Kontent qismiga oʻtish

Ali Xomanaiy

Ushbu maqola yaxshi maqolalar sarasiga kiradi.
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Sayid Ali Husayniy Xomanaiy
سید علی حسینی خامنه‌ای

Xomanaiy 2024-yilda
 2-Eron Oliy Rahbari
 
Mansab davri
1989-yil 3-iyun
Oʻtmishdoshi Ruhulloh Xumayniy
 3-Eron Prezidenti
 
Mansab davri
1981-yil 13-oktabr – 1989-yil 3-avgustgacha
Oʻtmishdoshi Muhammad Ali Rajoiy
Vorisi Ali Akbar Rafsanjoniy
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 7-may 1939-yil (1939-17-07) (84 yosh)
Mashhad, Eron
Fuqaroligi Eron bayrogʻi Eron
Siyosiy partiyasi Kurashuvchi kliriklar assotsiatsiyasi (1977—1979, 1987-h.v)
Islom Respublikasi partiyasi (1979—1987)
Turmush oʻrtogʻi Hojasta Homenei
Bolalari oʻgʻillari: Mujtabo, Mustafo, Maʼsud va Maysam
qizlari: Boshra va Xoda
Onasi Hoji Mirdamodiy
Otasi Javod Husayniy Xomanaiy
Alma mater Xuroson seminariyasi
Najaf Havzasi
Qum seminariyasi
Imzosi Fayl:Ali Khamenei signature.svg

Sayid Ali Husayniy Xomanaiy (forscha: سید علی حسینی خامنه‌ای, ozarbayjoncha: سید علی حسینی خامنه‌ای /Seyid Əli Hüseyni Xamenei; 1939-yil, 17-iyul; Mashhad, Eron) — eronlik siyosiy va diniy arbob. Eron Oliy Rahbari, Oyatulloh. 1981—1989-yillarda Eronning 3-prezidenti.

Ali Xomanaiy Oyatulloh Ruhulloh Xumayniyning shogirdidir. Xomanaiy 1962-yilda Xumayniy rahbarligidagi islom harakatiga qoʻshilgan. 1963-yildan bir necha marta qamoq va surgunda boʻlgan. 1979-yilgi shohga qarshi inqilobda Mashhaddagi islom harakatiga boshchilik qilgan. Eronda monarxiya agʻdarilgandan soʻng, 1979—80-yillarda Islom inqilobiy kengashi aʼzosi, mudofaa vaziri oʻrinbosari, „Islom inqilobi posbonlari“ korpusi qoʻmondoni, oyatulloh Xumayniyning Oliy mudofaa kengashdagi vakili lavozimlarida boʻlgan. 1980—81-yillarda Islom kengashi majlisi (parlament) deputati. 1981-yil oktyabridan Eron Islom Respublikasi prezidenti, Oliy mudofaa kengashi raisi. Xumayniy vafotidan soʻng, 1989-yil 4-iyundan Eron Islom Respublikasi Oliy Rahbari.

Hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ali Xomanaiy bolaligida

Ali Sayd Husayniy Xomanaiy 1939-yilning 17-iyul kuni Eronning Mashhad shahrida tugʻilgan[1]. Xomanaiy oilada sakkiz farzanddan ikkinchisi boʻlgan. Kelib chiqishi va millati boʻyicha ozarbayjondir[2][3][4]. Ali Xomanaiy Muhammad paygʻambarning avlodlaridan biri boʻlgan Saidiylardan kelib chiqgan. Uning bobosi Sayd Hussayn Janubiy Ozarbayjonda taniqli din arbobi hisoblanib, avval Hiyoboniy va Tabrizda, keyinroq esa Iroqning En-Najaf shahrida yashab oʻtgan[5]. Ali Xomanaiyning otasi Sayd Javod Husayniy Xomanaiy madrasada muallim, keyinroq Mashhad shahri ulamolaridan biri boʻlgan. 93 yoshida vafot etgan. Ali Xomanaiy oʻz otasi haqida shunday degan: „Otam mashhur ulamo boʻlgan. Biroq u juda sofdil boʻlib asketik hayot tarzini kechardi. Bizning hayotimiz ogʻir edi. Esimda, baʼzi vaqtlar uyimizda tushlik yoʻq edi. Onam qiyinchilik bilan bizga ovqat tayyorlardi… Tushligimiz non va mayizdan iborat edi.“ Onasi Yazd shahridan boʻlib[6], 1989-yilda 76 yoshida vafot etgan[7].

Ali Xomanaiy oʻz taʼlimini Mashhad shia akademiyasida (Havza) boshlagan. Uning muallim va oʻqituvchilari Haj Shayx Hoshim Gʻazviniy va Oyatullo Miloniy boʻlgan. 1957-yilda Xomanaiy Najaf shahriga koʻchib oʻtadi. Bir yil Najafda yashab Qum shahriga koʻchib oʻtadi. Qum shahrida u Oyatullo Husayn Borujerdiy va Ruhillo Homeyniy bilan tanishadi. Ruhillo Homeyniyning radikal dunyoqarashi Ali Xomanaiyga qattiq taʼsir qilib u faol tarzda aksilshoh targʻibotini boshlaydi. 1964-yilda Ruhillo Homeyniy Erondan badargʻa qilinadi. Ali Xomanaiy esa Birjandda „SAVAK“ tomonidan hibsga olinadi, biroq keyinroq ozod etiladi va Xomanaiy Mashhadga qaytib ketadi. 1963—1975-yilgacha u yana besh marta bir necha oyga qamoqqa tushadi.

Siyosiy faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ali Xomanaiy Islom inqilobining eng faol ishtirokchilaridan va Ruhillo Homeyniyning eng yaqin maslakdoshlaridan biri edi. Inqilobdan soʻng ular tomonidan „Jumhuriye islomi“ gazetasiga asos solindi[8]. Ruhillo Homeyniy Ali Xomanaiyni Tehrondagi bosh juma masjidi imomi (rahbari) (oʻsha paytda Tehrondagi umumdavlat va umummilliy siyosiy xabarlar joyi) etib tayinlaydi. Ushbu lavozimda u Oyatullo Husayn Ali Montazariyning oʻrnini egalladi. Keyinroq u kam vaqt Abulhasan Banisadr hukumatidagi harbiy qoʻmondonlik vaziri oʻrinbosari boʻlib faoliyat yuritadi. Xomanaiy bir necha marotaba eron-iroq urushi paytida parlament komiteti nomidan frontlarga tashrif buyuradi.

1981-yilning 27-iyun kuni soʻl-radikal „Mojahedine xalq“ partizanlik tashkiloti tomonidan Ali Xomanaiyga suiqasd amalga oshiradi. Biroq ushbu suiqasd ular oʻylaganidek amalga oshmaydi. Oʻsha paytda, matbuot anjumani oʻtkazilayotgan paytda, Xomanaiyning yonidagi magnitofonga oʻrnatilgan va yashirilgan bomba portlaydi. Portlash natijasida Xomanaiyning oʻng qoʻli ishlamay qoladi[1][9]. Suiqasddan ikki oy oʻtgach, yana oʻsha tashkilot hukumat boshligʻi kotibiyati binosida portlash uyushtiradi. Ushbu portlash natijasida oʻsha paytdai Eron Prezidenti Muhammad Ali Rojaiy va bosh vazir Muhammad Javod Bahonar halok boʻlishadi.

Oʻsha yili oʻtkazilgan navbatdan tashqari prezidentlik saylovlarida Ali Xomanaiy 95% ovoz toʻplab ilk bor prezidentlik lavozimida faoliyatini boshlaydi. Ushbu lavozimda Eronda ilk bor diniy inson gʻalaba qozongan holat sodir boʻladi. Bundan oldin Ruhillo Homeyniy Eron Prezidenti faqat dunyoviy taʼlim olgan inson boʻlishi (Abulhasan Banisadr va Muhammad Ali Rojaiy shunday toifaga kirardi) mumkinligini taʼkidlagan edi. Biroq, Xomanaiyning Eronda juda mashhurlik va ommabopligi tufayli u oʻz fikrini oʻzgartirib Ali Xomanaiyni prezident saylovlarida qatnashishiga rozilik bildiradi. Prezident saylovlaridan keyin Eron bosh vaziri etib Mir-Husayn Musaviy tayinlanadi. Mir-Husayn Musaviyning buvisi Ali Xomanaiy otasining opasi hisoblangan.

Prezident saylovlari natijalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Nomzod Ovozlar %
Ali Xomanaiy 16 003 242 95,02 %
Ali Akbar Parvarish 342 600 2,03 %
Hasan Gʻafurifard 78 559 0,47 %
Rizo Zavoraiy 62 133 0,37 %
Hisoblanmagan byulettenlar 356 266 2,12 %
Umumiy: 16 841 800

Ali Xomanaiy Eron Prezidenti etib tayinlanganidan keyin Eronda aksilinqilobiy kuchlarga qarshi kurash boshlandi. Ushbu kuchlar faol partizanlik va terrorchilik ishlarini olib borayotgan edi. Ushbu faollik asosan Eronning shimoli-gʻarbiy va gʻarbiy provinsiyalarda yaxshi sezilardi. Xomanaiy „yoʻnalishdan ogʻish, liberalizm va pro-amerikanizmni“ bartaraf etishni talab qildi. Ushbu inqilobiy sudlar tomonidan minglab anti-islomiy muxolifat aʼzolari qatl qilindi. Ushbu davlat terrori 1982-yilgacha kuchda boʻlib, keyinroq ushbu noinsoniy sud davlat tomonidan yopildi.

Ali Xomanaiy Eronni qariyb butun eron-iroq urushi paytida boshqardi. Uning prezidentligi davrida Islom inqilobi himoyachilari korpusi xalq armiyasidan nufuzli gvardiyaga aylandi. Ushbu ishi uchun Xomanaiy harbiylarning chuqur hurmatiga sazovor boʻldi. 1985-yilning 16-avgust kuni Eronda navbatdagi prezident saylovlari boʻlib oʻtdi. Ushbu saylova Ali Xomanaiy yana bir bor eng koʻp ovoz toʻplab (85%) ikkinchi prezientlik muddatini boshladi. 1989-yilda uning prezidentlik muddati tugadi va u Eron konstitutsiyasi boʻyicha uchinchi marotaba prezidentlikka oʻz nomzodini qoʻyishga haqli emas edi. Shuning uchun u oʻsha yilgi prezident saylovlarida qatnashmadi. Ushbu prezident saylovlarida Ali Akbar Rafsanjoniy gʻalaba qozondi.

Oliy Rahbar sifatida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fayl:Vladimir Putin in Iran 16-17-oktabr 2007-yil-1.jpg
Rossiya Prezidenti Vladimir Putin va Ali Xomanaiy
Braziliya Prezidenti Luis Inasiu Lula da Silva va Ali Xomanaiy

Saylanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1989-yilning 3-iyun kuni Islom inqilobi rahbari Oyatullo Ruhillo Homeyniy Tehronda vafot etdi. Keyingi kuni Ekspertlar kengashi yigʻilib, 20 soat davom etgan majlisda 74 aʼzodan 60 ta ovoz toʻplab Ali Homenei Eronning yangi Oliy Rahbari Oyatullo deb saylandi. Majlis boshida Oyatullo Ali Meshkiniy, Oyatullo Abdulkarim Musaviy va Oyatullo Muhammad Rizo Gulpayganiy ekspertlar kengashi aʼzolariga Oliy Rahbar lavozimini uchta kishidan iborat yangi Oliy Kengashga topshirishni taklif qilishdi. Ekspertlar kengashi ushbu taklifni rad etishgani bois Oyatullo Muhammad Rizo Gulpayganiy Oliy Rahbar lavozimiga oʻz nomzodini qoʻydi. Biroq yakunda Ali Xomanaiy 74 ta ovozdan 60 ta ovozni olib Eron Oliy Rahbari etib tayinlandi[10].

Ichki siyosati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ali Xomanaiy azaldan Eronning konservativ harakati faollaridan hisoblanadi. Shu bilan birga u ilm-fan rivojlanishga juda katta eʼtibor beradi. U dunyoda islom rahbarlaridan birinchi boʻlib koʻk hujayralar tadqiqi va terapevtik klonlash amaliyotini qoʻllab-quvvatlagan. Oyatullo Xomanaiy shuningdek atom energetikasi rivojlanishiga katta hissa qoʻshib kelgan. Uning soʻzlariga koʻra „neft va gaz zahiralari vaqt oʻtib tugaydi“, shuning uchun u atom energetikasini rivojlanishini Eronning eng ustuvor vazifalaridan biri qilib qoʻygan.

Xomanaiy davlat iqtisodiyotining privatizatsiyalanishi templarini tezroq tugatish tarafdorlaridan biri hisoblanadi. 2004-yilda Homenei tashabbusi bilan Eron Konstitutsiyasining 44-moddasi qayta koʻrib chiqilib unga oʻzgartirishlar kiritildi. Yangi moddaga koʻra barcha infratuzilma obyektlari faqat davlat mulkigina boʻlishi mumkin.

Yadroviy qurol yaratishga qarshi fatvosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oyatullo Ali Xomanaiy fatvo eʼlon qilib, unda yader qurolini yaratish, ishlab chiqarish, saqlash va ishlatish islom dini tomonidan man etilgani eslatib oʻtilgan[11]. 2005-yilning avgust oyida ushbu fatvo MAGATE tashkilotining Venadagi majlisida Eron delegatsiyasi tomonidan rasman oʻqib eshittirildi[12]. Biroq bir guruh eronlik sobiq diplomatlar Xomanaiy Eron maxsus xizmatlari va xavfsizlik xizmati aʼzolariga oʻzi eʼlon qilgan fatvo Eron Islom Respublikasiga yadroviy qurolni ishlab chiqarishni man etmaydi deb aytganini bong urishdi.

Fatvoning bajarilishi va taʼsiri shuningdek bir necha shubhalar tufayli savol ostida qoldi. Shubhalanuvchilar Xomanaiyning oʻzi eʼlon qilgan fatvosidan qaytishi mumkinligidan xavotirda ekanliklarini aytishdi. Ushbu shubhalar oʻzini oqlar edi, chunki eron-iroq urushi paytida oʻsha paytdagi Oliy Rahbar Ruhillo Homeyniy zarar yetkazuvchi qurolga nisbatan fatvosini bekor qilgani va qurol, shu jumladan yader qurolini ishlab chiqarishni qaytalashni buyurgani hammaning esida edi[13].

Tashqi siyosati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSH

[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSH hukumati va siyosatini tanqidlash Xomanaiyning chiqishlarida ajralmas qismga aylanib qolgan. U AQSH hukumatini Yaqin Sharqda imperialistik siyosatini olib borishini, Isroilni qoʻllab-quvvatlashini va Iroqga qarshi agressiyada ayblab keladi[14].

Falastin va Isroil

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oyatullo Ali Xomanaiy Isroilni noqonuniy okkupatsion rejim deb hisoblaydi. Ushbu nuqtai nazari bilan, u falastinliklarni Isroil Davlatini tan olmasligini qoʻllab keladi. Xomanaiyning soʻzlariga koʻra «agar kimdir islom dunyosida shu qabih xatoni qilib ushbu ayanchli rejimni tan olsa, oʻziga sharmandalik va nafratni yoʻliqtirib besamar aksiyani amalga oshiradi. Chunki ushbu rejim uzoq vaqtga choʻzilmaydi»[15].

Xomanaiyning fikriga koʻra, falastin muammosini hal qilishning yoʻli «barcha falastin xalqi orasida, yaʼni hozir tugʻilgan yeridan qochqin sifatida Lubnon, Iordaniya, Quvayt, Misr va boshqa joylardagi falastinliklar uchun referendum oʻtkazishdir. Ular oʻz vatani, oʻz uylariga qaytishlari kerak. Ular orasida 1948-yilgacha falastin hududida yashagan barcha insonlar, musulmon, nasroniy va yahudiylar ham qaytishlari kerak».

Shaxsiy hayoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ali Xomanaiy 1964-yilda Yazdlik Hojasta Xomanaiyga uylangan[16]. Keyinroq ularda toʻrt oʻgʻil va ikki qiz tugʻildi. Oʻgillari: Mujtabo, Mustafo, Maʼsud va Masyam. Qizlari: Boshra va Xoda. Xomanaiyning katta oʻgʻli Mujtabo Eron Majlisining sobiq raisi Gʻulom-Ali Haddod-Odilning qiziga uylangan[17].

Ali Xomanaiyning amakivachchasi Ali Tehroniy 1981-yilda Iroqga qochib ketadi va eronning yangi hukumatiga qarshi faol propagandik faoliyat yuritgan. Keyinroq unga Xomanaiyning singlisi ham qoʻshilgan[18].

Xomanaiy fors, ozarbayjon va arab tillarini biladi. Ozroq ingliz tilida soʻzlasha oladi. Bir nechta kitobni arab tilidan fors tiliga tarjima qilgan. Shuningdek oʻzi bir nechta kitoblar yozgan. Yoshligida futbolga qiziqgan va oʻynagan. Hozirda boʻsh vaqtida togʻ boʻylab piyoda sayr qilishni xush koʻradi.

Sogʻligʻi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2015-yilning 5-mart kuni bir nechta arab ommaviy axborot vositalari Xomanaiy Tehrondagi shifoxonalarining birida operatsiyadan soʻng ogʻir ahvolda ekanligini xabar qilishdi. Xabarlarga koʻra uning diagnozi haqida maʼlumotlar yoʻq va shifokorlar sistematik organlar ishlamasligini aniqlashgan. Fransiya ommaviy axborot vositalariga koʻra 2014-yilning sentabr oyida unga prostata bezi operatsiyasini oʻtkazishgan. Oʻsha xabarga koʻra operatsiya muvaffaqiyatli oʻtgan, biroq oʻsha paytda mish-mishlar boʻyicha Xomanaiyda saraton kasalligining toʻrtinchi bosqichi boshlangan va shifokorlar Xomanaiyning umri ikki yildan kamroq deb baholshgan[19].

Yozgan kitoblari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kitoblar va tadqiqot faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • „Qurʼondagi islom fikrlarining umumiy koʻrinishi“
  • „Namozning chuqurligi haqida“
  • „Sabr haqidagi savollar toʻgʻrisida“
  • „Ilm-fan va arboblar haqidagi toʻrtta asosiy kitob“
  • „Viloyat“
  • „Mashhad ilmiy va maʼnaviy seminariyasi haqida tarixiy maqolalar va seminariyaning hozirgi holati“
  • „Shia imomlari hayoti“ (chop etilmagan)
  • „Peshvoye sodeq“
  • „Birlik va partiyalik“
  • „Oyatullo Xomanaiy nuqtai nazari boʻyicha sanʼat“
  • „Dinni toʻgʻri tushunish“
  • „Imomlar hayotidagi kurash aqidasi“
  • „Bir xudojoʻylik: Xudodan boshqa hech kimga topinmaslik“
  • „Qurʼonga qaytish kerakligi“
  • „Imom Sajodning hayot yoʻli“
  • „Imom Rizo va halif oʻrinbosarligi“
  • „Madaniy porlash“
  • „Hadise veloyat“ (Xomanaiyning chiqishlari, nasihatlari va tadqiqotlari aks ettirilgan kitoblar toʻplami. Hozircha 9 ta tomda chop etilgan.)

Tarjimalari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • „Imom Husan dunyosi“ (muallif — Rozi Ali Yosin)
  • „Islom chegaralaridagi kelajak“ (muallif — Sayd Qutb)
  • „Gʻarb sivilizatsiyasiga qarshi murojaat“ (muallif — Sayd Qutb)
  • „Hindistondagi ozodlik kurashidagi musulmonar“ (muallif — Abdulmanam Namri Nasri)

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 КАРИМ САДЖАДПУР.. „Аятолла Хаменеи: Высший руководитель“ (ru). Журнал "Pro et Contra", стр. 11-35 (2008 июль — август). 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 6-may.
  2. ↑ „Azeris unhappy at being butt of national jokes“. IRIN. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (25-may 2006-yil). 2007-yil 14-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 19-iyun.

  3. ↑ 8-Jun 2006-yil. „Asia Times Online :: Middle East - Foreign plots and cockroaches in Iran“. Atimes.com (2006-yil 8-iyun). 2011-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 19-iyun. (WebCite saytida 2011-08-24 sanasida arxivlangan)

  4. ↑ 28-Sep 2004-yil. „Asia Times - Asiaʼs most trusted news source for the Middle East“. Atimes.com. 2011-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 19-iyun. (Library of Congress saytida 2005-04-23 sanasida arxivlangan)

  5. ↑ „The Rahbar: ’Ali Khameneʻi and the Iranian Culture Wars“ (ru). The Estimate. (25-avgust 2000-yil).
  6. ↑ Hooman Majd.. „Change Comes to Iran“ (en). The Daily Beast (19-feb 2009-yil).
  7. ↑ „Iran Leaderʼs Mother Dies Of Heart Failure“ (en). The Telegraf, стр. 12 (7-avgust 1989-yil).
  8. ↑ „JOURNALISM iii. Post-Revolution Era“. Encyclopædia Iranica. 2012-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 6-may.
  9. ↑ James Reynolds.. „Profile: Iranʼs 'unremarkableʼ supreme leader Ayatollah Khamenei“ (en). BBC (4-avgust 2011-yil).
  10. ↑ John Pike. „Ayatollah Hojjat-ul-Islam Seyed Ali Khamenei (англ.)“. Globalsecurity.org. Qaraldi: 2009-yil 19-iyun.
  11. ↑ „An Iran option the US prefers to ignore“. Asia Times Online (17-mart 2006-yil). 2012-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-17-28.
  12. ↑ „Timeline of The Iranian Nuclear Dispute“. RFERL (23-may 2007-yil). 2009-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-aprel 2009-yil. (via Web Archive)
  13. ↑ «Iranʼs nuclear theology: Bombs and truth: Muslim theological objections to nuclear weapons—real and imagined», The Economist, dated 19-may 2012-yil.
  14. ↑ Выступление Хаменеи на собрании паломников Имама Резы
  15. ↑ Пути решения палестинской проблемы
  16. ↑ „Interview with Mrs. Khamenei“ (en). islam-pure.de (1992-yil sentyabr). 2009-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 6-may.
  17. ↑ „Ahmadinejad favours his relatives“ (en). The Guardian.
  18. ↑ С. Задонский.. „ПОЛИТИЧЕСКАЯ ЛИЧНОСТЬ В ИСЛАМСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ ИРАН“ (ru). Институт Ближнего Востока (2002).
  19. ↑ SMI: ayatolla Xamenei pri smerti, on ekstrenno gospitalizirovan.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ali_Xomanaiy&oldid=5166880" dan olindi