Sora Eshontoʻrayeva

Sora Eshontoʻrayeva
Tavalludi	8-noyabr 1911-yil Namangan
Vafoti	8-sentyabr 1998-yil(1998-09-08) (86 yoshda) Toshkent
Fuqaroligi	SSSR, Oʻzbekiston va Rossiya Imperiyasi
Mukofotlari

Sora Abdurahmonovna Eshontoʻrayeva (8-noyabr 1911-yil, Namangan viloyati Yangiqoʻrgʻon tumani Beshbuloq qishlogʻi — 8-sentyabr 1998-yil, Toshkent) — aktrisa, jamoat arbobi. Oʻzbekiston xalq artisti (1937). 1942-yildan Butunittifoq kommunistik partiyasi (bolsheviklar) aʼzosi. Oʻzbekiston SSR Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasi aʼzosi. Butunittifoq kommunistik partiyasi XIX syezdi delegati. SSSR Oliy Kengashining 2-4-chaqiriq deputati (1946—1958). Oʻzbekiston SSR Oliy Soveti deputati (1939-yildan). Sovet tinchlik qoʻmitasi aʼzosi. Respublika Tinchlik fondi boshqaruvi raisi edi. SSSR Vazirlar Kengashi huzuridagi fan va sanʼat sohasidagi Lenin mukofotlari qoʻmitasi aʼzosi.

Tarjimai holi

Sara Eshanto‘rayeva 1911-yil 26-oktabrda (8-noyabr) Beshbuloq qishlog‘ida (hozirgi O‘zbekistonning Namangan viloyati, Yangiqo‘rg‘on tumani) tavallud topgan. Millati o‘zbek.

Ilk bolalik yillarida, otasi vafotidan soʻng, onasi boshqa ikki farzandi kabi Sarani ham begona oilalarga berishga majbur boʻlgan. 11 yoshidan Toshkentdagi Zebunniso nomidagi xotin-qizlar maktab-internatida tarbiyalangan, havaskorlik toʻgaragida, soʻngra viloyat namunali drama truppasi sahna koʻrinishlarida ommaviy spektakllarda qatnashgan.

Sara Eshanto‘rayeva 1927-yilda Moskvadagi O‘zbek maorif uyi (keyinchalik I. V. Stalin nomidagi O‘zbekiston taʼlim instituti) qoshidagi O‘zbek davlat drama studiyasini tamomlab, R.Simonov, L.Sverdlin, I.Tolchanovlardan aktrisalik mahoratini o‘rgangan va 1927-yildan Hamza nomidagi Oʻzbek davlat akademik drama teatri aktrisasiga aylangan. Ushbu oliygohning bitiruvchilari Hamza nominagi o‘zbek drama teatrining aktyorlar tarkibining asosini tashkil etishgan.

Sara Eshanto‘rayeva 1927-yildan Samarqanddagi Markaziy davlat namunali oʻzbek truppasi (1929-yildan — Toshkentdagi Hamza nomidagi Davlat oʻzbek drama teatri, 2001-yildan — Oʻzbek Milliy akademik drama teatri) aktrisasiga aylangan. Sara Eshanto‘rayeva filmlarda rol oʻynagan. 1943—1945 va 1953—1960-yillarda Oʻzbek Milliy akademik drama teatrida direktor sifatida ishlagan. Ijodining ilk davridanoq barcha janrlarda ish koʻrib, namunali natijalarga erishgan. „Hujum“ (V.Yan, Choʻlpon)da Tursunoy, „Ikki boyga bir malay“ (K.Goldoni)da Beatriche uning dastlabki rollaridir. 30-yillardan Eshontoʻrayeva teatrda sahnalashtirilgan deyarli barcha asarlarda yetakchi bosh qahramon rollarini ijro etgan.

Aktrisa qahramonlarining hissiyotinigina emas, shu bilan birga uning qatʼiyati, irodasi va eʼtiqodini ham aks ettirishga kirishdi. Onaxon (K.Yashin, „Nomus va muhabbat“), Jamila (Hamza, „Boy ila xizmatchi“), Guloyim (H.Olimjon, „Muqanna“), Guli (I. Sulton, Uygʻun, „Alisher Navoiy“), Hurriyat (Uygʻun, „Hurriyat“) va boshqalar shular jumlasidan. Bu obrazlar ijrosida aktrisa hamkasblari bilan birga teatr talqin maktabining yetuk namunalari sanaluvchi spektakllarga munosib timsollar yaratdi. Guli va Jamila obrazlari Eshontoʻrayeva ijodida alohida oʻrin tutadi. Guli obrazi Sora Eshontoʻrayeva ijrosida sevgi va sadoqatning tengsiz shaydosi va maʼsum qurboni sifatida idrok etilib, nafis va taʼsirchan tuygʻular bilan taʼriflanadi. Jamila obrazida esa chorasiz ayolning chora izlashi, baxti uchun kurashida oʻlimga tik borishning badiiy taʼrifidagi taʼsir kuchi ajralib turadi.

Eshontoʻrayeva ijodi ilk yillaridan boshlab jahon mumtoz dramaturgiyasi namunalarini uzviy sahnalashtirish jarayonida kechdi. Studiyada „Revizor“, „Malikai Turandot“, „Ikki boyga bir malay“, „Qoʻzibuloq qishlogʻi“ singari spektakllarda rol oʻynab tajribasi boyigan Sora Eshontoʻrayeva William Shakespearening „Hamlet“ tragediyasida uni shuhratga burkagan Ofeliya rolini ijro etdi (1935). Aktrisa yorugʻ dunyoga sigʻmagan muhabbati fojiasini Ofeliyani esdan ogʻish darajasiga olib borgan hissiyotlar silsilasi girdobida oʻta taʼsirchan taʼrifladi. Hasad va igʻvo, ichqoralik Dezdemona („Otello“) umrining zavoli boʻlganini aktrisaning nozik raftor, mehr toʻla chehra, baxtiyor koʻz qarashlari va hazin kechinmali sahnalarida ifoda etildi. Ketmaket Gonfilya (W. Shakespeare, „Qirol Lir“), Iokasta (Sofokl, „Shoh Edip“), Katerina (A. Ostrovskiy, „Momaqaldiroq“), Lyubov Yarovaya (K. Trenyov, „Lyubov Yarovaya“), Komissar (V. Vishnevskiy, „Hayotbaxsh oʻlim“), Gusta Fuchik (G. Tovstonogov, A. Bragin, „Mangu hayot“) va boshqalar obrazlari ijod namunasini yanada boyitdi.

Eshontoʻrayeva ijodida onalar obrazi talqiniga oʻtishi muhim ijodiy bosqich boʻlib, „Jazoir — mening vatanim“ (M.Dib) spektaklidagi Ayni dastlabki qadam boʻldi. Sedzu (M. Kaoru, „Oʻgʻirlangan umr“), Ona (K.Yashin, „Buxoro“), Ona (V.Delmar, „Gʻariblar“) kabi obrazlar turkumi yaratildi. Eshontoʻrayeva qahramonlari xarakterini ijtimoiy va psixologik asoslarini chuqur ochib beradi, ularni ruhiy goʻzallik va optimistik ruh bilan taʼminlaydi. Qahramonlari lirik nafosat va ayni chogʻda qahramonlik fazilatlariga ega. Har tomonlama tahlil va tadqiq etish, samimiylik, kuchli hishayajon Eshontoʻrayeva ijrochiligiga xos belgilardir.

Eshontoʻrayeva kino, telefilm, telespektakllarda ham bir nechta rollar ijro etgan. U Oʻzbekiston teatr jamiyati boshqaruvining raisi (1946—55 va yana 1981—1985) va boshqalar nufuzli jamoat tashkilotlarida ishlagan.

Sora Eshontoʻrayeva 1998-yil 8-sentyabrda (boshqa maʼlumotlarga koʻra — 7-sentyabr) Toshkent shahrida vafot etgan. Chig‘atoy qabristoniga dafn etilgan.

Oilasi

Turmush oʻrtogʻi — Abror Hidoyatov (1900—1958), teatr aktyori. SSSR xalq artisti (1945). Oʻgʻli — Goga Hidoyatov (1930—2015), tarixchi, professor, tarix fanlari doktori hamda O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan fan arbobi. Nabirasi — Nigara Gogovna Hidoyatova (1964), tadbirkor, tarix fanlari nomzodi, jamoat arbobi. Nabirasi — Nodira Gogovna Hidoyatova (1967), tadbirkor, jamoat arbobi, „Quyoshli Oʻzbekiston“ koalitsiyasi yetakchisi, 2006-yilda iqtisodiy jinoyatlar sodir etgani uchun 10 yilga ozodlikdan mahrum etilgan.

Mukofotlari

Davlat mukofoti (1949, 1967, 1977), Hamza nomidagi Oʻzbekiston Davlat mukofoti (1967) laureati. „Sogʻlom avlod uchun“ ordeni (1993), vafotidan soʻng „Buyuk xizmatlari uchun“ (2004) ordenlari bilan mukofotlangan.