poklanib, keyin Qubo masjidiga kelib, unda namoz o‘qisa, unga umra ziyoratidek savob beriladi”[11][22].

Boshqa qismlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid al-Qiblatayn[tahrir | manbasini tahrirlash]

Masjid al-Qiblatayn musulmonlar uchun tarixiy ahamiyatga ega yana bir masjiddir. Musulmonlar Muhammad alayhissalomga “Baqara” surasining 143- va 144-oyatlarida buyurilganidek, Quddus tomon namoz o‘qishdan Makkadagi Ka’ba tomon namoz o‘qishga o‘zgartirish buyurilganiga ishonishadi[23]. Ayni paytda masjid 4000 dan ortiq namozxonni sig‘dira oladigan darajada kengaytirilmoqda[24].

Masjid al-Fath va Yetti masjid[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu tarixiy olti masjiddan uchtasi yaqinda ochiq hovlili katta masjid al-Fathga birlashtirildi. Sunniy manbalarning ta'kidlashicha, Muhammad bu masjidlarning fazilati haqida biror narsa aytgan bo'lishi mumkinligini isbotlovchi hech qanday hadis yoki boshqa dalil yo'q.

Al-Baqiy qabristoni[tahrir | manbasini tahrirlash]

Al-Baqi' Madinadagi muhim qabriston bo'lib, unda Muhammadning bir qancha oila a'zolari, xalifalar va olimlar dafn etilgani ma'lum.

Demografiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Fayl:Medina Age Structure Chart.jpg
2018-yil holatiga ko'ra Madina jinsiy piramidasi jadvali[25]

2018-yil holatiga ko'ra, Madina viloyatining qayd etilgan aholisi 2,188,138[25] bo'lib, o'sish sur'ati 2,32% ni tashkil etdi[26]. Dunyo bo'ylab musulmonlar tashrif buyuradigan joy bo'lgan Madina hukumat tomonidan qo'llanilgan qat'iy qoidalarga qaramay, Haj yoki Umra ziyoratlarini amalga oshirgandan so'ng noqonuniy muhojirlikni qabul qiladi. Biroq, Markaziy Haj komissari shahzoda Xolid bin Faysal 2018-yilda noqonuniy tashrif buyuruvchilar soni 29 foizga kamayganini aytdi[27].

Din[tahrir | manbasini tahrirlash]

Saudiya Arabistonining aksariyat shaharlarida bo'lgani kabi, Madina aholisining ko'pchiligi islom dinidadir.

Turli mazhablarga mansub sunniylar ( hanafiy, molikiy, shofi'iy va hanbaliylar ) ko'pchilikni tashkil qiladi, Madina va uning atrofida esa Naxavila kabi shialardan ozchilik mavjud. Haromdan tashqarida musulmon bo'lmagan mehnat muhojirlarining sezilarli soni bor.

Makka shahriga o'xshab, Madina madaniyatlararo muhitni namoyish etadi, bu yerda ko'plab millatlar va madaniyatlar odamlari birga yashaydi va har kuni bir-biri bilan muloqot qiladi. Bu faqat Qur'onni chop etish uchun Qirol Fahd majmuasiga yordam beradi. 1985-yilda tashkil etilgan, dunyodagi eng yirik Qur'on nashriyotchisi bo'lib, unda 1100 ga yaqin kishi ishlaydi va ko'plab tillarda 361 xil kitoblar nashr etiladi. Ma'lum qilinishicha, har yili butun dunyodan 400 mingdan ortiq kishi majmuaga tashrif buyuradi[28][29]. Har bir tashrif buyuruvchiga muassasa bo‘ylab ekskursiya yakunida bepul Qur’on nusxasi sovg‘a qilinadi[29].

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

  1. ↑ „Fahad Al-Belaihshi Appointed Mayor of Madinah by a Royal Decree (Arabic)“. Sabq Online Newspaper (2020-yil 7-may). 2021-yil 12-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 29-dekabr.
  2. ↑ „Al-Madīnah (Al-Madīnah al-Munuwarah, Medina Region, Saudi Arabia) - Population Statistics, Charts, Map, Location, Weather and Web Information“. City Population. 2024-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 4-fevral.
  3. ↑ Lammens, H.. Islam: Beliefs and Institutions. Routledge, 2013 — 5 bet. ISBN 9781136994302. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Badr, Abdulbasit A.. Madinah, The Enlightened City: History and Landmarks, Madinah, 2015. ISBN 9786039041474.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":5" defined multiple times with different content
  5. ↑ 5,0 5,1 „Masjid an-Nabawi at the time of Prophet Muhammad - Madain Project (En)“. madainproject.com. 2023-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 19-sentyabr. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":3" defined multiple times with different content
  6. ↑ Muslim Feminism and Feminist Movement, Part 1, Volume 1 Abida Samiuddin: . Global Vision Publishing House, 2002 — 26 bet. ISBN 9788187746409. OCLC 51217777. 
  7. ↑ Ahmed Al-Laithy. What Everyone Should Know about the Qurʼan. Garant, 2005 — 61 bet. ISBN 978-90-441-1774-5. OCLC 319691554. 
  8. ↑ "Wahhābī (Islamic movement)". Encyclopædia Britannica. Edinburgh: Encyclopædia Britannica, Inc.. 9 June 2020. Archived from the original on 26 June 2020. https://web.archive.org/web/20200626201633/https://www.britannica.com/topic/Wahhabi. Qaraldi: 8 September 2020. "Because Wahhābism prohibits the veneration of shrines, tombs, and sacred objects, many sites associated with the early history of Islam, such as the homes and graves of companions of Muhammad, were demolished under Saudi rule. Preservationists have estimated that as many as 95 percent of the historic sites around Mecca and Medina have been razed." 
  9. ↑ C. J. Gadd (1958). "The Harran Inscriptions of Nabonidus". Anatolian Studies 8: 59. doi:10.2307/3642415. Archived from the original on 21 April 2022. https://web.archive.org/web/20220421062943/https://www.jstor.org/stable/3642415?read-now=1&refreqid=excelsior%3Acf24ec5d1543efefc4bfd7e117098145&seq=41#page_scan_tab_contents. Qaraldi: 29 June 2021. Foydalanuvchi Lillimor/Madina (shahar)]]
  10. ↑ „A Pre-Islamic Nabataean Inscription Mentioning The Place Yathrib“. Islamic Awareness. 2022-yil 5-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-iyun.
  11. ↑ 11,0 11,1 <>., Ibn Ḥanbal, ʻAbd Allāh ibn Aḥmad, 828–903., 'Amman: Bayt al-Afkar al-Dawliyah, 2003. ISBN 9957-21-049-1. OCLC 957317429. 2020-yil 24-iyunda qaraldi.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
  12. ↑ Muslim ibn al-Ḥajjāj al-Qushayrī, approximately 821–875.. Ṣaḥīḥ Muslim : with the full commentary by Imam al-Nawawi, Nawawī, ‡d 1233–1277., Salahi, Adil, London, 26 November 2019. ISBN 978-0-86037-786-3. OCLC 1134530211. 2020-yil 24-iyunda qaraldi. 
  13. ↑ 13,0 13,1 Ibn Ḥajar al-ʻAsqalānī, Aḥmad ibn ʻAlī, 1372-1449.. Fatḥ al-Bārī : victory of the Creator, Williams, Khalid, Waley, M. I., [U.K.], 2017. ISBN 978-1-909460-11-9. OCLC 981125883. 2020-yil 24-iyunda qaraldi.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Ibn Ḥajar al-ʻAsqalānī, Aḥmad ibn ʻAlī, 1372–1449" defined multiple times with different content
  14. ↑ Peters 193
  15. ↑ "Al-Medina." Encyclopaedia of Islam
  16. ↑ for date see "J. Q. R." vii.
  17. ↑ Firestone 118.
  18. ↑ Shelomo Dov Goitein, The Yemenites – History, Communal Organization, Spiritual Life (Selected Studies), editor: Menahem Ben-Sasson, Jerusalem 1983, pp. 288–299. ISBN 965-235-011-7
  19. ↑ Peters, Francis (1994).
  20. ↑ Mohmed Reda Bhacker (1992).
  21. ↑ Prothero, G.W.. Arabia. London: H.M. Stationery Office, 1920 — 103 bet. 2013-yil 12-sentyabrda qaraldi. 
  22. ↑ Muslim ibn al-Ḥajjāj al-Qushayrī, approximately 821–875. Ṣaḥīḥ Muslim : with the full commentary by Imam al-Nawawi, Volume two, Nawawī, 1233–1277, Salahi, M. A., London, 8 October 2019. ISBN 978-0-86037-767-2. OCLC 1151770048. 2020-yil 24-iyunda qaraldi. 
  23. ↑ „Place Pilgrims Visit During or After Performing Hajj / Umrah“. Dawntravels.com. 2014-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 2-sentyabr.
  24. ↑ „10 Places To Visit in Madinah“. muslim.sg. 2020-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 10-dekabr.
  25. ↑ 25,0 25,1 „Population in Madinah Region According to Gender and Age groups“. Saudi Census. 2020-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-fevral. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "stats.gov.sa" defined multiple times with different content
  26. ↑ „Saudi Census Releases“. Saudi Census (2015-yil 17-dekabr). 2018-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-fevral.
  27. ↑ „Al-Faisal : The Number of Illegal Staying Visitors have Dropped by 29%(Arabic)“. Sabq Newspaper (2019-yil 13-avgust). 2019-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 13-avgust.
  28. ↑ „Publications of King Fahd Complex (Arabic)“. King Fahd Complex for the Printing of the Holy Quran. 2020-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 10-fevral.
  29. ↑ 29,0 29,1 „About King Fahd Complex“. King Fahd Complex for the Printing of the Holy Quran. 2020-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 10-fevral.

Qo'shimcha o'qish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

[[Turkum:Madina viloyatidagi aholi punktlari]] [[Turkum:Muqaddas shaharlar]] [[Turkum:Koordinatalar Vikimaʼlumotlarda]] [[Turkum:Pages with unreviewed translations]] 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Lillimor/Madina_(shahar)&oldid=4350858" dan olindi