Kontent qismiga oʻtish

Myanma qishloq xoʻjaligi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Myanmadagi qishloq xoʻjaligi yerlari

Myanma qishloq xoʻjaligi (shuningdek, Birma nomi bilan ham tanilgan) mamlakatning asosiy iqtisodiy tarmogʻi boʻlib, YaIMning 60%ni tashkil qiladi va ishchi kuchining taxminan 65 %ni ish bilan taʼminlaydi[1]. Birma qachonlardir Osiyoning eng yirik guruch eksportchisi boʻlgan[2] va guruch mamlakatning eng muhim qishloq xoʻjaligi mahsuloti boʻlib qolmoqda[1]. Myanma mamlakati Janubiy Osiyo hududi joylashgan mamlakat sanaladi. Davlat hududining janubiy va gʻarbiy qismlaridan Hind okeanining Bengaliya qoʻltigʻi oʻrab turadi. Myanma davlatning asosiy qishloq xoʻjaligi tarkib topishning asosiy sabablar uning qulay iqlim mintaqasda joylashganligi va mavsumiy musson yomgʻirlar natijasida suv resurslarining toʻplanishi bolan uzviy bogʻliq hisoblanadi. Myanma mamlakati ulkan oʻrmon resurslariga boyligi sabab bir qancha qishloq xoʻjaligida katta imkoniyatlarga ega davlat sanaladi. Myanmada sholi yetishtirish qishloq xoʻjaligi tarkibida juda katta ulushga ega boʻlib aholining kundalik oziq ovqat mahsulotlari tarkibida muhim oʻrin tutadi. Osiyoning qulay iqlimli, yogʻinlar koʻp yogʻadigan iqlim mintaqasida joylashgan Myanma davlatida chorvachlik ham yaxshi rivojlangan boʻlib asosiy chorvachliknng rivojlanishi nisbatan diniy tarkibli hududlarga qarab turlicha tarqalgan, asosiy chorvachilik rivojlangan hududlar Xitoy bilan chegaradosh boʻlgan shimoliy hududlariga toʻgʻri keladi. Myanmaning iqlimi qulay boʻlgani va haroratning nisbatan yil davomida farqning katta boʻlmaganligi sabab yil davomida ayrim hududlarda qayta qayta hosil olish imkonini beradi, bunday hududlar asosan Hindiston bilan chegardosh qismlariga toʻgʻri keladi.

Boshqa asosiy ekinlarga dukkaklilar, loviya, kunjut, shakarqamish, yogʻoch va baliq kiradi[3]. Bundan tashqari, oziq-ovqat va mehnat manbai sifatida chorvachilik boqiladi[4].

Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Birmada guruch ekish, 2006-yil

Madaniy oʻsimliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bambara peanut[3], dukkaklilar[3], noʻxat[2], makkajoʻxori[2], susam[3], yogʻoch — qarang Oʻrmon xoʻjaligi (pastda), kamon[2], ziravorlar — koriander, zanjabil, zerdeçal, qizil qalampir[2], ramtila[2], guruch[3] va shakar qamish[3] kabi oʻsimliklar asosiy qishloq xoʻjaligi mahsulotlari sifatida yetishtiriladi.

Usullari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shimoliy-Gʻarbiy Zambiyada qoʻllaniladigan dehqonchilik usullariga misol
Chin shtatidagi guruch dalalari, Birma

Tarixan va hozirgi vaqtda ekin maydonlarini oʻzlashtirishning asosiy usuli „smeta ishlov berish“ yoki „shudgorlash“ deb ham ataladi[5]. Bu ekinlar yetishtirilishi mumkin boʻlgan dalalarni yaratish uchun asosiy yoki ikkilamchi oʻrmon maydonlariga oʻt qoʻyishni oʻz ichiga oladi. Bu dalalar maʼlum muddat foydalanilib, tuproqdagi ozuqa moddalari tugab boʻlgach, yer tashlab ketilib, erkin oʻsishiga yoʻl qoʻyiladi[5][6]. Oʻsimliklar oʻsishi yer tashlab ketilgandan keyin bir-uch yil ichida boshlanadi va 10-20 yil ichida u yana oʻrnatilgan ikkilamchi oʻrmonni oʻz ichiga olishi mumkin[5].

Baʼzan bu haydaladigan yerlar Janubiy va Sharqiy Osiyoda keng tarqalgan qishloq xoʻjaligi amaliyoti boʻlgan sholi dalalariga aylantiriladi. Birmada sholi dalalarini daryolar vaqti-vaqti bilan suv bosadi, koʻpincha dehqonlar kerakli suvni olish uchun musson mavsumiga ishonadilar. Guruch dalalarida „oʻtib boʻlmaydigan tuproq“ bor, uning tepasida toʻyingan loy qatlami va taxminan 4-6 dyuymli suv bor[1].

Chorvachilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Birma fermerlari oziq-ovqat va mehnat uchun chorvachilik bilan shugʻullanadi. Bularga qoramol, suvbufalo, echki, qoʻy, hoʻkiz, tovuq va choʻchqa kiradi . Butun mamlakat boʻylab hoʻkiz va suv bufalosi qoramol sifatida ishlatiladi, koʻpchilik qoramollar quruqroq shimoliy hududlarda boqiladi[4]. Echkilar dehqonlar tomonidan sut ishlab chiqarish uchun yaylovlarda boqiladi[2].

Birma fermerlari Osiyoda avj olgan H5N1 parranda grippidan aziyat chekgan. Birmadagi Mandalay va Sikain hududlari dastlab zarar koʻrgan, natijada bir necha ming tovuq, bedana va ularning tuxumlari nobud boʻlgan. Biroq, 2006-yildan beri mamlakat chorvachilik rahbariyati qushlar populyatsiyasini tiklash va zarar koʻrgan parrandachilik fermalarini ozuqa bilan taʼminlash rejasini eʼlon qildi[7].

Baliq ovlash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Baliqchilik Birma oziq-ovqat ishlab chiqarishining muhim qismidir. Baliq ovlash ham shoʻr, ham chuchuk suvda amalga oshiriladi va Birma suvli hududlarida 300 ga yaqin baliq turlari yashaydi. Ulardan bir nechta endemik turlar, jumladan Shimoliy Birmadagi Indawgyi koʻlidan Indostromus paradoxus mavjud. Bundan tashqari, quritilgan va tuzlangan baliq milliy oshxonaning ajralmas qismi va birma ratsionida oqsilning asosiy manbai hisoblanadi[4].

Birmada baliqlarning aksariyati tijorat maqsadlarida olinadi, shu jumladan trol toʻrlari, hamyon toʻrlari, drift toʻrlari va toʻrlardan foydalanish. Ozchilik hali ham ilgak va chiziq, toʻr sumkasi, qoʻnish tarmogʻi va tuzoq kabi anʼanaviy usullardan foydalanadi. 2003-yilda trol baliqlari ovlangan baliqlarning 40% ni tashkil qilgan[8].

1980-yillarda Birma hukumati dengizda baliq ovlashni ragʻbatlantirishga harakat qildi va shundan beri yillik baliq ovlash doimiy ravishda oshib bormoqda. 1989-yilda Tailand kompaniyalariga Birma qirgʻoq suvlarida baliq ovlashga ruxsat berildi[4].

Oʻrmon xoʻjaligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Garchi Birmaning Hindiston, Xitoy va Tailand kabi qoʻshnilari oʻz oʻrmonlarining koʻp qismini yoq qilib qoʻygan boʻlsa-da va kesish va yoqish amaliyotiga qaramay, Birma hali ham oʻrmonlar va ular taqdim etadigan resurslarga nisbatan boy hisoblanadi. Baʼzilar uni „Osiyodagi biologik xilma-xillikning soʻnggi chegarasi“ deb hisoblashadi[4]. Birmada tik, akatsiya, bambuk va temir daraxti yetishtiriladi, yigʻiladi va eksport qilinadi[9]. Mamlakat xalqaro bozorga teakning yetakchi yetkazib beruvchisi, shuningdek, bambukning asosiy yetkazib beruvchisi hisoblanadi[4].

Iqtisodiy ahamiyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qishloq xoʻjaligi va qishloq xoʻjaligini qayta ishlash Birmada ish bilan taʼminlangan va daromadning koʻp qismini taʼminlaydi, milliy YaIMning taxminan 60 %ini ishlab chiqaradi va aholining 65 %ini ish bilan taʼminlaydi. Birma butun aholisini boqish uchun yetarli miqdorda oziq-ovqat ishlab chiqarsa-da, koʻpchilik hali ham xarid qobiliyatining yetishmasligi tufayli och qolmoqda[1].

2007-yil holatiga koʻra, Birmaning asosiy eksport qiluvchi mamlakatlari Tailand (44%), Hindiston (14,5%), Xitoy (7%) va Yaponiya (6%) hisoblanar edi[10]. 2010-yilga kelib, Xitoy Birma makkajoʻxori 97% va loviya va dukkakli ekinlarning 9 % olgan asosiy eksport hamkoriga aylandi. Bu raqamlar ortib borayotgan Xitoy talabi va sogʻlom savdo aloqalari natijasida yuzaga keladi.

2001-yildan boshlab qishloq xoʻjaligining umumiy eksporti kamaydi: 2001—2002 yillarda Birma 939 ming tonna guruch va 1035 ming tonna dukkakli ekinlarni eksport qilgan boʻlsa, 2010—2011 yillarda 536 ming tonna guruch va 900 ming tonna guruch eksport qilindi. Bu ishlab chiqarishning qisqarishiga javob emas, balki ushbu mahsulotlarga ichki talabning ortishi natijasi sodir boʻlgan edi[11]. Qishloq xoʻjaligi eksportiga eʼtiborning pasayishi Birma kyatining boshqa mamlakatlar valyutalariga nisbatan oʻzgarishiga munosabatni aks ettirishi mumkin. Buning oʻrniga, qurilish kabi „savdo boʻlmagan xizmatlar“ni yaratishga yoki qimmatbaho toshlar, nefrit va tabiiy gaz kabi yuqori „qiymatli“ mahsulotlarni ishlab chiqarishga eʼtibor qaratildi[12].

Atrof-muhitga taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hozirgi vaqtda Birmada qoʻllaniladigan turli qishloq xoʻjaligi amaliyotlarining atrof-muhitga taʼsiri haqida munozaralar mavjud. Baʼzi dehqonchilik amaliyotlari „mamlakat oʻrmonlarini yoʻq qilish, tuproq eroziyasiga va unumdorlikning kamayishiga olib keladi“[1] oʻrmonlarni ehtiyotsizlik bilan kesish sifatida baholanadi. Soʻnggi paytlarda Birma hukumati dehqonchilik amaliyotini tartibga solish boʻyicha saʼy-harakatlarini kuchaytirdi, jumladan, baʼzi qishloqlarda dehqonchilik qilishni taqiqladi[13].

Biroq, baʼzilarning fikricha, kesish va yoqish usullaridan koʻproq tijorat „doimiy“ dehqonchilik usullariga oʻzgartirish ekologiya uchun yanada yomonroq boʻldi. Shunday qilib, maʼlum bir ekin uchun toʻliq hududning ajratilishi bu tartibni buzadi va bir muncha vaqt oʻtgach, yerni butunlay yaroqsiz holga keltiradi[5].

Birmadagi fermerlar suvning asosiy manbai sifatida musson mavsumiga tayanganligi sababli, ular ob-havo sharoitlarining soʻnggi oʻzgarishlariga duchor boʻlishadi. Misol uchun, Birma guruch hosiliga 2011-yil choʻzilgan yomgʻirli mavsumda rekord darajadagi yogʻingarchilik salbiy taʼsir koʻrsatdi, natijada ishlab chiqarish 10%ga kamayishga olib keldi[14].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 „Burma (Myanmar) - Agriculture“. Encyclopedia of the Nations. 2019-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 „Myanmar Agriculture Rice Beans Kenaf Bamboo Products“. AllMyanmar.com. 2014-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 „East & Southeast Asia :: Burma“. CIA World Factbook. 2015-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 „Burma (Myanmar) - Location and size, Population, Livestock, Forestry, Fishing, Mining“. Encyclopedia of the Nation. 2018-yil 4-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Fox, Jefferson M. (2000). „How Blaming 'Slash & Burn' Farmers is Deforesting Mainland Southeast Asia“ (PDF). East-West Center. 47-jild. 1–8-bet. 2016-03-04da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2020-10-20.
  6. ↑ „Slash and Burn“. The Encyclopedia of Earth. 2013-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  7. ↑ „Burma Restocks Poultry Farms Again“. Bio-Medicine.org. 2017-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  8. ↑ „FAO Fishery Country Profile – The Union of Myanmar“. Fao.org. 2020-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  9. ↑ „Exotic Burmese Wood Species: Freed with Myanmar?“. Woodworking Network. 2020-yil 26-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 20-oktyabr.
  10. ↑ „Burma (Myanmar)“. Global Education. 2012-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan.
  11. ↑ Ash Center for Democratic Government & Innovation (2011). „Myanmar Agriculture in 2011: Old Problems and New Challenges“ (PDF). Harvard Kennedy School. 1–23-bet. 14 September 2012da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  12. ↑ Dapice, David O. (2012). „Appraising the Post-Sanctions for Myanmar's Economy: Choosing the Right Path“ (PDF). Ash Center for Democratic Governance and Innovation. Harvard Kennedy School. 13 May 2012da asl nusxadan (PDF) arxivlandi.
  13. ↑ „Junta Bans Slash & Burn Farming Near Naypyidaw“. Democratic Voice of Burma. 2011-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan.
  14. ↑ Kha, Kyaw. „Burmese Rice Production to Fall Due to Untimely Rain“. Mizzima.com. 2012-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan.

Adabiyot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Myanma_qishloq_xoʻjaligi&oldid=5231163" dan olindi