Xalifa Usmonning oʻldirilishi
| Xalifa Usmonning oʻldirilishi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Raqiblar | |||||||||
| Namoyishchilar isyonchilar |
Xalifalik | ||||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||||
| Muhammad ibn Abu Bakr Kinana ibn Bishr at-Tujibiy Sudan ibn Humron |
Usmon ibn Affon Muoviya | ||||||||
Usmonning uyini qamal qilish 656-yilda sodir boʻlgan. Dastlab uning ichki siyosatidan norozi bo‘lgan namoyishchilar uchinchi xalifa Usmon ibn Affonning uyi yonida to‘planishdi.
Bu voqeaga islom tarixining boshidan beri davom etib kelayotgan qarama-qarshiliklarning uzoq davom etishi sabab boʻlgan, Muhammad paygʻambar vafotidan keyin musulmonlar merosxoʻrlik masalasini maslahat kengashi yordamida hal qilgan. Shu tarzda hokimiyatga kelgan uchinchi xalifa Usmon boʻlib, xalifalikning koʻplab aholisi uning hukmronligini islom anʼanalariga toʻgʻri kelmaydi deb baholadi. U buzgʻunchilik, qarindosh- urugʻchilik va manfaatparastlikka berilib, Umaviy qarindoshlariga unvon va sovgʻalar tarqatib, paygʻambarning fotihlari va sahobalarini unutdi. Shu sababli Misr va Iroq aholisi Usmonga qarshi chiqishdi, ular bo‘layotgan voqealarni to‘xtatish va xalifaning isteʼfosini talab qildi. Ulardan biri halok boʻlgach, namoyish qoʻzgʻolonga aylandi. Usmon isteʼfoga chiqishdan bosh tortgach, isyonchilar uning uyiga o‘t qo‘yib, xalifani o‘ldirishdi.
Manbalar va tarixshunoslik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ilk islom tarixining katta qismi ogʻzaki tarzda bayon etilgan. Xalifalik davridan bugungi kungacha bir qancha manbalar saqlanib qolgan. Umaviylar sulolasi hukmronligining davriga oid bizgacha yetib kelgan hujjatlar va yozuvlar asosan Abbosiylar xalifaligi [1] yillarida yozilgan. At-Tabariy („Paygʻambarlar va podshohlar tarixi“)[2] va al-Balazuriy oʻz asarlarida Usmonning oʻldirilishi haqida yetarlicha batafsil aytib berishgan. Asarlarning birinchi jiddiy talqinini italyan sharqshunosi Leone Ketani qilgan. Keyinchalik bu mavzu J. Wellhausen, D. Levi della Vida, G. Gibb va Pietersen [3] tomonidan oʻrganildi.
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bernard Lyuis taʼbiri bilan aytganda, „musulmon jamiyatini oʻziga xos konstitutsiyaviy inqirozga solib qoʻygan“ Muhammadning oʻlimi bilan jamiyat oldida hokimiyat vorisligi haqidagi asosiy savol qoʻyildi. Muhammad paygʻambarning oʻgʻillari qolmagani bois, sahobalari Abu Bakr, Umar va Abu Ubaydalar kengash tuzib, enga katta sohoba Abu Bakrni xalifa etib sayladilar. Abu Bakrning hokimiyatga kelishi bilan faol islom ekspansiyasi davri boshlandi, bu esa Sosoniylar imperiyasining qulashiga olib keldi, Vizantiya imperiyasi esa Misr va Levantni yoʻqotdi. Abu Bakrning o‘limidan so‘ng hokimiyat tepasiga Muhammadning yana bir sahobasi Umar keldi[4].
Fathlar musulmonlarga yuqori daromad va unumdor yerlar olib keldi[5]. Xususan, Iroqda va fors aristokratiyasining yerlari endi xalifalik qoʻlida edi. Ular davlat tomonidan boshqariladigan jamoat mulkiga aylantirildi. Ulardan tushgan daromad esa xalifalik qoʻshinlari oʻrtasida taqsimlangan. Umar bosib olingan yerlarga juda keng vakolatlarga ega boʻlgan oʻz hokimlarini tayinladi va hokimlar soliqning asosiy qismini viloyatda olib qolardi, soliqlar deyarli Madinaga yetib bormasdi[6]. Harbiy mansablar va maʼmuriy lavozimlar tayinlash masalalarida Umar islom jamoasiga birinchi boʻlib qoʻshilganlarni maʼqul koʻrardi, bu esa maʼlum darajada jamiyatning ijtimoiy tabaqalanishi va noroziligiga sabab boʻldi[6].
Xalifaning siyosatiga qarshi chiqish va qamalga tayyorgarlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Usmon hokimiyatni markazlashtira boshladi, oʻzining umaviy qarindoshlariga tayanib va oʻzidan oldingi ikki xalifa davrida katta obroʻga ega boʻlgan boshqa Quraysh va Muhammadning Madinalik yordamchilari boʻlgan ansorlarni, eʼtibordan chetda qoldirdi. Xalifa Usmon oʻz qarindoshlarini koʻp viloyatlarga hokim etib tayinladi hamda ularga katta miqdorda moliyaviy xayr-ehsonlar qildi, ayniqsa Marvon ibn al-Hakam va Саида ибн аль-Аса[en] [7] koʻplab mukofotlar hadya qildi. Hatto Usmon akasi Muoviyani Suriyaga hokim etib tayinladi [1] . Nepotizmdan tashqari, Usmon davrida korrupsiya ham yuqori choʻqqiga chiqdi. Xalifaning o‘ldirilgan kuni uning shaxsiy xazinasida 150 ming dinor va 1 million dirham [1] bor edi. Bularning barchasi musulmonlar jamoasi bilan ziddiyatlarning keskinlashuviga olib keldi va 650-yilga kelib xalifalik aholisining aksariyati uning raqiblari [5] tomonida boʻlib, ular Umarni qarindosh-urugʻchilik, qarindosh-urugʻlarini esa yuqori lavozimlarga tayinlashda aybladilar. Uning hukmronligiga, xususan, Iroq va Misrda keng qarshiliklarga boʻldi.[6].
Keyinchalik qurroniy („Qur’on o‘quvchilari“) nomi bilan mashhur bo‘lgan Molik al-Ashtar Usmon siyosatiga qarshi chiqa boshladi. Usmon voliysi va uning qarindoshi Said ibn al-Osni shahardan haydab chiqarishganda, voqealar avj oldi. Ular Abu Muso al-Ash’ariyni oʻzlarining hukmdorlari deb eʼlon qildilar, u Usmon ilgari Basra hokimi lavozimidan chetlatilgan edi [6] .
645—46-yillarda Usmon Misr qoʻshinlari orasida mashhur boʻlgan Misr hokimi, Amr ibn al-Osni taxtdan tushirib, uning oʻrniga Abdulloh ibn Sadni tayinlaydi. Kufadagi Said ibn al-Os singari, Ibn Sad ham viloyatning moliya tizimini nazorat qila boshladi, ortiqcha mablagʻlarni poytaxtga yubordi. Mahalliy aholi bu holatdan norozi edilar. 655-yil yanvarda norozilik guruhi Ibn Sadni Misrdan chiqarib yubordilar va viloyatni oʻz qoʻllariga oldilar[8].[9]
Viloyatlardagi norozilik ansorlar va Madinadagi Qurayshlarning, jumladan, Usmon davrida o‘z kuch va taʼsirini yo‘qotgan Muhammadning bir qancha katta sahobalarining noroziligi bilan qo‘shilib ketdi [6]. Зухра[en], Hoshim va Махзум[en] kabi Quraysh urugʻlari Usmonni qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortdilar, Amr ibn al-Osning sahobalari Talha va Muhammadning bevasi Oysha xalifani keskin tanqid qilib, uni qarindosh-urugʻchilikda va dinga yangilik kiritishda aybladilar. Ayrim og‘zaki manbalarda aytilishicha, aynan Amr qabilani Usmonga qarshi qo‘zg‘atgan va katta sahobalarni unga qarshi chiqishga undagan. Jamiyat aʼzolari orasida „mo‘minlarning onasi“ sifatida chuqur hurmatga sazovor bo‘lgan Oysha boshchiligidagi Muhammadning xotinlari Kufa va Misrga maktub yo‘llab, viloyat hokimlari va ularning qo‘l ostidagilarini Usmonga qarshi chiqishga chaqirdilar. Ibn Sad va Ibn Abu Huzayfalar shunday maktub olganlaridan keyin Vizantiyaga qarshi harbiy yurish olib borayotgan qo‘shinni tark etib, ichki dushmanga (yaʼni Usmonga) qarshi jihod qilish tashqi dushmanga nisbatan muhimroq ekanini eʼlon qildilar. Baʼzi arab tarixchilari shunga oʻxshash xabarlar xalifalikning boshqa shaharlariga ham yuborilganligini taʼkidlaydilar [7]. Biroq, kelajakda Oysha voqeaga aloqadorligini rad etdi [7] .
Voqealarning borishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]656-yil yanvarda 500 nafar misrlik xalifalik poytaxti tomon yo‘l oldi. Ular o‘zlarini ziyoratchilar qilib ko‘rsatishdi, lekin aslida Usmonga hujum qilishmoqchi edi. Yana bir necha yuz kishi Basra va Kufadan Madinaga yo‘l oldi. Misr hokimi xalifaga o‘z elchisini jo‘natdi, u atigi 11 kun ichida 1300 kilometr yo‘l bosib o‘tib, xalifani ogohlantirishiga qaramay, Usmon Madina ahlini o‘z tomoniga biror harakat qilmadi. U faqat norozilar bilan gaplashib, ularni chekinishga ko‘ndirmoqchi bo‘ldi, ammo bu hech qanday natija bermadi. Ularning koʻplab daʼvolari: diniy daʼvolardan tortib, moliyani notoʻgʻri ishlatish va gʻaznani oʻgʻirlashda ayblashgacha bor edi. Ular Usmondan Madina ahlini maoshlaridan mahrum qilib, janglarda bu oltinni qo‘lga kiritganlarga topshirishni talab qildilar. Xalifa rozi bo‘ldi va masjidda o‘z qarori va maqsadini oshkora eʼlon qildi. Balki u madinaliklarning yangi kelganlarga nisbatan nafratini umid qilgandir, ammo natija buning aksi bo‘ldi: Madinaliklar talablarning oqilonaligiga rozi bo‘lishdi va Umaviylarni yanada yomon ko‘rib qolishdi. May oyida Usmon qoʻzgʻolonchilar bilan shartnoma imzolashga majbur boʻldi, unga koʻra u faqat „ Qur’on“ va „Sunnat“ ga muvofiq harakat qilishga vaʼda berdi. Namoyishchilar tarqalgach, Usmon vaʼdasini bajarmay, g‘ulomni Misr hokimiga qo‘zg‘olonchilar yetakchisini jazolash buyrug‘i bilan yuboradi [10]. Keyin Misr qoʻzgʻolonchilari oʻz rahbarlariga oʻlim jazosi berilishini buyurgan rasmiy xatdan gʻazablanib, Madinaga qaytishdi. Usmon Alidan chiqib, isyonchilar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri gaplashishini so‘radi, lekin u rad etdi. Usmon maktub haqida bilishini rad etdi (bu haqiqat bo‘lishi mumkin, chunki xatni uning kotibi [10] yozgan bo‘lishi mumkin edi) va buni bitim tuzishda kafil bo‘lgan Ali va Muhammad ibn Maslama tasdiqladi . Ammo bu vaqtga kelib, isyonchilar tomonidan taklif qilingan tanlov faqat Usmonning isteʼfoga chiqishi yoki taxtdan voz kechishi va yangi xalifa saylanishi kerak edi. G‘alayonlar boshlanib, Ali xalifani tark etdi. Ali qo‘zg‘olonchilar qamalda qolgan xalifaga suv yetkazib berishga to‘sqinlik qilayotgani haqida xabar olgandan keyingina aralashdi [7]. Usmonga suv berishni talab qilib, qamalni yumshatishga harakat qildi . Qolaversa, Ali Usmonning uyiga hujum qilish bilan tahdid qilinganda, ikki o‘g‘lini Usmonni qo‘riqlash uchun yubordi [11].
Dastlab, qoʻzgʻolonchilar shunchaki oʻzlarining daʼvolari bilan cheklanishdi. Ammo bu ish bermagach, ular suv taʼminotini cheklab qoʻyishdi va qamaldagi va tashqi dunyo oʻrtasidagi har qanday aloqani uzdilar. Arab manbalariga ko‘ra, Talha qamal shartlarini kuchaytirish tashabbuskori bo‘lgan. Issiqlikdan qal’adagi suv sho‘r bo‘lgani uchun himoyachilar chanqab qolishdi. Qamal kamida 40 kun davom etdi [10]. Vaziyat 16-iyun, payshanba kuni yomonlashgan. Usmon balkonda turganlarida Muhammad alayhissalomning hamrohi Niyor ibn Iyod Aslamiy unga tashqarida maʼruza o‘qidi va taxtdan voz kechishni talab qildi. Bunga javoban Marvonning xizmatkorlaridan biri tosh otib Niyorni o‘ldirdi. Usmonning hujumchini topshirishdan bosh tortganidan gʻazablangan isyonchilar hujumga tayyorgarlik koʻrishni boshladilar. Ertasi kuni, 17-iyun, juma kuni ular xalifaning uyiga hujum qilib, eshiklarga o‘t qo‘yishdi. Usmon o‘z himoyachilariga qon to‘kilishini istamagani uchun qurollarini tashlab, jang qilmaslikni buyurdi. Biroq ulardan baʼzilari, jumladan, Marvon va Said ibn al-Os qo‘zg‘olonchilarga qarshi hujumga o‘tib, ularni eshiklardan biridan haydab chiqarishdi. Toʻqnashuvda bir necha himoyachi halok bo‘ldi, Marvon va Said yaralandi. Ulardan tashqari, baʼzi maʼlumotlarga ko‘ra, Abdulloh ibn Zubayr va Hasan ibn Ali ham yaralangan bo‘lsalar, boshqa maʼlumotlarga ko‘ra, faqat Usmonning buyrug‘i bilan qurollarini tashlagan[7].
Qotillik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Peshin namozi vaqtida Usmon rafiqasi Noila bilan uyda yolg‘iz bo‘lib, Qur’on o‘qiyotgandi. Bir necha misrlik isyonchilar qo‘shnilarning uylariga bostirib kirib, so‘ng Usmonning uyiga otildilar. Qotillikning ikkita versiyasi mavjud. Birinchisi al-Voqidiy qissasida bayon etilgan. Uning so‘zlariga ko‘ra, Muhammad ibn Abu Bakr Usmonni o‘ldirish bilan tahdid qilib, soqolidan ushlab olgan. Xalifa uni tanbeh qilib, otasi Abu Bakrni eslab, bunday ishni maʼqullamasligini aytib, undan ketishni so‘ragan. Shunda Muhammad Usmonni o‘ldirishdan bosh tortdi va u deyarli qilgan ishidan pushaymon boʻlib oʻz joniga qasd qilgan [7]. Boshqa bir hikoyaga koʻra, Muhammad oʻldirishdan bosh tortib, oʻz joniga qasd qilmadi, balki xalifani himoya qilgan, keyin esa Kinan ibn Bishr at-Tujibiy Usmonni metall tayoq bilan urgan. U yerga yiqilib, Sudan ibn Xumron tomonidan oʻldirilgan. Qaysi versiya to‘g‘ri bo‘lishidan qatʼi nazar, Usmon yarador boʻlgach, Amr ibn Homik uning ko‘kragiga o‘tirib, tanasiga toʻqqiz marta pichoq urgan. [7]. Shundan keyin uy talon-toroj qilindi. Usmonning jasadi tunda yahudiylar qabristoniga dafn qilindi, chunki isyonchilar (Vellxauzen [12] fikricha uni musulmonlar qabristoniga) dafn qilishga ruxsat bermaganlar.
Taʼsirlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Usmonning o‘ldirilishi xalifalik tarixida burilish nuqtasi bo‘ldi [3]. Bu islom dinining asosini boʻlinishga olib keldi va islom olami tarixida birinchi boʻlib keng koʻlamli fuqarolar urushining boshlanishiga olib keldi. Uning davomida yangi saylangan xalifa Ali qarshilik ko‘rsatib, tuya jangida payg‘ambarning bir qancha sahobalarini (jumladan, bevasi Oyshani) mag‘lub eta oldi [7]. Shundan so‘ng Umaviylar xonadonidan bo‘lgan Suriya hokimi Muoviya uning asosiy raqibiga aylandi, u Siffinda Ali bilan to‘qnashdi va bir necha kunlik janglardan so‘ng Usmonning qotillarini topshirishni talab qildi. Ali rad etdi va jang davom etdi [7]. Sarkardalar Muoviyaga Ali bilan shaxsiy duelda jang qilishni taklif qilishdi, lekin u buni rad etdi[7]. Ko‘p o‘tmay jang boshi berk ko‘chaga kirib qoldi va Ali ko‘pchilikning irodasiga bo‘ysundi va hakamlik sudini tashkil qildi [13] va amir al-mo‘minin [13] unvonidan voz kechdi. Bu, bu qaror Allohning irodasiga zid va faqat U odamlarni hukm qilish huquqiga ega, deb hisoblagan koʻplab jangchilarning noroziligiga sabab boʻldi. Ular Ali qoʻshinini tark etib, Islom tarixida qolgan ummat, xorijiylardan ajralgan birinchi mazhabga aylandilar. Qoʻzgʻolonchilar xalifaning tarafdorlari va tinch aholiga qarshi qirgʻin uyushtirdilar [7], bu esa uni asosiy dushman bilan boʻlgan janglardan chalgʻitib, ularga qarshi turishga majbur qildi [7]. Keyingi Nahravon jangida Ali isyonchilar guruhini butunlay magʻlub etdi. Xalifaga qarshi chiqqanlarning qatliom qilinishi bir qancha xorijiylarni qasos olish rejasini ishlab chiqishga va Alini oʻldirishga majbur qildi [12]. Uning oʻgʻli Hasan qon toʻkilishini davom ettirishni istamay, Muoviya [7] foydasiga taxtdan voz kechdi, bu esa Umaviylar xalifaligining boshlanishini belgiladi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Беляев 1966.
- ↑ The History of al-Ṭabarī, Volume XV: The Crisis of the Early Caliphate: The Reign of ʿUthmān, A.D. 644-656/A.H. 24-35. — Albany, New York : State University of New York Press, 1990. — P. 215—. — ISBN 978-0-7914-0154-5.
- ↑ 3,0 3,1 Hinds 1972.
- ↑ Lyuis B. Arabi v mirovoy istorii. S doislamskix vremen do raspada kolonialnoy sistemi = Arabs in history / red. Ye.L. Shvedova. — M.: Tsentrpoligraf, 2017. — 223 s. — (Vsemirnaya istoriya). — ISBN 978-5-9524-5251-0.
- ↑ 5,0 5,1 Donner 2010.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Kennedy 2015.
- ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 Madelung 1997.
- ↑ Hinds Martin[en]. The Murder of the Caliph 'Uthman (angl.) // International Journal of Middle East Studies. — Cambr.: Cambridge University Press, 1972. — Vol. 3, no. 4. — P. 450—469. — ISSN 0020-7438. — doi:10.1017/S0020743800025216. — JSTOR 162492.
- ↑ Kennedy Hugh N. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century. — 3rd, revised and reprinted ed. — L.; N. Y.: Routledge, 2015. — 382 p. — (A History of the Near East). — ISBN 978-1-317-37639-2. — doi:10.4324/9781315673516.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Большаков. Том 2 2002.
- ↑ Alī Encyclopædia Britannicada
- ↑ 12,0 12,1 Wellhausen 1927.
- ↑ 13,0 13,1 Hinds2 1972.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rus tilida
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ас-Салляби А. М.. Усман ибн Аффан. Третий праведный халиф, История халифата, том 3. М.: Умма, 2012. ISBN 59-482-4158-0.
- Беляев Е. А.. Арабы, ислам и Арабский халифат в раннее средневековье, 2-е изд 9000 экз, М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1966.
- Bolshakov O. G. Istoriya xalifata : v 4 t.. — 2-e izdanie. — M. : GRVL, 2002. — T. II : Epoxa velikix zavoevaniy 633—656. — 294 s. — ISBN 978-50-201-6552-6. — OCLC 21524828.
- Льюис Б.. Арабы в мировой истории. С доисламских времен до распада колониальной системы, Всемирная история. М.: Центрполиграф, 2017. ISBN 978-5-9524-5251-0.
- Фильштинский И. М.. Халифат под властью династии Омейядов (661—750), 1000 экз, М.: Северо-принт, 2005. ISBN 5-900939-33-2.
Ingliz tilida
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Donner Fred M.. Muhammad and the Believers, at the Origins of Islam. Cambridge, MA: Belknap Press: An imprint of Harvard University Press, 2010. ISBN 978-0-674-05097-6. (Inglizcha)
- Andoza:Нп5. The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661—750. ISBN 0-415-24072-7. (Inglizcha)
- Hinds Martin[en]. The Murder of the Caliph 'Uthman (angl.) // International Journal of Middle East Studies. — Cambr.: Cambridge University Press, 1972. — Vol. 3, no. 4. — P. 450—469. — ISSN 0020-7438. — doi:10.1017/S0020743800025216. — JSTOR 162492.
- Hinds Martin. The Siffin Arbitration Agreement (angl.) // Journal of Semitic Studies[en]. — Oxf.: Oxford University Press, 1972. — Vol. 17, no. 1. — P. 93—129. — ISSN 1477-8556. — doi:10.1093/jss/17.1.93.
- Kennedy Hugh N.. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the Sixth to the Eleventh Century, L.; Andoza:N. Y.. ISBN 978-1-317-37639-2. (Inglizcha)
- Madelung Wilferd F.. The Succession to Muhammad: a study of the early Caliphate. Cambr.: Cambridge University Press, 1997. ISBN 0-521-56181-7. (Inglizcha)
- Andoza:Нп5. Muhammad in Europe: A Thousand Years of Western Myth-Making — 6—7-bet. ISBN 978-0-8147-7564-6. (Inglizcha)
- Wellhausen Julius. The Arab Kingdom and its Fall. Calcutta: University of Calcutta, 1927. (Inglizcha)