Muhammad Xorazmshoh
| Muhammad Xorazmshoh علاءالدین محمد خوارزمشاه  | |
| Muhammad Xorazmshohning oʻlimi. Rashiduddin Fazlullohning Jome at-tavorix asaridan. | |
| Hukmronligining boshlanishi: | 1200-yil 3 avgust |
|---|---|
| Hukmronligining tugashi: | 1220-yil dekabr |
| Oʻtmishdosh: | Takash |
| Voris: | Oʻzloqshoh Jaloliddin Xorazmshoh |
| Tugʻilgan sanasi: | 1169-yil |
| Dafn joyi: | Ashuro oroli |
| Farzandlari: | Jaloliddin Manguberdi Gʻiyosiddin Pirshoh Oʻzloqshoh Oqshoh Xon Sulton |
| Sulola: | Anushteginiylar |
| Otasi: | Takash |
| Onasi: | Turkon xotun |
Alovuddin Muhammad Xorazmshoh (Muhammad II Alouddin, Alouddin Muhammad (toʻliq ismi Qutbiddin Muhammad ibn Takash ibn Elarslon ibn Anushtegin) (taxminan 1182— 1220 yil dek.) – turkiy Anushteginiylar sulolasidan boʻlgan Xorazmshohlar davlati hukmdori (1200-yil 3-avgust – 1220-yil dekabr).
Biografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Otasi – Takash xorazmshoh, onasi Turkon xotun qangʻli xoni Jonkishining qizi. Muhammad Xorazmshoh 1193-yil dekabrda otasi tomonidan Nishopur shahriga voliy (hokim) qilib tayinlangan. 1198-yilda xalifa Nosir Takashga va uning oʻgʻli Qutbiddin Muhammadga sharaf libosi va Xuroson, Turkiston va Iroq ajami sultoni ekanini tasdiqlovchi manshur (yorliq) joʻnatgan. Takash vafotidan soʻng Xorazmshohlar davlati taxtiga Qutbiddin Muhammad oʻtirdi. U otasining Aloiddin laqabini, keyinroq esa Sanjar (ikkinchi) nomini qabul qildi. Muhammad Xorazmshoh davrida saltanat ham hududiy, ham kuch-qudrat jihatidan oʻzining yuksak choʻqqisiga yetgan. Muhammad Xorazmshoh davrida Xorazmshohlar davlati shimolda Orol, gʻarbda Kaspiy dengizigacha, janubda Iroq va Gʻaznagacha, sharqda Yettisuvgacha kengaygan. 1207-yilda Xurosonda va Fors Iroqida oʻz mavqeini mustahkamlab olgan Muhammad Xorazmshoh eʼtiborini Movarounnahrga qaratdi. Bunga sabab qoraxoniylarning soʻnggi hukmdori Usmon ibn Ibrohimning qoraxitoylarga qarshi kurashda (qarang Malik Sanjar qoʻzgʻoloni) yordam soʻragani bir bahona boʻldi. Xorazmshoh qoʻshinlari qoraxitoylarning Tayangu boshliq qoʻshini bilan Ilamish sahrosida toʻqnashdi. Bu jangda qoraxitoylar magʻlub boʻlib, Movarounnahrdan Oʻzgandgacha boʻlgan yerlar Xorazmshoh tasarrufiga oʻtdi. Muhammad Xorazmshoh oʻziga Iskandari Soniy laqabini ham oldi va saroyda Zulqarnayn navbasi (shoh kirishi sharafiga musiqiy madhiya)ni joriy qildi. Qoraxitoylar davlatini tormor qilib, sharqiy chegaralaridan xotirjam boʻlgach, Fors Iroqini, Mozandaron, Arron, Ozarbay-jon, Shirvon, Mikron, Mingqishloq, Kesh, Sijiston, Gʻur, Gʻazna, Bomiyonlarni zabt etib, Xindiston chegaralarigacha yetib bordi. Muhammad Xorazmshoh Movarounnahrni butunlay egallagach, Xitoyga qoʻshin tortmoqchi boʻlgan, ammo 1215 yil Chingizxonning Pekinni bosib olganini eshitgach, u haqida toʻliq maʼlumot toʻplash uchun Bahouddin Roziy boshchiligida Moʻgʻulistonga elchilar yubordi. Shu tariqa har ikki tomon bir necha marta bir-birlariga elchilar yuborib turganlar. 1218 yil Chingizxonning shaxsiy vakili Uhuna boshliq 500 tuyadan ortiq elchi va savdogarlar karvoni Oʻtrorga kirib keldi. Oʻtror hokimi Inolchiq, karvonni ushlab, elchilarni qatl ettirgan (qarang Oʻtror voqeasi). M.ning davlatini yaxshi oʻrgangan Chingizxon Xorazmga qaram xalqlarning noroziligidan, lashkarboshilar orasidagi nizolardan, M.ning onasi Turkon xotun qarindoshlari orasidan chiqqan amaldorlardan foydalanishi hamda M.ning moʻgʻullar hujumi xabarini eshitib amalga oshirgan notoʻgʻri tadbirlari (har bir shahar oʻz-oʻzini himoya qshshshi; raiyatdan 1 yil uchun3 barobar xiroj yigʻishi) sababli mu-vaffaqiyatga erishdi. Chingizxon Xorazmga yurish qilib Oʻtror (1219), Buxoro va Samarqand (1220)ni bosib oldi. Muhammad Xorazmshoh Movarounnahrni tashlab Xuroson tarafga qochdi. Chingizxonning 20 min-glik qoʻshinining tinimsiz taʼqib qilishi M.ga oʻz kuchlarini qayta toʻplab, nafasini rostlashga imkon bermadi. Kaspiy dengizining Ashuro oroliga borib qolgan Muhammad Xorazmshoh qattiq betob boʻlib qoldi va umrining oxirida oldingi qarorini oʻzgartirib, oʻgʻli Qutbiddin Oʻzloqshohning oʻrniga Jaloliddin Manguberdini valiaxd deb eʼlon qildi. Oʻsha orolda vafot etdi va shu yerda dafn etildi. Keyinchalik Jaloliddinning farmoyishiga koʻra, Muhammad Xorazmshohning jasadi Isfahondagi xorazmshoxlarning xotirasiga qurilgan madrasaga koʻmish uchun Ardahn qalʼasiga keltirilgan[1].
Vafoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Rashid ad-Dinning yozishicha, Mozandaron zodagonlari bilan uchrashuvda Xorazmshohga yagona najot taklif qilingan: Abeskun orollarida bir necha kun kutish. Ala-ad-din Muhammad bu maslahatdan foydalangan[2]. Maʼlumki, Abeskun oʻsha kunlarda Gurgan daryosi (hozirgi Goʻrgan) ogʻzida joylashgan dengiz portining nomi edi. Z. M. Buniyatov tomonidan qabul qilingan V. V. Bartold identifikatsiyasiga koʻra, hukmdorning soʻnggi panohi Ashur-ada boʻlishi mumkin edi (ammo sharqiy lugʻatlarda Sulton oroli dengizning koʻtarilishi tufayli yoʻqolib qolgandek koʻrsatilgan[2]). L. N. Gumilyovning soʻzlariga koʻra, bu joy moxov bilan ogʻrigan bemorlar uchun rezervatsiya boʻlgan[3] (badiiy shaklda, tashlab ketilgan hukmdorning moxovlar orasida oʻlimi V. G. Yanning „Chingizxon“ tarixiy hikoyasida tasvirlangan).
Xorazmshoh orolga kirib kelayotganidayoq pnevmoniyadan qattiq azob chekayotgan edi, shuning uchun uni kuzatgan hamrohlarining tuzalib ketishidan umidlari yoʻq edi. Abeskundan beri sulton moʻgʻullarni daf qilish uchun hech qanday chora koʻrmadi[4]. U oʻz taqdiridan afsusda edi: „Biz egalik qilgan yer yuzidagi hamma yerlardan oʻzimizga qabr qazish uchun ikki tirsakimiz ham qolmadi“. Xorazmshohni quvgan Jebe otryadi hukmdorni topa olmay, uning xazinasi va harami yashiringan qal’ani egallashga kirishadi. Rashid ad-din xabar berishicha, haramning asirga olingani haqidagi xabar Aload-Din[5] davlatiga yetib kelgan.
Baʼzi Mozanderiyaliklar Xorazmshohni orolda oziq-ovqat va boshqa zarur narsalar bilan taʼminlab turishgan[6] (shunday qilib, Shihob ad-din an-Nasaviyning yozishicha, Sultonning xohishiga koʻra, unga ot yetkazib berilgan[7]). Alo ad-Din yordam berganlarga saxovatpeshalik bilan faxriy mansablar va yer egalari taqsimlab, oʻz mol-mulkini sovgʻa qilgan. Hokimiyatini yoʻqotgan sulton nomidan bunday harakatlar oʻshanda ramziy maʼnoga ega boʻlsa-da, Nasaviy fikricha, keyinchalik bu meroslarning barchasini vorisi Jaloliddin Mangberdi tasdiqlagan[6].
Xorazmshoh Abeskunda vafot etar ekan, bir paytlar Turkon xotunning bosimi ostida merosxoʻr haqidagi qarorni oʻzgartirib, Oʻzloqshoh emas, Jaloliddinga bor mol-mulkini topshirishini[8] eʼlon qiladi.
Oilasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Uning nomaʼlum sonli xotinlari, kanizaklari va bolalari bor edi. Uning tirikligida oʻgʻillarining bir qismi shtatdan yer olishgan. Uning oilasi moʻgʻullar tomonidan asirga olingandan soʻng, uning yosh oʻgʻillari, jumladan, eng kichigi Kyumaxtishoh oʻldirildi va asirga olingan qizlari, xotinlari Chingizxonning oʻgʻillari sarkardalariga taqsimlandi. Xon Sultonning toʻngʻich qizining taqdiri nomaʼlum. Uning amakivachchasi Sayf id-Din Qutuz Misrning mamluk sultoni (1259–1260) boʻldi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ 2,0 2,1 Рашид-ад-Дин. Сборник летописей Рашид-ад-дина. Том 1. Книга первая. Москва - Ленинград: Издательство Академии Наук СССР, 1952 — 213-bet.
- ↑ Гумилёв Л. Н.. Древняя Русь и Великая Степь. Москва: «АСТ»., 2008 — 485-bet.
- ↑ Гафуров Б. Г.. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. Книга II, 60000 экз, Душанбе: Ирфон, 1989 — 181-bet.
- ↑ Иванин М. И.. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингис-хане и Тамерлане. Санкт-Петербург: Типография товарищества «Общественная польза», 1875 — 66-bet.
- ↑ 6,0 6,1 Бартольд В. В.. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Том I. Москва: Издательство восточной литературы, 1963 — 493—494-bet.
- ↑ „Ан-Несеви, Ш. М. Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны.“. 2017-yil 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 6-yanvar.
- ↑ Буниятов З. М.. Государство хорезмшахов-Ануштегинидов 1097-1231. Москва: Издательство «Наука». Главная редакция восточной литературы, 1986 — 148-bet.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Buniyodov 3., Anushtegin xorazmshohlar davlati (1097-1231), T., 1998.
- Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy, Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti, T., 1999.
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |