Izz ud-Davla

Izz ud-Davla
Amir ul-umaro
Izz ud-Davla hukmronligi davrida zarb etilgan tanga
Iroqning buvayhiy amiri
Saltanat	967—978
Oʻtmishdoshi	Muizz ud-Davla
Davomchisi	Adud ud-Davla
Tugʻilishi	943 Ahvoz, Eron
Vafoti	Iroq
Turmush oʻrtogʻi	Lashkarvarzning qizi
Farzandlari	Marzuban ibn Baxtiyor Salar Ismi nomaʼlum malika
Uy	Buvayhiylar
Otasi	Muizz ud-Davla
Dini	Islom (Shialik)

Baxtiyor (forscha: بختیار, 978-yilda vafot etgan) laqabi Izz ud-Davla (arabcha: عز الدولة) nomi bilan mashhur, Iroqning buvayhiy amiri boʻlgan (967—978).

Tarjimai holi

Abu Mansur Izz al-Amir al-Baxtiyor ibn Muizz ad-Davlaning ismi va unvonlari yozilgan oltin koʻza

Izz ud-Davla Muizz ud-Davlaning oʻgʻli, tugʻilganida Baxtiyor ismi qoʻyilgan. Shuningdek, Sanad ud-Davla, Marzuban va Abu Isʼhoq Ibrohim ismli uch nafar aka-ukasi boʻlgan. Baxtiyor yoshlik paytidayoq Lashkarvarz ismli daylamiy sarkardasining qiziga uylangan.

955-yilda ogʻir kasal boʻlgan Muizz ud-Davla oʻz oʻgʻlini voris deb eʼlon qilishga qaror qilgan. Oradan besh yil oʻtib, merosxoʻrlikni tan olgan xalifa Baxtiyorga „Izz ud-Davla“ unvonin bergan. Otasi harbiy yurishlarda boʻlganida Izz ud-Davla Bagʻdodni boshqarib turgan. 967-yilda vafot etgan Muizz ad-Davla oʻgʻli uchun bir qancha nasihatlar qoldirgan. Jumladan, turkiy qoʻmondon Sabuktakin xizmatlaridan voz kechmaslik, turklarning xohish-istaklarini inobatga olib, shimoliy Forsni boshqarib turgan amakisi Rukn ud-Davlani katta amir deb tan olish va Forsni boshqarayotgan amakivachchasi Adud ud-Davlani hurmat qilishni tavsiya qilgan. Shuningdek, Mosulni boshqarayotgan Hamdoniy amir Abu Tagʻlib bilan kurash strategiyasini ham qoldirgan.

Izz ud-Davlaning besh-dinorlik oltin tangasi (974/5); unda kiyikni oʻldirayotgan arslon va togʻ takasini oʻldirayotgan qoplon tasvirlangan.

Hukmronligi

9—10-asrlar Iroq xaritasi

970-yilda Izz ud-Davla oʻz qoʻshinidagi daylamiylar va turklar adovatiga barham berish, daylamiy-turkiy munosabatlarini mustahkamlash maqsadida yuqori martabali turklar bilan bir nechta nikohlar tuza boshlagan. Oʻgʻli Marzuban ibn Baxtiyor Buxtakin Azadruvayhning qiziga, ikkinchi oʻgʻli Salar esa Baktijurning qiziga uylangan.

Izz ud-Davla otasining Iroq botqoqliklarida hukmronlik qilayotgan shohiniylarga qarshi kurash siyosatini davom ettirgan, lekin ularni yenga olmagan. Shu bilan birga, Vizantiya imperiyasi bilan chegarani ham xalifa ixtiyoridagi masala deb hisoblagan. 971-yilda John I Tzimiskes boshchiligidagi vizantiyaliklar Shimoliy Mesopotamiyaning katta qismini bosib olganlarida, hatto Bagʻdodga qaytmagan. Oʻzini buvayhiylardan tobora uzoqlashib borayotganini his qilgan Sabuktagin Iroqni himoya qilishni oʻz zimmasiga olgan. Oradan ikki yil oʻtgach, Izz ud-Davla Ibn Boqiyyani oʻziga vazir etib tayinlagan.

Izz ud-Davla davrida moliyaviy muammolar ham mavjud boʻlgan. Otasi qoldirgan maslahatga amal qilmay, 973-yilda Mosul amirligiga bostirib kirgan. Harbiy yurish falokat boʻlgan. Abu Tagʻlib boshchiligidagi hamdoniylar Bagʻdodga yurish qilgan, Sebuktakin esa ularni yashirincha qoʻllab-quvvatlagan boʻlishi mumkin. Soʻngra buvayhiy amiri moliyaviy qiyinchiliklarini aksariyati Xuzistonda boʻlgan Turk fifliklarini qoʻlga kiritish orqali hal qilmoqchi boʻlgan. Shu bilan bir vaqtda Sabuktekinni lavozimidan ozod qilgan. Turkiylar qoʻzgʻolon koʻtarib, Izz ud-Davlani Vositda mustahkamlanib olishga majbur qilgan. Sabukteginning Iroq janubini olish evaziga Bagʻdoddan voz kechish taklifini rad etgan. Soʻngra turkiylar Belga yurish boshlab, shaharni qamal qilgan.

Shu vaqtda Rukn ud-Davla Adud ud-Davlaga Vositga borib, Izz ud-Davlaga yordam berishni buyurgan. Adud ad-Davlaning tanlovi biroz tushunarsiz boʻlgan. U avvalroq Izz ud-Davlaning qobiliyatsizligi tufayli uni taxtdan tushirishni yoqlab chiqqan va Basrada muvaffaqiyatsiz qoʻzgʻolon boshlagan Iroq amirining ukasiga boshpana bergan edi. Shunga qaramay, Adud ud-Davla Sabukteginga Vosit ustidan gʻalaba qozonish imkoniyatini berish maqsadida imkon qadar sekin yurgan boʻlsa-da, buyruqni bajargan.

Izz ud-Davla qamalga bardosh berishga muvaffaq boʻlgan. Qamal vaqtida Sabuktekin vafot etgan. Shundan soʻng Adud ud-Davla uni Bagʻdodga qaytarishga qaror qilgan. Koʻp oʻtmay, Izz ud-Davlaning daylamiy yollanma askarlari koʻtargan qoʻzgʻolon Adud ad-Davlaga oʻz amakivachchasini agʻdarish imkoniyatini bergan. Shunday qilib, uning Iroqni toʻgʻridan-toʻgʻri boshqarishiga Rukn ud-Davla keskin qarshilik qilgan. Shuning uchun Izz ud-Davla Adud ud-Davlaning Iroqdagi noibi etib tayinlangan. Adud ud-Davla Sherozga qaytib ketishi bilan Izz ud-Davla oʻz qaramligini bekor qilgan.

Fuqarolar urushi va vafoti

Rukn ud-Davla 976-yilda vafot etgach, buvayhiylar imperiyasi xaos holatiga kirgan. Izz ud-Davla Adud ud-Davlaning katta amir lavozimiga oʻtishini tan olishdan bosh tortgan. Oʻzi uchun yangi unvonlar olib, xalifaning qizlaridan biriga uylangan. Bu esa xalifa uning siyosatiga roziligini bildirardi. Shundan soʻng Adud ud-Davla Iroqqa bostirib kirish uchun tayyorlana boshlagan. Izz ud-davla oʻz qoʻshini va ittifoqchilarini tayyorlagan boʻlishiga qaramay, 977-yilda Xuzistonda yengilib, Vositga chekinishga majbur boʻlgan. U yerda yangi qoʻshin yigʻgan. Ikki amakivachcha muzokara boshlagan. Oradan koʻp vaqt oʻtmay Izz ud-Davlaga Hamdoniylar bilan ittifoq tuzmaslik vaʼdasi evaziga Suriyaga oʻtish erkinligi berilgan. U mazkur kelishuvni buzgach, harbiy harakatlar qayta boshlangan. Izz ud-Davla ham, Hamdoniylar ham 978-yil bahorida Samarrada magʻlubiyatga uchrab, sobiq buvayhiy hukmdori qoʻlga olingan. Koʻp oʻtmay, Adud ud-Davlaning roziligi bilan oʻlimga hukm qilingan.

Adabiyotlar

• The Eclipse of the 'Abbasid Caliphate. Original Chronicles of the Fourth Islamic Century, Vol. V: The concluding portion of The Experiences of Nations by Miskawaihi, Vol. II: Reigns of Muttaqi, Mustakfi, Muzi and Ta'i. Oxford: Basil Blackwell, 1921. 
• Bosworth, C. E. „Iran under the Būyids“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 250–305-bet. ISBN 0-521-20093-8. 
• Donohue, John J.. The Buwayhid Dynasty in Iraq 334 H./945 to 403 H./1012: Shaping Institutions for the Future. Leiden and Boston: Brill, 2003. ISBN 90-04-12860-3. 
• Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century, Second, Harlow: Longman, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7. 
• Nagel, Tilman (1990). "BUYIDS – Encyclopaedia Iranica". Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 6. London: Routledge & Kegan Paul. 578–586 b. http://www.iranicaonline.org/articles/buyids. 

Havolalar

• Hachmeier, Klaus (2018). "ʿIzz al- Dawla". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_32652. ISSN 1873-9830.