Kobul tarixiy shahar

UMUMIY MAʼLUMOT

Kobul (dariycha: کابل)Kobul (dariycha: کابل) — Afgʻonistonning poytaxti. Kobul viloyatining maʼmuriy markazi. Kobul daryosi vodiysida, oʻrtacha 1820 m balandlikda, Asmon va Sherdarvoza togʻlari orasidagi vohada joylashgan. Iqlimi subtropik kontinental iqlim. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi G, iyulniki 26°, yiliga 317 mm yogʻin tushadi. Aholisi 750 ming kishi (2000). Ptolemey asarlarida K. Kobur shaklida uchraydi. Yunon-Baqtriya podsholigi, Kushon podsholigi, keyinchalik eftaliylar davlati tarkibida boʻlgan. Eftaliylar davlati tanazzulga uchragach (6-asr), K.ni buddizm dinidagi mahalliy hokimlar (Kobul shoxlari) idora qilgan. 7-asrda arablar, 9-asrda safforiylar bosib olgan. K. Somoniylar, Gʻaznaviylar, Temuriylar davlatlari tarki-biga kirgan. Shahar 1221 yilda Chingizxon qoʻshinlari tomonidan vayron qilindi. 1504 yil Bobur K.ni oʻzi asos solgan davlatning poytaxtiga aylan-tirdi. 1738 yil Eron shohi Nodirshoh Afshar egalladi. K. 1747 yil Durroniylar davlati tarkibiga qoʻshib olindi. Temurshoh Durroniy davrida (1773—93) K. poytaxtga aylantirildi. Durroniylar davlati tugatilgach (1818), K. Kobul amirligining markazi boʻlib qoldi. 1825 yilda amir Doʻstmuhammad afgʻon yerlarini bir butun qilib birlashtirishga harakat qildi, bu esa keyinchalik Afgʻoniston davlatini vujudga kelishida muhim rol oʻynadi. Birinchi (1838-42) va ikkinchi (1878-80) Angliya-Afgʻoniston urushlari davrida shaharning koʻp qismi buzildi. Sobiq shoʻrolar qoʻshinining 1979 yil dekabrda Afgʻonistonga tajovoʻzkorona bostirib kirishi va 1992 yilda boshlangan ichki fuqarolar urushi davrida K. jiddiy zarar koʻrdi. Shaharni 1996—2002 yillarda mutaassib „tolibon“ ichki muxolifat kuchlari egallab turdi. Ulardan ozod qilish uchun olib borilgan aksilterror harbiy harakatlar tufayli K.da yana vayronagarchiliklar boʻldi.

K. — mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi. Avtomobil yoʻllari tuguni. Bagrom harbiy aerodromi, xalqaro aeroport bor. Avtomobil yoʻllari orqali Pokiston, Hindiston, Eron, Oʻzbekiston va boshqa davlatlar bilan bogʻlangan. Afgʻonistonning eksport va import mollarining asosiy qismi K. orqali oʻtadi. K. va uning atrofida toʻqimachilik (ip gazlama kombinati, jun va ipak gazlamalar, trikotaj f-kalari), oziq-ovqat, harbiy, yogʻochsozlik, mashinalarni taʼmirlash va metall buyumlar tayyorlash korxonalari, gugurt, koʻn poyabzal, gilam toʻqish fabrikalari, lak-boʻyoq, chinni, qurilish materiallari zavodlari, issiqlik elektr stansiyasi, shahar yaqinida GES bor. Mayda hunarmandchilik korxonasi koʻp. K. — qorakoʻl teri bilan savdo qilinadigan markaz.

K.da Fanlar akademiyasi, Tarix jamiyati, bir necha oliy oʻquv yurti, jumladan, universitet, bosmaxona, teatr, Kobul tarix-etnografiya muzeyi, jamoat kutubxonasi ishlab turibdi. K. ikki qismdan iborat: eski shahar va yangi shahar. Yangi shahar qismida koʻplab zamonaviy binolar qurilgan. Shaharning koʻhna qismi Kobul daryosining janubiy sohilida. Meʼmoriy yodgorliklaridan Bolo-Hisor qalʼasi, Bogʻi Bobur, Temurshoh maqbarasi, Chihil Sutun bogʻi va saroyi, Muhammad Nodirshoh maqbarasi (20-asr) va boshqa saqlangan.

KOBUL HAQIDA ASARLAR

Kabul: a history

                       Villem Vogelsang
  Ushbu kitob xuddi shu muallifning Kobul 1773-1948-yillardagi tadqiqotining tarjima qilingan va qayta ko'rib chiqilgan nashri: Naissance et croissance d'une capitale royale (Neapol 2008) va asrlar davomida sodir boʻlgan ko'plab o'zgarishlarni batafsil yoritadi.  Kobul O'rta Osiyo va Hindiston yarimoroli o'rtasidagi qadimiy karvon yo'llari bo'ylab kamtarona shaharchadan Afg'oniston poytaxti va mamlakatning byurokratik markaziga aylanganida.
  Ko‘pchilik uchun Kobul nomi turli obrazlarni uyg‘otadi.  Bir tomondan, 17-18-asrlarda o'zining bog'lari va jozibali iqlimi bilan mashhur boʻlgan ekzotik shahar.  Zero, Kobul Temuriyzoda  Bobur shimoliy Hindistonning ko‘p qismini bosib olib, shu orqali Boburiylar saltanatiga asos solgan .  Uning dafn etilgan joyi, yaqinda qayta tiklangan Bog'i Bobur hanuzgacha Kobulning afg'onlar va chet ellik mehmonlar va ishchilar orasida eng mashhur joylaridan biri hisoblanadi.  Boshqa tomondan, zamonaviy Kobul shahri 1970-yillarning oxirida fuqarolar urushi boshlanganidan beri doimiy zo'ravonlik, artilleriya bombardimonlari va xudkushlik hujumlari joyi bo'lib kelgan.  Biroq, 1940-yillardan beri, binolar buzib tashlangan va eski shaharning yuragi orqali asosiy yo'llar qurilganidan beri u keskin o'zgarishlarni boshdan kechirdi.

Kobulda uzoq yillar yashagan muallif o‘z kitobida shahar tarixi va 1940-yillarning o‘rtalarigacha bo‘lgan o‘zgarishlarni sinchkovlik bilan tasvirlab beradi. Bunda u turli manbalardan, jumladan afg‘on, hind, eron va g‘arb hisobotlari, sheʼrlar, fotosuratlar va og‘zaki hikoyalardan foydalanadi. Uning kitobidan koʻrinib turibdiki, uning shahar haqidagi bilimi juda keng.

Kobul shahrining tarix sahnasiga kirib keishi

1772-yilda Temurshoh afgʻon taxtiga oʻtirganidan koʻp oʻtmay, shu paytgacha kamtarona boʻlgan Kobul shahri Afgʻonistonning Afgʻoniston qirolligining poytaxtiga aylandi. Shinasi oʻz kitobida Kobul tarixidagi ushbu muhim daqiqadan soʻng sodir boʻlgan koʻplab oʻzgarishlarni muhokama qiladi.
  Temurshoh saltanat asoschisi Ahmadshoh Durroniyning o'g'li bo'lib, u o'z poytaxtini mamlakat janubidagi Qandahorda o'rnatgan va maqbarasi hozirgacha shaharning qadimiy markazida hukmronlik qiladigan ko'zga ko'ringan yodgorlik hisoblanadi.  Temurshoh o'z saroyini Kobulga ko'chirdi va vafotidan so'ng, 1793- yilda u yerda yaqinda ta'mirlangan va ilgari Mug'allar davri bog'i boʻlgan joyda qurilgan maqbaraga dafn qilindi.  Keyinchalik bu maqbara, shuningdek, Temurshohning o'g'illaridan biri, 1839-yilda inglizlar tomonidan o'rnatilgan, ammo falokatdan ko'p o'tmay o'ldirilgan (Britaniya nuqtai nazaridan) obro'li Shoh Shujaning sharmandali qabristoniga aylandi. 
  Schinasi Kobulning turli amirlar hukmronligi davridagi rivojlanishini tasvirlaydi: birinchi navbatda Do'st Muhammadxonning  (1826-yildan 1863-yilgacha), keyin Amir Sher Ali( 1863-yildan 1878-yilgacha (qisqa oraliqlar bilan)) va nihoyat, 91880-yildan 1901-yilgacha) Amir Abdurrahmonxon hukmronligi.
  19-asrning katta qismida Kobul deyarli o'zgarmadi;  Bu Birinchi va Ikkinchi Afg'on urushi davrida (1839-1842 va 1878-1880) inglizlar o'z kantonlarini qurgan joy edi.  Britaniya istilosi davrida Kobulning koʻplab yodgorliklari, jumladan qalʼa (Bala Hisor) va bozorning bir qismi vayron qilingan yoki jiddiy zarar koʻrgan

Kobul shahrining qayta tug`ilishi

Kobul faqat amir Abdurrahmonxon (1880-1901 yillar hukmronligi) davrida keskin o'zgardi, u Kobul daryosining chap yoki shimoliy qirg'oqlari bo'ylab yangi qal'a/saroy (odatda Ark deb ataladi) qurdirdi va o'z rivojlanishini boshladi.  ko'proq turar-joy va savdo markazlari saroyga yaqin joyda barpo etilgan.  Bu jarayon 20-asrgacha davom etadi.  Schinasining Kobulning 19-asr oxiridagi rivojlanishi haqidagi munozarasi juda hayratlanarli;  u Ark binosi, Ark zaminidagi saroylar va turli jamoat binolarini tasvirlaydi.  Shuningdek, u Kobulda Arkdan tashqarida va Kobuldan tashqarida qurilgan ko'plab kichikroq turar-joylarni batafsil tasvirlab beradi.
  Ko'rib chiqilayotgan kitobning asosini aynan 20-asr tashkil etadi.  Amir Habibulloh (1901-1919), Amir/shoh Omonulloh (1919-1929), Nodirshoh (1929-1933) va Zohirshoh (1933-1973) davrida Kobul keskin o‘zgarishlar va kengayishlarga guvoh bo‘ldi.  Muallif sodir boʻlgan o'zgarishlarni va nima uchun ekanligini diqqat bilan qayd etadi.  U o'quvchini o'sib borayotgan byurokratiya, ularning nufuzli binolar va ofis maydoniga boʻlgan ehtiyoji haqida ma'lumot beradi.  Ammo u turli hukmdorlarning alohida istaklariga ham ishora qiladi: Habibulla otasi kabi nufuzli saroylar qurishga ishtiyoqmand boʻlgan, o'g'li esa ko'plab saroylardan turli vazirliklarni joylashtirish uchun foydalangan.  Omonulla shahar markazidan besh kilometr uzoqlikda joylashgan Dorul-Amon deb nomlangan butunlay yangi qismini loyihalash va qurishga ham kirishdi.  Muallif chet ellik me'morlar va quruvchilarni jalb qilgani, bu yangi shahar atrofi haqida, shuningdek, fransuz va nemis ta'siri haqida hikoya qiladi.  Shuningdek, u 1929-yil boshida Omonullohning taxtdan qulashi va majburan surgun qilinishi bilan Dorul-Amonni rejalashtirish va qurish qanday yakunlangani, shundan so'ng 1929 yil oxiridan boshlab o'zgarishlar sur'ati sekinlashgani, faqat 1940-yillarda yana tezlashgani haqida gapirib beradi.  “Modernizatsiya” dasturlari shahar qiyofasini butunlay o'zgartirib yubordi. 
  Xulosa oʻrnida shuni aytish joizki, bu kitob afgʻon boʻlmagan olimlar tomonidan yozilgan, mintaqaning ogʻzaki va yozma manbalarini oʻz ichiga olgan kam sonli kitoblardan biridir va bundan tashqari, keng bibliografiyasi orqali mavzuni chuqurroq oʻrganishni istagan har qanday olimga yordam beradi.

Manbalar

 https://www.amazon.com/Kabul-History-1773-1948-May-Schinasi/dp/9004323635

  Amazon (https://www.amazon.com/Kabul-History-1773-1948-May-Schinasi/dp/9004323635)
  Kabul: A History 1773-1948
 https://www.iias.asia/the-review/kabul-history