Doğubayazıt
Doğubayazıt | |
|---|---|
 Doğubayazıt from Ishak Pasha Palace | |
  Turkiyadagi joylashuvi | |
| Koordinatalari: 39°32′50″N 44°05′00″E / 39.54722°N 44.08333°E | |
| Davlat | Turkiya |
| Viloyat | Ağrı |
| Tuman | Doğubayazıt |
| Hukumat | |
| • Mayor | Yıldız Acar |
| Aholisi (2021)[1] |
80 061 |
| Vaqt mintaqasi | TRT (UTC+3) |
| Veb-sayt | dogubayazit.bel.tr |
Doğubayazıt (kurdcha: Bazîd;[2] armancha: Պայազատ or Դարոյնք, rumincha: Payazat yoki Daruynk)[3]- Turkiyaning Ağrı viloyatidagi Eron chegarasi yaqinida joylashgan shahar. Uning balandligi 1625 m. Shahar Doğubayazıt tumani markazi. Aholisi 2021-yil holatiga koʻra 80,061 nafarni tashkil etgan[1]. Shuningdek, Kurdava nomi bilan ham mashhur[4][5], shahar Ağrı viloyati markazida joylashgan mustaqil Kurdlar davlati, oʻzini oʻzi eʼlon qilgan Ararat Respublikasi poytaxti[6][7][8].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu yerda tasvirlangan davrlarning aksariyatida Doğubayazıt hozirgi Ağrı viloyatning poytaxtiga qaraganda kattaroq va muhimroq joy boʻlgan, ayniqsa bu Eron chegarasi kesishmasi boʻlgani uchun.
Bu hudud Urartu podsholigi davriga oid (2700 yillar oldin) yodgorliklar bilan boy tarixga ega. Usmoniylar imperiyasidan oldin bu joy armancha Daruynk nomi bilan atalgan. IV asrda Sosoniylar Daroynkdagi arman qal`asi va shoh xazinasini qoʻlga kirita olmadi. Arman Bagratiylar sulolasi Daroynkda istiqomat qilib, qal`ani hozirgi koʻrinishida ehtiyotkorlik bilan koʻpgina saroy hovlilari va minoralariga ega boʻlgan holda, koʻtarilgan tosh tizmasi ustiga qayta qurishdi. Qirol Gagik I Artsruni 922-yil qal’ani qayta egallab olgach, u yepiskop qarorgohiga aylandi[9]. Keyinchalik bu yer Forslar, Armanlar, Vizantiyaliklar va Saljuqiylar tomonidan bosib olindi va qayta egallab olindi, ularning barchasi togʻlar boʻylab yurishlarida dam olishlari va tiklanishlari uchun bu yerdan foydalanishgan. Turk xalqlari 1064-yilda kelishgan, lekin tez orada Mongollar va turklarning keyingi toʻlqinlari kelgan. Daroynk qalʼasi tarix davomida koʻp marta taʼmirlangan, ammo hozir u qayta qurishni buyurgan (1374-yilda) Turk sarkardasi Celayırlı Şehzade Bayazıt Han nomi bilan atalgan. Oxir oqibat, shahar XVI asrda Beyazit deb nomlandi.
Safaviylar davridan boshlab, bu hudud Turkiy tilli generallar, keyinchalik usmonli turklar generali hali ham uning nomi bilan ataluvchi saroyni qurgan Ishakpaşa tomonidan boshqarilgan.
1821-yil Qojarlar bosh qoʻmondoni Abbos Mirzo shaharni egallab olganida[10], shahar Usmonli-Fors urushi (1821-1823) janglarini koʻrgan. Shuningdek, 1856-yil Rossiya tomonidan hujum qilingan va Rus-Turk urushida (1877-1878) ruslar tomonidan qoʻlga kiritilgan. Rossiyaliklar ortga chekinishganida, arman aholisining koʻpchiligi ular bilan birga Sevan koʻli qirgʻogʻida Yangi Beyazitni (hozirda Armanistondagi Gavar) qurishga ketishgan.
Doğubayazıt Birinchi jahon urushi va Turkiya mustaqillik urushi davrida yana vayron boʻldi.
1920-yildan boshlab bu hudud oltingugurt ishlab chiqarilishni boshladi[11].
Keng tarqalgan Bayazit qishlogʻi aslida Arman aholi punkti boʻlib, 1930-yilda kurdlar va Serhat viloyatidan kelgan yazidiylar istiqomat qilgan. Ammo 1930-yilda Turk armiyasi uni Ararat isyoniga javob tarzda yoʻq qildi. Yangi shahar 1930-yillarda eski joy quyidagi tekislikda qurilgan[12] (shuning uchun yangi nom „Doğubayazıt“, yaʼni „Sharqiy Beyazıt“ degan maʼnoni anglatadi).
Doğubayazıt 1927-1930-yillar oʻrtasida Xoybûn tashkilotidan Ibrahim Haski va Ihshan Nuri tomonidan boshqarilgan Ararat Kurd Respublikasi poytaxti edi[13]. Shu sababli shahar vaqtinchalik Kurdiston poytaxti boʻlgan va keyinchalik Millatlar ligasi va Buyuk kuchlarga mustaqil Kurd davlatining markazi sifatida koʻrsatilgan[14][15][16].
2006-yil yanvar oyida Doğubayazıt H5N1 parranda gripi epidemiyasi markazi edi[17]. Tovuq uyalari bilan oʻynaganidan keyin bir necha bola kasallikdan vafot etdi.
Siyosati
[tahrir | manbasini tahrirlash]
2019-yil mart oyidagi mahalliy saylovlarga koʻra Yıldız Acar Xalq Demokratik Partiya (HDP) raisi etib tayinlandi[18].
Sporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Doğubayazıtspor futbol klubi Turkiya futbol ligasining pastki boʻlimlarida oʻynaydi[19]. Klub uch mavsum davomida Turkiya uchinchi ligasida oʻynadi.
Doğubeyazıt tuman markazi Aras togʻlari janubiy qismida joylashgan[20]. Doğubayazıt shahri uzoq tarixga ega aholi yashash punkti. U Ararat togʻi 15 km janubi-gʻarbda, Ağrı shahridan 93 km sharqda va Eron chegarasidan 35 km uzoqlikda joylashgan. Shahar Turkiyaning baʼzi eng baland tepaliklari: Ararat (5,137 m), Kichik Ararat (3,896 m), Tendürek Dağı (3,533 m), Kaletepe (3,196 m) Arıdağı (2.934 m) va Göllertepe (2.643 m) tepaliklari oʻrab turadi. 2,730 m balandlikdagi Kizil togʻi shahardan ikki kilometr sharqda joylashgan.
Iqlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tekislik iqlimi issiq va yozda quruq, qishda sovuq va biroz qorli; u sovuq yarim quruq iqlim (Köppen: BSk) sifatida tasniflanadi[21].
| Doğubayazıt (1991–2020) iqlim koʻrsatkichlari | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oy | Yanvar | Fevral | Mart | Aprel | May | Iyun | Iyul | Avgust | Sentyabr | Oktyabr | Noyabr | Dekabr | Yil |
| Oʻrtacha yuqori harorat °C (°F) | 0.5 (32.9) |
2.5 (36.5) |
8.2 (46.8) |
14.7 (58.5) |
19.8 (67.6) |
25.3 (77.5) |
29.3 (84.7) |
29.7 (85.5) |
25.0 (77.0) |
17.9 (64.2) |
9.4 (48.9) |
2.8 (37.0) |
15.5 (59.9) |
| Kunlik oʻrtacha harorat °C (°F) | −4.4 (24.1) |
−2.6 (27.3) |
3.0 (37.4) |
9.0 (48.2) |
13.7 (56.7) |
18.7 (65.7) |
22.6 (72.7) |
22.8 (73.0) |
17.8 (64.0) |
11.3 (52.3) |
3.7 (38.7) |
−1.9 (28.6) |
9.5 (49.1) |
| Oʻrtacha past harorat °C (°F) | −8.9 (16.0) |
−7.1 (19.2) |
−1.7 (28.9) |
3.5 (38.3) |
7.5 (45.5) |
11.5 (52.7) |
15.3 (59.5) |
15.3 (59.5) |
10.1 (50.2) |
5.2 (41.4) |
−1.2 (29.8) |
−6.2 (20.8) |
3.7 (38.7) |
| Oʻrtacha yogʻingarchilik sm (dyuym) | 18.36 (0.72) |
19.58 (0.77) |
27.15 (1.07) |
41.39 (1.63) |
53.71 (2.11) |
39.37 (1.55) |
23.63 (0.93) |
14.51 (0.57) |
18.51 (0.73) |
36.31 (1.43) |
26.3 (1.04) |
21.1 (0.83) |
339.92 (13.38) |
| Yogʻingarchilik kuzatiladigan oʻrtacha kunlar (≥ 1.0 mm) | 3.9 | 4.5 | 6.0 | 7.4 | 9.9 | 6.9 | 4.5 | 3.5 | 4.2 | 5.7 | 5.3 | 4.8 | 66.6 |
| Average relative humidity (%) | 71.2 | 69.4 | 62.9 | 59.3 | 58.3 | 51.8 | 47.9 | 45.7 | 49.2 | 61.2 | 67.4 | 71.7 | 59.6 |
| Manba: NOAA[22] | |||||||||||||
Qiziqarli joylari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ararat togʻi – Doğubayazıtdan 15 km uzoqlikda, togʻning eng yaxshi manzaralari bu yerda.
- Ishak Paşa saroyi, 1784-yilda qurib bitqazilgan shaharning janubiy tomonidagi tepalikda joylashgan.
- Oldin Beyazitning qal’asi va machiti, birinchi Urartu tomonidan qurilgan, ammo koʻplab sivilizatsiya izlarini oʻzida mujassam etgan.
- „Durupınar“ joyining geologik shakli shaharning janubi-sharqida 16 km uzoqlikda joylashgan va baʼzi dindorlar tomonidan Nuh kemasining toshga aylangan vayronliklari ilgari suriladi.
- Balık koʻli – Taşlıçay yaqinidagi Doğubayazıtdan 60 km uzoqlikda joylashgan lava toʻshagidagi koʻl.
- Muz gʻori – Hallaç qishlogʻi yaqinidagi Kichik Ararat yonida.
- Giriktepe tepaligidag miloddan avvalgi 900-yildagi Urartu ibodatxonasi va saroyi vayronalari.
- Qadimgi Arman qabristoni.
Mashhur insonlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Mahmud Bayazidi, Kurd faylasufi va Usmonli imperiyasidagi Bayazid polimati.
- Ibrohim Heski, kurd siyosatchisi.
- Ahmet Arvasi, yozuvchi va faylasuf.
- Kaya Özcan, kurashchi
- Ümit Şamiloğlu, badiiy gimnastikachi va milliy terma jamoa aʼzosi.
- Yıldız Tilbe, kelib chiqishi kurd boʻlgan turk qoʻshiqchisi va Turkiyadagi eng koʻp sotilgan musiqa sanʼatkorlaridan biri.
Xalqaro munosabatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Doğubayazıt bilan egizaklar:
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 „Address-based population registration system (ADNKS) results dated 31 December 2021“ (tr) (XLS). TÜİK. Qaraldi: 2023-yil 12-yanvar.
- ↑ Adem Avcıkıran. Kürtçe Anamnez Anamneza bi Kurmancî (tr, ku), 2009 — 56-bet. Qaraldi: 2019-yil 17-dekabr. (Wayback Machine saytida 2020-06-06 sanasida arxivlangan)
- ↑ Edwards, Robert W. (1988). "Bayazit, " Encyclopaedia Iranica III.8, 1988, pp.886-887 Bayazit (Wayback Machine saytida 2008-07-12 sanasida arxivlangan) .
- ↑ Jwaideh, Wadie. The Kurdish national movement : its origins and development, 1st, Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press, 2006. ISBN 0-8156-3093-X. OCLC 63117024.
- ↑ Yilmaz, Özcan (2013), „Chapitre III. Le renouveau du mouvement national kurde“, La formation de la nation kurde en Turquie, Graduate Institute Publications, 81–99-bet, doi:10.4000/books.iheid.2311, ISBN 978-2-940503-17-9
- ↑ Christopher Houston, Kurdistan: crafting of national selves, Indiana University Press, 2008, ISBN 0-253-22050-5, p. 52.
- ↑ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 1. cilt, Infobase Publishing, 2009, ISBN 978-0-8160-7158-6, p. 385.
- ↑ Abbas Vali, Essays on the origins of Kurdish nationalism, Mazda Publishers, 2003, ISBN 978-1-56859-142-1, p. 199.
- ↑ Edwards, Robert W. (1984). "The Fortress at Doğubeyazıt (Daroynk‛), " Revue des Études Arméniennes 18, 1984, pp.435-459.
- ↑ Aksen, Virginia. (2014). Ottoman Wars, 1700-1870: An Empire Besieged page 463. Routledge. ISBN 978-1317884033
- ↑ Prothero, W. G.. Armenia and Kurdistan. London: H.M. Stationery Office, 1920 — 73-bet.
- ↑ „Ishak Pasha Palace | Turkish Archaeological News“. turkisharchaeonews.net. Qaraldi: 2019-yil 12-noyabr.
- ↑ Allsopp, Harriet. The Kurds of Syria: Political Parties and Identity in the Middle East (en). London: I.B. Tauris, 2014 — 55-bet. ISBN 9781780765631.
- ↑ „Ihsan Nuri Paşa“ (ku) (2017-yil 25-mart). Qaraldi: 2019-yil 21-dekabr.
- ↑ „کۆماری ئارارات، ئاوڕدانەوەیەک لە مێژوو“ (ku). chawykurd.com. 2019-yil 21-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 21-dekabr.
- ↑ „Xwendin û danasîna pirtûkan“ (ku). dengekurdistan.nu. Qaraldi: 2019-yil 21-dekabr.
- ↑ Turkey Bird Flu Region Still Wary – BBC article about Doğubeyazıt outbreak
- ↑ Şafak. „Ağrı Doğubayazıt Seçim Sonuçları – Doğubayazıt Yerel Seçim Sonuçları“ (tr-TR). Yeni Şafak (2019-yil 11-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 12-noyabr.
- ↑ „04 Doğubayazıtspor | Kulüp bilgileri | AmatorFutbol. Org“. www.amatorfutbol.org. Qaraldi: 2019-yil 12-noyabr.
- ↑ „Karasu-Aras Dağları’nın güney yamaçlarında Doğubeyazıt bölgesi erken demir çağı yerleşmeleri“ (Turkish). Barış Gür- Amisos (2022-yil 26-fevral).
- ↑ "Table 1 Overview of the Köppen-Geiger climate classes including the defining criteria." (en). Nature: Scientific Data. https://www.nature.com/articles/s41597-023-02549-6/tables/1.
- ↑ „World Meteorological Organization Climate Normals for 1991-2020 — Doğubayazıt“. National Oceanic and Atmospheric Administration. Qaraldi: 2024-yil 15-yanvar.