Kontent qismiga oʻtish

Marilyn vos Savant

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Marilyn vos Savant
Tavalludi 11-avgust 1946-yil
Fuqaroligi AQSh
Kasbi Muallif, taqrizchi
Turmush oʻrtogʻi Robert Jarvik

 

Marilyn vos Savant (/ˌvɒs səˈvɑːnt/ ; tugʻilgandagi ismi Marilyn Mach; 1946-yil 11-avgust) — Ginnesning rekordlar kitobida eng yuqori intellektuallik koeffitsientiga (IQ) ega deb qayd etilgan amerikalik jurnal taqrizchisi. 1986-yildan beri u „Parade“ jurnalining yakshanbalik ruknini yozib kelmoqda, unda u turli mavzularda, masalan, 1990-yillarda ommalashgan Monty Hall Problemga oid jumboqlarni yechib, savollarga javob berishga harakat qiladi.

Hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Marilyn vos Savant Mach 1946-yil 11-avgustda Missouri shtatining Saint-Louis shahrida Jozeph Mach va Marina vos Savant oilasida tugʻilgan. Savantning fikricha, inson turmushga chiqishdan avvalgi familiyasini saqlab qolishi va oʻgʻillar otalarining, qizlari esa onalaring familiyasini olishlari kerak. „Savant“ soʻzi, bilimdon degan maʼnoni anglatadi, bu nom uning oilasida ikki kishida uchraydi: buvisining ismi Savant boʻlgan; bobosi esa, vos Savant. Marilyn vos Savant italyan, chexoslovak, nemis va avstriya millatlariga mansub boʻlib, fizik va faylasuf Ernst Maxning avlodi hisoblanadi.

Savant oʻsmirlik chogʻida otasining doʻkonida ishlagan va mahalliy gazetalarga taxallus bilan maqolalar yozgan. U 16 yoshida turmushga chiqdi va oʻn yildan keyin ajrashdi. Uning ikkinchi nikohi ham 35 yoshida ajrim bilan yakunlandi.

U Meramec Community College da taʼlim olib, Saint-Louisdagi Washington University universitetida falsafa boʻyicha tahsil oldi, lekin ikki yildan soʻng oilaviy biznesga yordam berish uchun oʻqishni tashlab ketdi. Savant 1980-yillarda yozuvchilik faoliyatini davom ettirish uchun Nyu-York shahriga koʻchib oʻtdi. „Ask Marilyn“ loyihasini boshlashdan oldin, u Omni jurnali uchun Omni IQ Contest viktorinasini tashkil qildi, unda intellektuallik koeffitsientiga (IQ) oid jumboqlar va ekspozitsiyalar berilar edi.

1987-yil 23-avgustda Savant Robert Jarvik (Jarvik-7 sunʼiy yurak ixtirochilardan biri) ga turmushga chiqdi[1] va Jarvik Heart Inc.ning bosh moliyaviy direktori etib tayinlandi. U National Council on Economic Education direktorlar kengashida, National Association for Gifted Children assotsiatsiyasida, National Womenʼs History Museum muzeyida va Milliy ayollar tarixi muzeyining maslahat kengashlarida[2] va Committee for Skeptical Inquiry qoʻmitasida ishlagan[3]. Toastmasters International uni „1999-yilning beshta eng yaxshi maʼruzachisidan biri“ deb eʼtirof etdi. 2003-yilda Savant The College of New Jerseyning faxriy fan doktori unvoniga sazovor boʻldi.

Mashhurlik va IQ ball

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Savant 1985-yildan 1989-yilgacha Ginnesning rekordlar kitobiga „Eng yuqori IQ“ nominatsiyasida kiritilgan[4] boʻlib, 1988-yilda Guinness Book of World Records Hall of Fame[4] da ham qayd etilgan[5]. Ginnes 1990-yilda „Eng yuqori IQ“ toifasini bekor qildi, chunki IQ testlari faqat bitta rekordchini belgilash uchun juda ishonchsiz vosita edi[4]. Oʻz navbatida yuqori IQ ga egalar roʻyxati butun mamlakat eʼtiborini tortib ulgurgandi[6].

Ginnes vos Savant bajargan ikkita IQ testi — Stanford-Binet va Mega Testdagi natijalarini keltirgan edi. U 1937-yilda oʻn yoshida Stanford-Binet Second Revision testini topshirgan[7]. Savantning soʻzlariga koʻra, u birinchi testdan 1956-yil sentyabr oyida oʻtgan boʻlib, test uning aqliy yoshini 22 yosh-u 10 oy deb belgilagan va Savant bu testdan 228 ball olgan[7]. Bu raqam Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan; bu maʼlumot Savantning kitoblaridagi biografik boʻlimlarda ham keltirilgan va intervyulairda aytib oʻtilgan.

Ginnes tomonidan eʼlon qilingan ikkinchi test 1980-yillarning oʻrtalarida olingan Hoeflinning Mega Testi edi. Mega testda IQ ballari subyektning normallashtirilgan z-balini yoki asl test natijasining noyobligini doimiy standart ogʻish bilan koʻpaytirish va natijani 100 ga qoʻshish orqali aniqlanadi, bu testda Savant 46 „raw score“ ga ega boʻlgan, yaʼni bu testga koʻra u IQ dan 186 ball olgan. Professional psixologlar Mega Testni notoʻgʻri ishlab chiqarilgan test va u „raqamlarni maydalashdan boshqa narsa emas“ deb tanqid qilgan[8].

Savant IQ testlarini turli xil aqliy qobiliyatlarning oʻlchovi deb biladi va aql-zakovat shunchalik koʻp omillarni oʻz ichiga olishi sababli „uni oʻlchashga urinishlar foydasiz“ deb hisoblaydi[9]. U yuqori IQ jamiyatlari Mensa International va Mega Society ga aʼzo boʻlgan[10].

= "Ask Marilyn"

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1986-yilda Ginnesning Rekordlar kitobiga kiritilganidan soʻng, u "Parade" da oʻzining profilini, shuningdek Parade mushtariylari bilan savol-javob ruknini olib bordi. Parade jurnaliga oʻquvchilardan doimiy savollar kelib tushishda davom etgan va rukn keyinroq „Ask Marilyn“ („Marilyndan soʻrang“) deb nomlangan.

U bu ruknda koʻplab asosiy ilmiy mavzular boʻyicha savollarga javob berardi; oʻquvchilar tomonidan qoʻyilgan mantiqiy, matematik yoki lugʻaviy jumboqlarni yechardi; maslahatlarga mantiq bilan javob berardi; va oʻzi ishlab chiqqan viktorina va boshqotirmalarni bergan. Haftalik rukndan tashqari, „Ask Marilyn“ kundalik onlayn rukn ham bor boʻlib, u munozarali javoblarni topish, xatolarni tuzatish, javoblarni kengaytirish, oldingi javoblarni qayta joylashtirish va qoʻshimcha savollarga javob berish orqali bosma versiyaga qoʻshiladi.

Uning uchta kitobi („Ask Marilyn“, „More Marilyn“ va "Of Course, I’m for Monogamy") „Ask Marilyn“ ruknida berilgan savollar va javoblar jamlanmasi hisoblanadi. The Power of Logical Thinking ham yuqoridagi rukndan olingan koʻplab savollar va javoblarni oʻz ichiga oladi.

Mashhur ruknlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Monty Hall muammosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Savantga 1990-yil 9-sentabrdagi maqolasida quyidagi savol berildi[11]:

Aytaylik, siz o'yin namoyishidasiz va sizga uchta eshikni tanlash imkoniyati berilgan. Bir eshik ortida mashina, boshqalarida echkilar bor. Siz 1-eshikni tanlaysiz, eshik ortida nima borligini biladigan uy egasi boshqa eshikni, ya'ni echkisi bor 3-eshikni ochadi. U sizga: "2-eshikni tanlaysizmi?" deydi. Bu holatda eshiklarning raqami o'zgargani sizning foydangizga ishlaydimi?

Bu savol „Letʼs Make a Deal“ intellektual shousidagi ssenariylarga oʻxshashligi sababli Monty Hall muammosi deb atalgan; uning javobi „Ask Marilyn“ ruknida berilguniga qadar ham mavjud edi. Marilynning javobi bunday boʻldi: tanlovni 2-eshikka oʻtkazish kerak, chunki uda 2⁄3 muvaffaqiyat ehtimolligi bor,1-eshikda esa faqat1⁄3. Xulosa qilib aytganda, 2⁄3 marta ochilgan eshik avtomobil bor boʻlgan 3-eshikning joylashgan joyini koʻrsatadi (siz tanlamagan va uy egasi tomonidan ochilmagan eshik). Faqat 1⁄3 marta ochilgan 3-eshik sizni gʻalaba qozongan eshikdan magʻlub boʻlgan eshikka oʻtishga undaydi. Bu ehtimollar har safar 3-eshik ochilganda tanlovingizni oʻzgartirishingizni va uy egasi har doim echki bor eshikni ochishini tasdiqlaydi. Bu javob minglab oʻquvchilarni maktub yozishga undadi, deyarli barcha 1 va 2 eshiklarning har biri muvaffaqiyatga erishish uchun teng imkoniyatga ega deb bahslashardi. Uning pozitsiyasini tasdiqlovchi keyingi rukn munozarani yanada kuchaytirib yubordi va tez orada The New York Times gazetasining birinchi sahifasida asosiy maqolaga aylandi. Parade oʻquvchilardan uning javobini notoʻgʻri deb hisoblagan 10 000 ga yaqin xat oldi[12].

Muammoning „standart“ versiyasida uy egasi har doim yutqazadigan eshikni ochadi va kalitni taklif qiladi. Standart versiyada Savantning javobi toʻgʻri. Biroq, uning ruknida koʻrsatilgan muammoning bayonoti noaniq[13]. Javob uy egasi qanday strategiyaga rioya qilishiga bogʻliq. Agar uy egasi faqat dastlabki taxmin toʻgʻri boʻlsa, oʻzgartirishni taklif qilish strategiyasi ostida ishlayotgan boʻlsa, taklifni qabul qilish notoʻgʻri boʻlishi aniq. Agar uy egasi tasodifiy eshikni tanlasa, savol ham standart versiyadan keskin farqlanib ketadi. Savant bu masalalarni Parade jurnalida quyidagi izohni yozish orqali hal qildi: „Asl javob maʼlum shartlarni belgilaydi, ulardan eng muhimi, uy egasi har doim ataylab siz yutqazadigan eshigini ochadi. Boshqa hamma holat yangi bir savolga aylanib ketadi[14]“.

U keyingi mulohazalarida oʻz fikrini tushuntirib berdi va maktab oʻqituvchilarini bu muammoni sinflarga koʻrsatishga chaqirdi. Muammo boʻyicha oʻzining yakuniy ruknida u 1000 dan ortiq maktab tajribalaridan olingan natijalarini taqdim etdi. Aksariyat respondentlar endi uning yechimini toʻgʻri deb qabul qila boshlashdi, chop etilgan xatlarning mualliflaridan yarmi oʻz fikrlarini oʻzgartirganliklarini eʼlon qilishdi[15].

= "Two boys" muammosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Monty Hall muammosi singari, „Two boys“ yoki „Second-sibling“ muammosi Ask Marilyn ruknidan oldin paydo boʻlgan, ammo katta bahs-munozaralarga sabab boʻlgan:

Do'kon sotuvchisi sizga ikkita bigl kuchugini ko'rsatishi mumkinligini aytadi, ammo ularning jinslarini bilmaydi. Siz unga faqat erkak jinslisini olmoqchiligingizni aytasiz. Sotuvchi kuchuklarni cho'milayotgan yigitga qo'ng'iroq qiladi. "Hech bo'lmaganda bittasi erkakmi?" — deb so‘raydi undan. "Ha!" deb u sizga tabassum bilan xabar beradi. Bu holatda narigi kuchukning ham erkak jinsli bo'lish ehtimoli qanday?

Savant „uchdan bir darajada“ deb javob berganida, oʻquvchilar[16] 50-50 koeffitsientini yozishgan edi. Keyingi suhbatda u oʻz javobini himoya qildi va shunday dedi: „Agar biz bir juft kuchukchani shashqol oʻynagandek oʻrtaga tashlasak, ular yerga toʻrtta usulda tushishlari mumkin“, shulardan uch martasida kamida bittasi erkak, bir martasida erkak emas degan javob chiqadi.

Bu yerda chalkashlik paydo boʻladi, chunki choʻmiltirayottgan odamdan u ushlab turgan kuchukcha erkakmi yoki yoʻqmi, deb soʻralmagan, aksincha, kuchuklardan birortasi erkak jinslimi deb soʻralgan. Agar kuchukchalar (A va B) etiketli boʻlsa, ularning har birida erkak boʻlish ehtimoli 50 % ni tashkil qiladi. Hech boʻlmaganda A yoki B kuchuk erkak jinsli ekani maʼlum boʻlsa, bu ehtimol cheklanadi. Agar A kuchuk erkak jinsli boʻlmasa, demak B kuchuk erkak jinsli, agar B kuchuk erkak jinsli boʻlmasa, A kuchuk erkak jinsli. Savol oʻquvchilarni 50 % xato javob berishga undaydigan darajada chalgʻituvchi xarakterga ega edi. Yechim tafsilotlarini koʻrish uchun Boy or Girl paradox ga qarang.

Rukndagi xatolar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2012-yil 22-yanvarda Savant oʻz ruknida xatoga yoʻl qoʻyganini tan oldi. 2011-yil 25-dekabrda chop etilgan asl ruknida bir oʻquvchi shunday savol bergan edi:

Men 400 nafar xodimi bo'lgan tashkilot uchun giyohvand moddalarni tekshirish dasturini boshqaraman. Har uch oyda tasodifiy raqamlar generatori sinov uchun 100 ta nom tanlaydi. Keyinchalik, bu nomlar tanlov hovuziga tushadi. Shubhasiz, bir chorakda bir xodimni tanlash ehtimoli 25 foizni tashkil qiladi. Lekin bir yil davomida tanlanish ehtimoli qanday?

Savantning javobi:

Takroriy sinovlarga qaramay, ehtimollik 25 foiz bo'lib qolaveradi. Sinovlar soni oshgani sayin, tanlanish ehtimoli ortadi, deb o'ylash mumkin, ammo hovuz hajmi o'zgarmasa, keyin ehtimollik foizi oshadi. Bu intuitsiyaga zid, shunday emasmi?

Javobning toʻgʻriligi savol qanday berilganiga bogʻliq. Tasodifiy sonlar generatori har safar ishga tushganda, xodimning tanlanish ehtimoli 25 % ni tashkil qiladi, ammo 4 ta holatda kamida bir marta tanlanish ehtimoli yuqoriroq. Bunday holda, toʻgʻri javob 68 % atrofida boʻlib, toʻrt chorakning birortasida tanlanmaslik ehtimolining toʻldiruvchisi sifatida hisoblanadi: 1 — (0,75 4)[17].

2014-yil 2-iyunda Savant soʻz muammosida xatoga yoʻl qoʻydi. Savol shunday edi: „Agar ikki kishi bir loyihani olti soatda bajara olsa, biriga ikkinchisidan toʻrt soat koʻproq vaqt ketganini hisobga olsak, ularning har biri bir xil loyihalarni mustaqil bajarishi uchun qancha vaqt kerak boʻladi?“ Uning javobi 10 soatu 14 soat boʻlib, agar loyihani bajarish uchun birgalikda 6 soat vaqt kerak boʻlsa, umumiy harakat 12 ish soatini tashkil qiladi. Agar ularning har biri alohida toʻliq loyihani amalga oshirsa, jami harakat 24 soatni tashkil qiladi, shuning uchun javob (10+14) 4 farq bilan 24 ga qoʻshilishi kerak edi[18]. Keyinchalik Savant javobga tuzatish kiritganini eʼlon qildi, chunki u avvaliga ikki kishi ishga har xil vaqt ajratganini eʼtiborsiz qoldirgandi: agar ular loyiha ustida birgalikda ishlayotgan boʻlsa, birgalikdagi mahsuldorlikni maksimal darajada oshirishlari mumkin, ammo agar ular ishni ikkiga boʻlishsa, bir kishi ishni tezroq tugatadi. Bu nozik muammo kvadrat tenglama yechishni talab qiladi va unga ratsional yechim topish mumkin emas. Buning oʻrniga javob (taxminan 10.32) va (taxminan 14.32) soat[19].

Fermaning soʻngi teoremasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Andrew Wiles Fermaning soʻnggi teoremasini isbotlaganini aytganidan bir necha oy oʻtgach, Savant Fermaning soʻnggi teoremasi tarixi va boshqa matematik muammolarni oʻrganuvchi "Dunyoning eng mashhur matematik muammosi" (1993-yil oktyabr[20] kitobini nashr etdi. Taqrizchilar u Wilesning isbotini tanqid qilganini shubha ostiga olishdi; undan argumentlari matematik induksiya, qarama-qarshilik va xayoliy sonlar borasidagi tushunchalarga asoslanganmi yoʻqmi deb soʻrashdi[21].

Ayniqsa, Savantning Wilesning dalilida non-Euclidean geometry usulidan foydalanilgani uchun uni rad etish kerakligi haqidagi bayonoti bahsli edi. Savantning taʼkidlashicha, „isbotlar zanjiri giperbolik (Lobachevskiy) geometriyasiga asoslangan va aylana kvadrati giperbolik geometriyada imkonli boʻlishiga qaramay, „mashhur imkonsiz“ deb hisoblangani sababli, „agar biz aylanani kvadratlashning giperbolik usulini rad qilsak, Fermaning oxirgi teoremasining giperbolik isbotini ham rad etishimiz kerak.“

Mutaxassislar Fermaning soʻnggi teoremasini isbotlash uchun vosita sifatida giperbolik geometriyadan foydalanish va aylana kvadratini belgilash uchun foydalanish oʻrtasidagi farqni ajratib, ikki holat oʻrtasidagi tafovutni qayd etdilar: Giperbolik geometriyada aylanani kvadratlash uni Evklid geometriyasida kvadratlashdan farq qiladi, holbuki Fermaning oxirgi teoremasi tabiatan geometriyaga xos emas. Savant giperbolik geometriyani Wiles isboti uchun qoniqarli asos sifatida rad etgani uchun tanqid qilindi, tanqidchilar aksiomatik toʻplamlar nazariyasi (Evklid geometriyasi oʻrniga) hozirda matematik dalillarning qabul qilingan asosidir va bu toʻplam nazariyasi Evklid va non-Evklid geometriyani, shuningdek, geometriyani va raqamlarni qoʻshishni qamrab oladigan darajada mustahkamdir deya taʼkidladi.

Savant 1995-yil iyuldagi qoʻshimchada argumentni qaytarib olib, u teoremani „intellektual muammo“, yaʼni „Faqat 17-asrda Fermanda mavjud boʻlgan vositalar yordamida boshqa dalil topishga urinish“ deb bilishini aytdi.

Kitobning kirish qismi Martin Gardner tomonidan yozilgan boʻlib, u ziddiyatli qarashlar va munozalarni oʻz ichiga olmagan ilk qoʻlyozmaga asosan tayyorlangan.

Nashrlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • 1985 — Omni I.Q. Quiz Contest
  • 1990 — Brain Building: Exercising Yourself Smarter (co-written with Leonore Fleischer)
  • 1992 — Ask Marilyn: Answers to Americaʼs Most Frequently Asked Questions
  • 1993 — The World’s Most Famous Math Problem: The Proof of Fermatʼs Last Theorem and Other Mathematical Mysteries
  • 1994 — More Marilyn: Some Like It Bright!
  • 1994 — “I’ve Forgotten Everything I Learned in School!": A Refresher Course to Help You Reclaim Your Education
  • 1996 — Of Course I’m for Monogamy: I’m Also for Everlasting Peace and an End to Taxes
  • 1996 — The Power of Logical Thinking: Easy Lessons in the Art of Reasoning…and Hard Facts about Its Absence in Our Lives
  • 2000 — The Art of Spelling: The Madness and the Method
  • 2002 — Growing Up: A Classic American Childhood

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Love Stories We Love“ (inglizcha). Parade (6-fevral 2015-yil). — „Vos Savant and Jarvik were married Aug. 23, 1987, a year to the day after they first met, at New York's Plaza Hotel. They wore rings the groom made of gold and pyrolitic carbon, a substance used in artificial heart valves. Isaac Asimov walked the bride down the aisle; the best man was Tom Gaidosh, the seventh recipient of the Jarvik 7 artificial heart.“. Qaraldi: 6-fevral 2022-yil.
  2. ↑ „About – National Women's History Museum – NWHM“. Qaraldi: 19-fevral 2016-yil.
  3. ↑ „CSI Fellows and Staff“. Center for Inquiry. Qaraldi: 20-iyun 2012-yil.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Knight, Sam. „Is a high IQ a burden as much as a blessing?“. Financial Times. Financial Times Ltd (10-aprel 2009-yil). Qaraldi: 7-oktabr 2013-yil.
  5. ↑ „Ask Marilyn Stream“. Parade: Entertainment, Recipes, Health, Life, Holidays.
  6. ↑ Knight, Sam. „Is a high IQ a burden as much as a blessing?“. Financial Times. Financial Times Ltd. (10-aprel 2009-yil).
  7. ↑ 7,0 7,1 Baumgold, Julie. „In the Kingdom of the Brain“. New York Magazine. New York Media, LLC (6-fevral 1989-yil).
  8. ↑ Carlson, Roger D.. Test Critiques, Volume VIII Keyser: , PRO-ED, 1991 — 431–435-bet. ISBN 0-89079-254-2. „Although the approach that Hoeflin takes is interesting, it violates good psychometric principles by overinterpreting the weak data of a self-selected sample.“ 
  9. ↑ vos Savant, Marilyn. „Ask Marilyn: Are Men Smarter Than Women?“. Parade (17-iyul 2005-yil). 11-oktabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-fevral 2008-yil.
  10. ↑ Thompson, D.. Marilyn's Most Vital Statistic. The Courier-Mail (5-iyul 1986-yil).
  11. ↑ vos Savant. „Game Show Problem“. marilynvossavant.com. 2010-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-avgust 2010-yil.
  12. ↑ Tierney, John. „Behind Monty Hall's Doors: Puzzle, Debate and Answer?“. The New York Times (21-iyul 1991-yil). Qaraldi: 7-avgust 2008-yil.
  13. ↑ Krauss, Stefan and Wang, X. T. (2003).
  14. ↑ „Game Show Problem“. marilynvossavant.com. 10-mart 2010-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-iyun 2008-yil.
  15. ↑ vos Savant, Marilyn. „Ask Marilyn“. Parade.
  16. ↑ vos Savant, Marilyn. The Power of Logical Thinking. New York: St. Martin's Press, 1996 — 19–21-bet. ISBN 9780312156275. OCLC 255578248. Qaraldi: 2016-yil 1-sentyabr. 
  17. ↑ Ask Marilyn: Did Marilyn Make a Mistake on Drug Testing?
  18. ↑ „Marilyn vos Savant • View topic – Unequal Work“. 2017-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-fevral 2016-yil.
  19. ↑ Marilyn vos Savant. „The Correct Solution to the Brad-and-Angelina Math Problem“. Parade (14-iyul 2014-yil). Qaraldi: 19-fevral 2016-yil.
  20. ↑ Fermatʼs Last Theorem and Wiles' proof were discussed in her Parade column of November 21, 1993, which introduced the book.
  21. ↑ Boston, Nigel; Granville, Andrew (1995-yil may). „Review of The World's Most Famous Math Problem“ (.PDF). American Mathematical Monthly. 102-jild, № 5. The American Mathematical Monthly, Vol. 102, No. 5. 470–473-bet. doi:10.2307/2975048. JSTOR 2975048. Qaraldi: 2008-02-25. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam) 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Marilyn_vos_Savant&oldid=4310705" dan olindi