Xiva yurishi (1873)
| Xiva yurishi (1873) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Asosiy mojaro: Markaziy Osiyoning Rossiyaga qoʻshilishi | |||||||
| |||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| K. P. Kaufman | Muhammad Rahimxon II | ||||||
| Kuchlar | |||||||
| 12-13 ming kishi
56 qurol |
ma'lum emas | ||||||
| Xiva xonligi Rossiyaga siyosiy va iqtisodiy qaram boʻlib qoladi va Amudaryoning oʻng qirgʻogʻi boʻylab salmoqli hududni yoʻqotadi. | |||||||
1873-yilgi Xiva yurishi - 1873-yilda Xiva xonligini zabt etish maqsadida Rossiya imperiyasi qo'shinlarining harbiy ekspeditsiyasi hisoblanadi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]70-yillarga kelib, XIX-asr Rossiya imperiyasi O'rta Osiyodagi eng yirik ikki davlat - Buxoro amirligi va Qo'qon xonligini bosib oladi. Rossiyaga ushbu davlatlarning muhim hududlari qoʻshib olingan. Shundan so'ng, Xiva xonligi Oʻrta Osiyodagi soʻnggi mustaqil davlat boʻlib qoladi. U har tomondan Rossiya hududlari va Buxoro amirligining Rossiya protektorati hududlari bilan o'ralgandi.
Jang harakatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xiva xonligini zabt etish 1873-yil fevral oyining oxiri va mart oyining boshlarida Toshkentdan (general Kaufman), Orenburgdan (general Veryovkin), Mang'ishloqdan (polkovnik Lomakin) va Krasnovodskdan (polkovnik Markozov) chiqqan to'rtta otryad qo'shinlari tomonidan amalga oshirilgan. Qo'shinning (har biri 2-5 ming kishi) umumiy soni 12-13 ming kishini va 56 qurol, 4600 ot va 20 ming tuyani tashkil qilgan. Barcha otryadlarga qoʻmondonlik qilish Turkiston general-gubernatori Kaufman K. zimmasiga yuklatiladi.
General Veryovkinning Orenburg otryadi 26-fevral kuni Emba postidan nutq so'zlashga chiqib, chuqur qor bilan qoplangan dashtlar orqali Xiva tomon yo'l oladi. Armiyaga nihoyatda qiyin bo'lgan: qattiq qishda boshlanadi, qish jazirama qumlarda tugaydi. Sayohat davomida xivaliklar bilan deyarli har kuni toʻqnashuvlar boʻlib turardi. 14-may kuni Orenburg otryadining avangardlari polkovnik Lomakinning Mang'ishloq otryadiga qo'shiladi.
20 va 21-may kunlari xivaliklar rus otryadlari yoʻlini avval Xoʻjaylida, soʻng Mangʻit shahrida toʻsishga harakat qiladi. Turkmanlarning hujumlariga bardosh bergan ruslar xivaliklarni magʻlub etib, yonib ketgan Mangʻitni egallaydilar. Ikki kunlik jangda xivaliklarning yoʻqotishlari 3000 kishigacha halok boʻlishadi[1]. Yo'qotishlarga qaramay, 22-may kuni xivaliklar Qiyot-qal'ada ruslarga yana hujum qilishga urinadilar, ammo yana mag'lubiyatga uchraydilar va ruslar bilan muzokaralar olib borishga harakat qilishadi. Ammo general Veryovkin elchilarni qabul qilmay, Xiva tomon yurishni davom ettiradi.
26-mayda birlashgan Orenburg va Mangʻiqishloq otryadlari Xivaga shimoldan yaqinlashishadi, 28-mayda ikkala otryad ham Xivaning Shohobod darvozasi qarshisidagi hududlarga joylashishadi; 28-may kuni birlashgan otryadlar darvozaga bostirib kirishdi, hujum paytida general Veryovkin boshidan yaralanishadi va qo'mondonlik polkovnik Saranchovga o'tadi.[2] 29-mayda general-adyutant Kaufmanning Turkiston otryadi janubi-sharqdan Xivaga yaqinlashib, janub tomondan Xivaga kirib, sulh eʼlon qilinadi va Xiva taslim boʻladi. Biroq, shaharda hukmronlik qilgan anarxiya tufayli, shaharning shimoliy qismi taslim bo'lish haqida bilmagan va darvozani ochmagan, bu devorning shimoliy qismiga hujumga sabab bo'lgan. Mixail Skobelev ikki rota bilan Shaxobod darvozasiga bostirib kirishadi, qal'aga birinchi bo'lib kirishgandan so'ng, dushman tomonidan hujumga uchragan bo'lishsa ham, u darvoza va qo'rg'onni orqasida askarlarni ushlab turadi. General Kaufman buyrug'i bilan hujum to'xtatiladi. Shundan so'ng, shaharga qarama-qarshi tomondan tinchgina Kaufman kirib keladi.
Xivada 10 ming qul ozod qilinadi, Xiva xonidan zimmasiga 2,2 million rubl tovon undiriladi. Biroq Xivaning qoʻlga kiritilishi bilan urushlar toʻxtamaydi. Turkman qabilalari Rossiyaga bo'ysunishdan bosh tortadilar. Itoatsiz qabilalarni jazolash uchun Kaufman 2 ta otryad yuboradi, ular 14-15-iyunda Koʻkchuk yaqinida turkmanlar ustiga bostirib kirib, ularni magʻlub etadi. Turkmanlarning yo'qotishlari 2000 dan ortiq kishini o'ldirib, 14 qishloq yoqib yuboriladi[3].
Rossiya va Xiva xonligi oʻrtasida Gandimiyon tinchlik shartnomasi tuziladi. Xiva xonligi Rossiya imperiyasining oʻz ustidan protektoratligini tan oladi.
Rossiya qo'shinlarining jangovar yo'qotishlari 33 kishini (4 ta ofitser va 29 ta quyi unvonli askar) va 124 ta yaradorni (2 general, 18 ofitser va 104 mansabdor shaxslar) tashkil qildi[4] :
- Turkiston otryadi: 2 zobit va 6 quyi mansabdor shaxslar halok boʻlishdi, 1 general, 8 ofitser va 41 quyi mansabdorlar yaralandi;
- Orenburg otryadi: 1 ofitser va 5 quyi mansabdor shaxs halok bo'ldi, 1 general, 2 ofitser va 11 quyi mansabdorlar yaralandi;
- Mangʻishloq otryadi: 7 nafar quyi mansabdor halok boʻldi, 7 nafar ofitser va 45 nafar quyi mansabdorlar yaralandi;
- Orol flotiliyasi eskadroni: 1 ofitser va 11 quyi mansabdor shaxs halok bo'ldi, 1 ofitser va 7 quyi mansabdorlar yaralandi.
Asorati
[tahrir | manbasini tahrirlash]1873-yil 22-iyulda imperator Aleksandr II, ayniqsa, harbiy voqealar tasvirlangan ishtirokchilari uchun davlat mukofoti - "Xiva yurishi uchun" medalini ta'sis etadi. Shuningdek, bir qator harbiy qismlarga “1873-yilgi Xiva yurishidagi faolligi uchun” yozuvi tushirilgan Georgiy kumush karnaylari yoki bosh kiyimlarga xuddi shu esdalik yozuvi tushirilgan koʻkrak nishonlari topshiriladi.[5]
General-gubernator fon Kaufman 2-darajali Avliyo Georgiy ordeni bilan taqdirlangan va 1874-yilda general-muhandislik darajasiga ko'tariladi.
Mang'ishloq otryadiga qo'mondonlik qilgan polkovnik Lomakin faolligi uchun general-mayor unvonini (1873-yil 22-iyuldan ish staji), "Jasorat uchun" yozuvi bo'lgan oltin qilichni oladi va Sankt-Peterburg ordenlari bilan taqdirlanishdi. Vladimir qilich bilan 3-darajali, nemis qizil burguti, 2-darajali qilich va yulduz bilan, Fors sher va quyosh 1-darajali unvonlari bilan taqdirlandi.
Polkovnik Markozov qo'mondonlikdan chetlashtirildi va Krasnovodsk otryadining falokatida ayblanadi; natijada u nafaqaga chiqadi, ammo Skobelevning Qoraqumdagi quduqlarni o'rganish natijalari ma'lum bo'lgach, barcha ayblovlar olib tashlanadi va 1874-yil 14-avgustda Markozov harmiy xizmatga qaytadi.
Shuningdek
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 1839-1840-yillardagi Xiva yurishi
- 1873-yilgi Gendemiya tinchlik shartnomasi
- "Xiva yurishi uchun" medali
- Rossiya imperiyasining O'rta Osiyo mulklari
- Kaufman, Konstantin Petrovich
- Xiva xonligi
- Xiva yurishlari
Eslatmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Логофет Д. Н. История русской армии и флота: Том XII. стр. 93
- ↑ „Саранчов Владимир Семенович“. 2014-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-avgust.
- ↑ Логофет Д. Н. История русской армии и флота: Том XII. стр. 95
- ↑ Гродеков Н. И. Хивинский поход 1873 года. Действия кавказских отрядов. — 2-е изд., значит. доп. — СПб.: тип. В.С. Балашева, 1888. — Приложения, С. 63—64.
- ↑ „Сборник правительственных распоряжений по казачьим войскам / Россия“. ГПИБ России. Главное управление иррегулярных войск (1875).
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Хивинские походы // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- „Гродеков Н. И. Хивинский поход 1873 года. Действия кавказских отрядов. СПб. ред. журнала «Русская старина» 1883.“.
- „Маркозов В. Красноводский отряд. Его жизнь и служба со дня высадки на восточный берег Каспийского моря по 1873 г. включительно. СПб. 1898.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.
- „Мак-Гахан Дж. А. Военные действия на Оксусе и падение Хивы. М. 1875.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.
- „Мы стали твердою ногою на Аму-Дарье. Хивинский поход 1873 г. в описании великого князя Николая Константиновича // Источник. Документы русской истории, № 4 (58). 2002.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.
- „Нуджевский М. Воспоминание о командире 2-го Туркестанского стрелкового батальона Л. Г. Веймарне. Ташкент. 1874.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.
- „Саранчов Е. Хивинская экспедиция 1873 г. Записки очевидца, сапера Е. Саранчова. СПб. 1874.“. Восточная литература. Qaraldi: 2011-yil 11-fevral.
- Садыков А. С. Экономические связи Хивы с Россией во второй половине XIX — начале XX вв., Таш., 1965.
- Хребтовъ А. Н. Хивинскій походъ: Четыре чтенія для войскъ и народа. — СПб.: Тип. А. М. Котомина, 1875. — 122 с.
- Хивинскій походъ въ 1873 году : (По оффиціальнымъ источникамъ). — СПб. : Печатано въ Тип. Департамента уделовъ, 1873. — 166 с.
- Лобысевич Ф, И. Описание Хивинского похода 1873 г., СПБ, 1898.
- Алиханов-Аварский Максуд Поход в Хиву (кавказских отрядов). 1873. Степь и оазис. — СПб.: Паровая скоропечатня Я. И. Либермана, 1899. — 314 с.
