Nizomiy Ganjaviy

Nizomiy Ganjaviy
Asl ismi	forscha: نظامی گنجوی, Nezāmi-ye Ganjavi; ozarbayjoncha: Nizami Gəncəvi
Tavalludi	taxminan 1141-yil
Vafoti	taxminan 1209-yil
Taxallusi	Nizomiy Ganjaviy
Kasbi	She'riyat
Ijod qilgan tillari	Fors tili
Fuqaroligi	Kesroniylar va Saljuqiylar
Yoʻnalish	Nazm
Janr	Gʻazal
Shoh asari	„Panj Ganj“

Nizomiy Ganjaviy (taxallusi; asl ism-sharifi Abumuhammad Ilyos ibn Yusuf ibn Zakiy Muayyad) (1141 – Ganja shahri, Ozarbayjon – 1209.12.3) – Ozarbayjon fors sheʼriyatining klassigi, Oʻrta asrlar Sharqining eng buyuk shoirlaridan biri, fors tilidagi epik adabiyotning eng yirik ishqiy shoiri, fors tilidagi epik sheʼriyatga soʻzlashuv tili va realistik uslubni olib kelgan ijodkordir.

Tarixiy-madaniy muhit

Nizomiy Eldenizlar davlatining hukmdori Qizil Arslon qabulida. 1481-yilga tegishli qoʻlyozmadan miniatura, Uolters Sanʼat muzeyi

1135-1136-yildan 1225-yilgacha Ozarbayjon (asosan hozirgi Janubiy Ozarbayjon hududini oʻz ichiga olgandi) va Arran viloyatlari Saljuqiylar sultonlarining Iroq-Ajamdagi Katta otabeylari kami Eldenizlar sulolasi tomonidan boshqarilardi. Eldenizlar (Eldegiziylar deb ham ataladi) sulolasining tamali Iroq-Ajamdagi Saljuq sultonining ozod qilingan gʻulomi (jangchi-quli) boʻlgan qipchoq Shamsiddin Eldeniz tomonidan qoʻyilgandi. Saljuq imperiyasining parchalanish davrida Ozarbayjon otabeylari (Saljuqiylar taxti vorislarining noibi)boʻlgan Eldenizlar 1181-yildan eʼtiboran mustaqil mahalliy hokim sifatida hududni boshqara boshladilar. Eldenizlar davlati hukmronligiga avvalroq gurjilar tomonidan qoʻlga kiritilgan hududlar bilan bir qatorda 1225-yilda davlat hududlarining Jaloliddin tomonidan bosib olinishi bilan nuqta qoʻyildi. Shamsiddin Eldeniz Ozarbayjonning boshqaruvini 1153-yilda, Sulton Mas’ud ibn Muhammadning oxirgi vorisi Qassbey Arslonning oʻlimidan keyin qoʻlga kiritgan deb taxmin qilinadi.

Oʻsha davrda Arran (Ozarbayjon) qoʻshni boʻlgan Shirvon hududida Kesroniylar sulolasi tomonidan boshqarilgan Shirvonshohlar davlati mavjud edi. Kesroniylar sulolasi arab millatiga mansub boʻlishlariga qaramay, forslashgan va bu suloladan boʻlgan shohlar oʻzlarini qadimiy Sosoniy shohlarining vorislari deb eʼlon qilishgandi

Nizomiy Ganjaviy qilgan ishlardan biri

XII asrda Saljuqiylar oʻz hududlarini kengaytirdilar. Bu joylarda asosan, fors yozuvidan foydalanishgan. XII asrning oʻrtalarida „ozarbayjon“ stili „xuroson“ yoki „shark“ stili oʻzining ritorik qiyin savollari, progressiv metaforalari va xristian tasviri texnikasi bilan boyitishdi. Aytish mumkinki, X asrda Sharqdagi ijodkorlar arab boʻlmasalarda, arab tilida yozish anʼanaga aylangan edi. Shuningdek, moʻgʻullar istilosiga qadar butun Sharq fors tilida ijod qilishni oʻziga faxr deb bilgan. XIV asrdan soʻng esa, Sharqda turkiy tilda ijod qilina boshlandi. Ammo turkiy tilda ijod qilganlarning hammasi ham turk shoir va olimlari emas edi. Oʻrta asrlarda Yevropada xuddi shunday ilm-fan tili–bu lotin tili edi. Huquqshunosmi, vrach boʻladimi, tanlagan sohasidan qatʼiy nazar oʻz asarini lotin tilida yozishga majbur boʻlgan. Ularning bari oʻz ijodini lotinda ifodalashgan. Shu sabablarga koʻra ingliz ijodkori Uil’yam Garveya(1578-1657) Rim imperiyasi qulaganligiga 1200-yil vaqt boʻlishiga qaramasdan, yaratgan asarlari lotin tilida edi.

Nizomiydan boshqa oʻsha davrda forsiyda ijod qilgan Ozarbayjonning talay mashhur adiblar bor, misol uchun Gatran Tabriziy (1010-1080), Xoqoniy Shirvoniy (1126-1199), Mexseti Ganjaviy (1089-1183), Abul-Alo Ganjaviy (XII a.), Izzaddin Shirvani, Falaki Shirvoni (1126-1160), Mudjir ad-Din Baylaqoni (?-1190) va boshqalar. Oʻsha davrda Sharqda Ozarbayjonlik olimlar Musa Shaxovat (VII-VIII a.), Ismoil ibn Yassar (VII-VIII vv.), Abu-l-Abbas al-Ama (?-718), Abubakr Axmad Bardidji (?-914), Abusaid Axmed Bardai (?-929.), Abulhasan Baxmanyor al-Ozarbayjoniy (?-1066), Eynalguzat Mianedji (1099-1131), Xotib Tebrizi (1030-1108) va boshqalar oʻz asarlarini arab tilida yozganlar.

Hayoti

Nizomiyning hayoti haqida juda oz maʼlumot qolgan. Shoirning hayoti haqidagi yagona maʼlumot manbai uning asarlari boʻlib, bu asarlarda ham yetarlicha maʼlumot berilmagan. Shuning uchun ham Nizomiyning ismi va hayoti haqida bir qancha afsonalar paydo boʻlib, uning biografiyasiga taʼsir koʻrsatgan.

Ozarbayjonning faxri boʻlgan Nizomiy Ganjaviy oʻz vatani tuprogʻidagi koʻplab epizodlarning koʻchma maʼnoda oʻz asarlari qatiga singdiragan: Misol uchun „Xamsa“ dostonlarida buyuk sarkarda Aleksandr Makedonskiyning Ozarbayjonda boʻlgan faoliyati haqidagi tasvirlar borki, Makedonskiy hech qachon bu sarzaminda boʻlmagan.

Mashhur arab afsonasining qahramoni „Layli va Majnun“da Layli (Doston debochasida „Layli bogʻni sayr qilishga oshiqadi“) uni turk goʻzali deb hisoblab, kelib chiqishini turk qabilasidan ekanligi taʼkidlaydi: „Ularni turk deb ataydilar, koʻchmanchi arablar bilan aralashgan, yoki turkiyning arab sulolasiga mansubligi ajoyib“, boshqa joyda esa Majnun: „Turk goʻzali, shundayki, men unga mahliyo boʻlib qoldim.“

Umuman olganda, bugunga qadar shoirning birinchi xotini Nizomiy Ofoq omi, madrasa koʻrmagan turkiy edi. Bu maʼlumotdan kelib chiqib aytish mumkinki, oilada turkiy tildan boshqa tilni bilmagan ayoli bilan Nizomiy yana qanday tilda gaplashishi mumkin edi?

Nizomiy Ganjaviyning tugʻilgan joyi haqida

XVII asrga qadar Nizomiyning Ganjada tugʻilgani va muqim shu yerda yashab vafot etganiga shuhba qilinmagan. (Ganja shahri sharafiga Ganjaviy taxallusini olgan.) Eng ishonchli manbalar qatoriga Sadriddin Aufiy (XIII asr) va Davlatshoh Samarqandiy (XV asr) larning asarida Nizomiyning Ganjada tugʻilib, oʻsha yerda vafot etganligi taʼkidlanadi.

Hoji Lutfi Ali Bek (XVIII asr) ning „Otashkada“ („Otashqadah“) asarida keltirilgan maʼlumotda yuqoridagi faktning haqiqiyligiga biroz shuhba paydo boʻladi. Bu asarda aytilishicha, Nizomiy Ganjada emas, Qum shahrida tugilganmish. „Otashkada“ toʻplamida keltirilgan ushbu maʼlumot „Iskandarnoma“ qoʻlyozmasida ham mavjud: Bizgacha Hoji Lutfiy Ali Bekning „Otashkada“ asari Nizomiy haqida yozilgan asar yagona nusxada bizgacha yetib kelgan. Bu nusxaning esa boshlanish sahifasi Nizomiy biografiyasiga oid qismi yoʻqolgan. Shuning uchun asar dastavval „Qum taʼrifi“ bilan boshlangan. Yoʻqolgan sahifalarda esa nima yozilganligi maʼlum emas.

Baʼzi tadqiqotchilar „Otashkada“dagi quyidagi maʼlumotlarni keltiradi: taʼkidlanishicha, Nizomiy Eronda Tehronning 72 km janubida joylashgan Qum shahrida tugʻilgan.

Bu yanglish fikrlar XX asrning birinchi yarmiga qadar davom etdi. XX asrda sharqshunos olimlar bu masalaga oydinlik kiritishdi. Qadimgi „Iskandarnoma“ qoʻlyozmasida bunday faktlar yoʻqligi, keyingi asar esa kotiblar tomon koʻchirilganda kiritilganligi ayon boʻldi.

Bertel’s shunday yozadi:

„Keyingi qoʻlyozma – sharqshunos Riyo tomonidan topilgan qoʻlyozma Nizomiyga tegishli emas. Aniq Nizomiy qalamiga mansub qoʻlyozma Parij milliy kutubxonasi hijriy 763 yilda yozilgan variantida bu misralar yoʻq.“

Mashhur Eronlik nizomiyshunos Vohid Dastgirdi yozadi: „Turklarning aqidalariga binoan Nizomiy qabrga koʻmildi“. Bizga maʼlumki, Nizomiy Shirvonshoh Axsitanning iltimosiga asosan, „Layli va Majnun“ asarini yozadi. (1160-1191).

Uning xatida shunday satrlar bor: „Oliymaqom shohning vaʼdasi shuki, biz oʻz soʻzimiz va amalimizga munosibmiz. Past nasabli turk – Sulton Mahmud va Qizil Arslonning senga munosabatini bilamiz. Shuning uchun sen bizga oliy tabaqali hukmdorga munosib asar yarat! Unda turkka munosib soʻzlar boʻlsin!“

Yuqoridagilarni izohlagan I.Yu. Krachkovskiy shunday yozadi: "Bu shohlarning nafaqat etnik oʻzini yuqori tutishi, balki, hukmdorning boshqa shohga boʻlgan munosabati, ambisiyasini ham ifodalaydi. Siyosiy ziddiyat va haqoratli soʻzlar shoirni ranjitadi. Keyingi shohning soʻzi sababli Nizomiy bu taklifga yorqin harorat va mas’uliyat bilan yondoshadi.

Tasavvur qilish qiyin, Shirvonshohga Nizomiyning javobi qanday boʻlishi mumkin. Bu quyidagicha jaranglaydi: „Sen hech boʻlmaganda davlat ishlarida sobit boʻl, chunki, senda insoniylik koʻrinmaydi. Senda dohiylik, bahodirlikka munosiblik, jangchi qahramonlik, donolik, buyuk qalblilik, adolatlilik, samimiylik koʻrinmaydi.“ Murojaati oxirida „Haqiqiy turkka oʻxsha! Agar boʻla olsang!“ degan soʻzlar bor.

Koʻrinib turibdiki, shoir taʼkidlaganidek, Axsitananing qobiliyatsizligini Nizomiydek jasorat bilan ayta oladigan birorta ham kishi yoʻq edi.

Ismi va taxallusi

Shoirning asl ismi Ilyos, otasining ismi Zaki boʻlgan: oʻgʻli Muhammad dunyoga kelgach, uning ham ismi shoirning toʻliq ismiga oʻtgan va uning toʻliq ismi Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf ibn Zaki Muayyad boʻlgan. Adabiy taxallus sifatida shoir „Nizomiy“ soʻzini tanlagan, buni baʼzi tazkirachilar shoir oilasining anʼanaviy ravishda tikuvchilik bilan mashgʻul boʻlganiga ishora qiladilar; Nizomiy adabiyot yoʻlidan boorish uchun oila kasbini rad etib, toʻquvchi sabri bilan asarlari ustida ishlagan. Shoirning toʻliq ismi Nizom ad-Din Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf ibn Zaki ibn Muayyad boʻlgan. Yan Ripka shoirning rasmiy ismining Hakim Jamol ad-Din Abu Muhammad Ilyos ibn Yusuf ibn Zaki ibn Muayyad Nizomiy boʻlganini aytib oʻtadi.

Tavallud sanasi

Fayl:Imgonline-com-ua-2to1-FXTHoISPrvFf4.jpg

Nizomiy Ganjaviyning Ganja shahrida 1946-yilda (haykaltarosh: Fuad Abdurahmonov) va 2012-yilda (haykaltarosh: Sharif Sharifov) yasalgan haykallari

Nizomiyning tavallud sanasi aniq emas. Faqatgina shoir 1140-1146-yillar (hijriy 535-540) orasida tugʻilgani maʼlum. Nizomiyning biograflari va zamonaviy tadqiqotchilar, uning aniq tavallud sanasini mana shu olti yil orasidagi yillarda koʻrsatishadi (535-40/1141-6). Shakllangan anʼanaga va YUNESKOning qabul qilgan sanaga asosan shoirning tavallud sanasi 1141-yil deb qabul qilingan. Bu sanaga shoirning oʻzi ham „Xusrav va Shirin“ poemasining „Kitob uchun uzr“ qismida ishora qilingan:

"Falak yaratganda debdi menga „sher“,

Lekin bu vujudim bir yung haykaldir.

Emasman dushmanla urishgan sherdan,

Yetarki, oʻzimla kurashurman men."''

Bu baytlardan koʻrinib turibdiki, shoir Sher burjida tugʻilgan. Oʻsha qismda Nizomiy poema ustida ishlashni boshlagan paytda qirq yosh ekanligini aytib oʻtadi, shoir poemani hijriy taqvimda 575-yilda yoza boshlagan. Bu hisobga koʻra Nizomiy hijriy 535-yilda (milodiy 1141-yil) tugʻilgan degan toʻxtamga kelish mumkin. Oʻsha yili yulduzlar 17-22-avgust sanalarida Arslon burji ostida yigʻilgan, bunga asosan esa Nizomiyning 1141-yil 17-22-avgustda tugʻilgan deb taxmin qilinadi..

Taʼlimi

U yashagan davr standartlari boʻyicha Nizomiyning savodi yaxshi boʻlgan. Nizomiy yashagan davrda shoir boshqa fanlardan faqatgina boxabar boʻlishi kifoya edi. Lekin shunga qaramay, Nizomiy oʻz savodi bilan boshqa shoirlardan ajralib turardi: Nizomiyning asarlari uning arab va fors adabiyotining ogʻzaki va yozma anʼanalaridan yaxshigina boxabar ekanligi, matematika, astronomiya, astrologiya, alkimyo, tibbiyot, botanika, teologiya, Qur’on tafsiri, shariat, xristianlik, iuadizm , Eron miflari va afsonalari, tarix, etika, falsafa, ezoterika, musiqa va tasviriy sanʼatni yaxshi bilishidan dalolat beradi.

Nizomiyni manbalarda tez-tez „hakim“ (donishmand) deb atashlariga qaramay, u Farobiy, Ibn Sino va Suhraverdi kabi faylasuf yoki Ibn al-Arabiy va Abrurazzoq al-Koshoniy kabi tasavvuf nazariyotchisi boʻlmagan. Shunga qaramay, keyingi davrlarda yashagan, turli ilk sohalarida faoliyat koʻrsatishlariga qaramay, falsafa, gnostitsizm va teologiyani birlashtirishga uringan Qutbiddin Sheʼroziy va Baba Afzal Koshoniy kabi Islom falsafiy fikrining turli sohalaridan yaxshi xabardor boʻlgan faylasuf va gnostik deb hisoblashgan.

Shaxsiy hayoti

Nizomiy Ganjaviy shoh qabulida, 1570-yilga tegishli minniatura, Ozabayjon Tarix Muzeyi

Nizomiyning hayoti haqida juda oz maʼlumot qolgan boʻlsa ham, shunisi aniqki, u saroy shoiri boʻlmagan, chunki bu holda toʻgʻrisoʻzligini yoʻqotishdan qoʻrqqan va ilk navbatda ozod ijod imkonini istagan. Shunga qaramay, Nizomiy asarlarini turli sulolalardan boʻlgan hukmdorlarga bagʻishlagan. Masalan, „Layli va Majnun“ poemasini Nizomiy Shirvonshohga, „Yetti goʻzal“ poemasini esa Eldenizlar raqibi Oqsunguriylar sulolasidan boʻlgan Aloviddin Koʻrpa Arslonga atab yozgan.

Nizomiy hayoti davomida Ganjada yashab, uch marta uylangan. Shoirning ilk va eng suyukli rafiqasi Ofoq ismli qipchoq choʻri boʻlgan. Unga atab bir necha sheʼr yozgan Nizomiy „nazokatli va aqlli“ deb atagan. Ofoq Nizomiyga Darband hokimi Doro Muzaffariddin tomonidan sovgʻa qilingan, Nizomiy esa uni ozod qilib, unga uylangan. 1174-yilda ularning oʻgʻli dunyoga kelgan, shoir oʻgʻliga Muhammad deb ism qoʻygan. 1178-1179-yillarda „Xusrav va Shirin“ poemasining tugallanish davrida Ofoq vafot etadi. Nizomiyning keyingi ikki rafiqasi ham bevaqt qazo qiladi, ularning har birining vafoti shoirning yangi epik poemasini yakunlashi vaqtiga toʻgʻri keladi. Shuning uchun ham Nizomiy shunday deb yozadi:

"Yo Rab, nega men har poema uchun bir rafiqani qurbon qilmogʻim darkor."

Nizomiy siyosiy gʻayristabillik va intensive intellektual aktivlik davrida yashagan, bu esa uning sheʼrlarida va poemalarida oʻz aksini topgan. Shoirning himoyachilari bilan oʻzaro munosabati, asarlarining aniq yozilgan sanasi haqida maʼlumotlar yoʻq, aniqlangan sanalar esa Nizomiydan keyingi davrda yashagan tazkirachilarning bergan maʼlumotlaridan olingan. Hali tirik paytida Nizomiy katta hurmat va izzat sohibi boʻlgan. Otabeylar necha bor Nizomiyni saroyga taklif qilgan, lekin shoir buni doim rad etgan. Shunga qaramay Nizomiyni muqaddas deb hisonlagan hukmdor unga 5 ming dinor va 14 qishloq inʼom etgan.

Nizomiyning diniy eʼtiqodi sunniy musulmon boʻlgan. Shoirning tavallud sanasi kabi vafot etgan sanasi ham bahs-munozaraga boy. Nizomiyning vafoti sanasini belgilagan oʻrta asr biograflari bir-biridan 37 yilga (575—613/1180-1217) farq qilgan turli sanalarni koʻrsatishgan. Hozirda aniq boʻlgan yagona maʼlumot Nizomiy XIII asrda vafot etganligidir. Nizomiyning vafot tarixining hijriy 605-yilga moʻljallanishi Ganjadan topilgan va Bertels tomonidan nashr etilgan arabcha kitoba bilan asoslangan. Shoirning vafot tarixi bilan bogʻliq ikkinchi maʼlumot esa Nizomiyning oʻlimidan keyin uning oʻgʻli tomonidan yozilgan deb taxmin qilingan va „Iskandarnoma“ poemasining „Iqbolnoma“ nomli ikkinchi qismida antic faylasuflar Platon, Sokrat va Aristotelning oʻlimi haqidagi sheʼrga ilova qilingan baytlardir. Bu baytlarda shoirning Yoshi musulmon taqvimiga asosan koʻrsatilgan va shu orqali uning vafot sanasi hijriy 598-yil (1201/1202) deb hisoblangan.

„Oltmish uch yoshidan olti oy qadar

Oʻtganda, istadi qilmoqni safar.

Oʻtmish olimlardan soʻzladi butun,

U ham ular kabi uxlaydi bir kun.“

Ijodi

Adabiy taʼsir

Professor Chelkovskiyning fikriga koʻra, Firdavsiyning „Shohnoma“ asarini oʻqish Nizomiyning sevgan mashgʻuloti boʻlgan. Qatron Tabriziy, Sanoiy, Faxriddin Asad Gurgoniy, Tabariy kabi mualliflarning Nizomiy ijodiga taʼsir koʻrsatishlariga qaramay, Firdavsiy ijodi shoir uchun asosiy ilhom manbai va „Iskandarnoma“ poemasi yozilgan vaqti asosiy manba sifatida xizmat koʻrsatgan. Nizomiy oʻz asarlarida, xususan, „Iskandarnoma“ning kirishida tez-tez „Shohnoma“dan sitat beradi. Bundan kelib chiqqan holda, Firdavsiy asariga muhlis boʻlgan Nizomiy oldiga oʻsha asarga loyiq boʻlgan epik poemalar yaratish maqsadini qoʻygan va bu poemalardan uchovining – „Xusrav va Shirin“, „Yetti goʻzal“ va „Iskandarnoma“  – yaratilishi uchun manba sifatida „Shohnoma“dan foydalangan. Nizomiy Firdavsiyni „hakim“ – „donishmand“, „dono“ – „mudrik“ va notiqlik sanʼatining „soʻzni kelin kabi bezaydigan“ buyuk ustozi deb nomlagan. U oʻgʻliga „Shohnoma“ni oʻqishini va donishmand insonning qimmatli fikrlarini yodda saqlashini tavsiya etgan. Yevgeniy Bertels fikriga koʻra esa, „Nizomiy oʻz asarlarini Firdavsiyning asarlaridan ustun deb hisoblagan“, „palos“ni ipakka, „kumush“ni „oltin“ga aylantirganini bildirgan.

XI asr fors shoiri Faxriddin Asad Gurgoniy ijodi Nizomiy ijodiga katta taʼsir koʻrsatgan. Poemalari uchun bir qancha syujetlarni Firdavsiy ijodidan olgan Nizomiy poeziya yozuv sanʼati, obrazli soʻzlashuv va kompozitsiya tuzish texnikasini asosan Gurgoniydan olgan. Bu „Xusrav va Shirin“ poemasida, xususan, Gurgoniyning „Vays va Ramin“ poemasidan asosiy sahnaning takrori boʻlgan „Oshiqlar bahsi“ sahnasida yaqqol koʻrinadi. Bundan tashqari, Nizomiy poemani, Gurgoniyning poemasidagi hazaj bahrida yozgan. Gurgoniy ijodining Nizomiy ijoddiga taʼsirini uning astrologiyaga faniga boʻlgan qiziqishi bilan ham izoh etish mumkin.

İlk monumental asari boʻlgan „Sirlar xazinasi“ni Nizomiy, Sanoiyning „Hadiqat ul-haqoyiq“ poemasidan taʼsirlanib yozgan..

Nega Nizomiy fors tilida ijod etdi?

Aytib oʻtilganidek, Nizomiy oʻz ona tili azarbayjon tilida emas, balki fors tilida ijod qilgan. Bu shuni anglatadiki, fors tili xalqaro til sifatida koʻrilgan, „Sharqda oʻz qarashlarini olamga yoyib, boshqa oʻlkalarga tarqatish uchun fors va arab tillari muhim omil boʻlgan.“ Oʻz ijod namunalarini maʼlum va mashhur boʻlishini taʼminlash uchun fors tilida yozish oʻsha davr yozma adabiyotining talabi edi. „Bularning barchasi sharqshunoslikdagi qarashlarning mustahkamlanishi va yakdilligiga sabab boʻlgan.“ Hozirga qadar ham fors tilida yozilgan asarlarni koʻpchilik tushunadi.

Ana shunday yolgʻon umumlashmalar Eronni uygʻotib yuborganki, xalqaro birlikni tushuntirish uchun ayni kunlarda bu munosabatlarga oydinlik kiritilmoqda. XX asrning qoʻpol metodologik anglashmovchiliklariga sabab boʻlgan. Fors tili va adabiyoti, faqat Eronda emas, balki, 10 lab turli millat vakillarining ham oʻzaro adabiy aloqalarida chuqur ahamiyat kasb etdi. Agar biz fors adabiyotini faqat Eron territoriyasida yashagan adiblar ijodi bilan cheklab qoʻysak, unda bu adabiyotning gʻariblashtirgan boʻlamiz. Saljuqiylar davlatini faqat Eron hududida deb oʻylash, bu notoʻgʻri qarash. Agar biz eʼtibor bilan bu adabiyotni kuzatsak, saljuqiylar davri oynasida biz bir qancha qatlamlarni koʻrishimiz mumkin: oʻrta osiyoliklar, xurosonliklar, kavkazliklar va hokazo. Bu sohadagi ilmiy tadqiqot ishlari hali oxiriga qadar oʻrganilmagan. Adabiyotshunoslarimiz oldida turgan dolzarb mavzular sirasiga kiradi. „Ozarbayjondagi region, qaerda Nizomiy yashab ijod qilgan joy va vaqtda fors adabiyotining gullab yashnagan vaqtiga toʻgʻri keladi. Fors poeziyasi Sharqda X va XI asrlarda yuksak darajada Buxoroda Somoniylar saroyida va uning davomchilari (turk imperiyasi) Gʻaznaviylar, markazlashgan sharqiy Eron va Afgʻonistonda keng rivojlandi.“

1040 yilda turk-saljuqiylar saltanati gʻarbiy Iroq, arab va fors tilli aholi oʻrtasida poeziya sultonlar saroyida ham keng miqyosda rivoj topti. XII asrda Saljuqiylar oʻz hududlarini kengaytirdilar. Bu joylarda asosan, fors yozuvidan foydalanishgan. XII asrning oʻrtalarida „ozarbayjon“ stili „xuroson“ yoki „shark“ stili oʻzining ritorik qiyin savollari, progressiv metaforalari va xristian tasviri texnikasi bilan boyitishdi. Aytish mumkinki, X asrda Sharqdagi ijodkorlar arab boʻlmasalarda, arab tilida yozish anʼanaga aylangan edi. Shuningdek, moʻgʻullar istilosiga qadar butun Sharq fors tilida ijod qilishni oʻziga faxr deb bilgan. XIV asrdan soʻng esa, Sharqda turkiy tilda ijod qilina boshlandi. Ammo turkiy tilda ijod qilganlarning hammasi ham turk shoir va olimlari emas edi.

Oʻrta asrlarda Yevropada xuddi shunday ilm-fan tili–bu lotin tili edi. Huquqshunosmi, vrach boʻladimi, tanlagan sohasidan qatʼiy nazar oʻz asarini lotin tilida yozishga majbur boʻlgan. Ularning bari oʻz ijodini lotinda ifodalashgan. Shu sabablarga koʻra ingliz ijodkori Uil’yam Garveya(1578-1657) Rim imperiyasi qulaganligiga 1200-yil vaqt boʻlishiga qaramasdan, yaratgan asarlari lotin tilida edi.

Nizomiydan boshqa oʻsha davrda forsiyda ijod qilgan talay mashhur adiblar bor, misol uchun Gatran Tabriziy (1010—1080), Hoqoni Shirvani (1126—1199), Mexseti Ganjaviy (1089—1183), Abul-Alo Ganjaviy (XII a.), Izzaddin Shirvani, Falaki Shirvoni (1126—1160), Mudjir ad-Din Baylaqoni (?-1190) va boshqalar. Oʻsha davrda Sharqda Ozarbayjonlik olimlar Musa Shaxovat (VII—VIII a.), Ismoil ibn Yassar (VII—VIII vv.), Abu-l-Abbas al-Ama (?-718), Abubakr Axmad Bardidji (?-914), Abusaid Axmed Bardai (?-929.), Abulhasan Baxmanyor al-Ozarbayjoniy (?-1066), Eynalguzat Mianedji (1099—1131), Xotib Tebrizi (1030—1108) va boshqalar oʻz asarlarini arab tilida yozganlar.

Asarlari

Xamsa

Sirlar xazinasi

"Sulton Sanjar va keksa ayol" hikoyatiga Sulton Muhammad tomonidan chizilgan miniatura, Tabriz miniatura maktabi, 1539–1543, Britaniya kutubxonasi.

Ikki raqib olimning hikoyatiga chizilgan miniatura, Tabriz miniatura maktabi, 1539–1543, Britaniya kutubxonasi

„Sirlar xazinasi“ Nizomiy Ganjaviyning ilk yirik hajmdagi asaridir. Yaqin va Oʻrta Sharq adabiyotida didaktik poema janrining eng qimmatli namunalaridan biri boʻlgan bu asar shoir ijodida epik sheʼr sohasida ilk qalam tajribasi edi. Asar hijriy sana bilan 570-yilda yozilgan, bu esa milodiy taqvimda 1174-1175-yillarga toʻgʻri keladi. „Sirlar xazinasi“ zohiran Nizomiygacha yozilgan Yaqin va Oʻrta Sharq adabiyotida keng tarqalgan didaktik asarlar silsilasiga kiradi. Mavzu va maqsad boʻyicha muayyan darajada „Kalila va Dimna“, „Qutadgʻu bilik“, „Hadiqat ul-haqiqat“, „Siyosatnoma“, „Qobusnoma“, „Jahor maqola“ va boshqa shu kabi asarlarga yaqin boʻlgan „Sirlar xazinasi“ ulardan farqlanib turadi. Nizomiy oʻzigacha boʻlgan didaktik adabiyotni tugallab, unga yana-da yuksak gumanist va demokratik tomonga yoʻnaltirgan.

Nizomiy Ganjaviy „Sirlar xazinasi“ni yozganda, oʻzigacha boʻlgan Sharq adabiyotida qotib qolgan bir qator anʼanalarni takomillashtirgan holda original mavqedan yondashgan. Bu jihat birinchi marta hind olimi A. A. Ahmadning diqqatini jalb etdi. Uning qayd etishicha, „Xoja Nizomiy Ganjaviy qadimiy uslubni oʻzgartirib, masnaviy aytishda yangi tarz ixtiro etdi, soʻzni bezadi va birinchi boʻlib u bu nozik, qiyin yoʻldan borib, nomunosib soʻzning ortiqlarini, noxush, tosh-kesakli va yoqimsiz qofiyalarni bu yoʻldan tozalab, sheʼr mulkini nizomga solgan“. Nizomiy „Sirlar xazinasi“da asosiy mohiyatga boshlamasdan avval tavhid, naʼt, meroj, asar bagʻishlangan shaxsga xitob, kitobning yozilish sababi va oxirda xatmi kitob, shuningdek, har bir nazariy maqolaga oid faqat bir didaktik hikoya berish kabi formalarni adabiyotga olib kirish bilan didaktik poema janrini shakl jihatdan takomillashtirgan. Fors-dariy tilida Nizomiyning „Sirlar xazinasi“gacha aruz vaznining sariy bahrida alohida baytlar boʻlsa ham, katta hajmli didaktik poemalarda bu bahrdan foydalanilishi haqida hech qanday maʼlumot yoʻq. „Sirlar xazinasi“dan avval yozilgan didaktik poemalar esa aruzning hazaj bahrida yozilgan.

Nizomiyning xamsasida koʻp miqdorda maqollar, zarbumasallardan, aforizm va iboralardan foydalangan va oʻz asarining baddiy qimmatini orttirgan. Jumladan, uning xalq ijodidan, folklordan olgan ifodalari, asosan, Ozarbayjon xalqiga tegishli boʻlgan. Aynan shu sababli ham Ozarbayjon xalqining odat-anʼanalarini, til va ibora xususiyatlarini bilmasdan „Sirlar xazinasi“da aforizm va zarbumasallar bilan ifodalangan chuqur maʼnoni butunlay qamrab olishning imkoni yoʻq. Y. E. Bertels „Sirlar xazinasi“ning badiiy tilidan soʻzlar ekan, shoir bu asarida badiiy soʻzning barcha haqiqiy va majoziy maʼnolaridan foydalanganini koʻrsatib oʻtadi. Shuning uchun ham „Sirlar xazinasi“ni chuqur anglab yetish uchun har tomonlama, universal bilimga ega boʻlish lozim. Y. E. Bertels „Sirlar xazinasi“ning bir qator baytlarining Gʻarb va Sharq tadqiqotchilari tomonidan toʻgʻri sharhlanmaganini aytib, chuqur maʼnoli aforizmlar bilan ifodalangan baytlarni keng tahlil qilgan. Shu bilan birga Y. E. Bertels „Sirlar xazinasi“da qiyin tushuniladigan tashbeh va tarkiblarning ishlatilganini, shoir asar tilini bilaturib qiyinlashtirganini qayd etadi. „Sirlar xazinasi“ xalq ijodidan kelgan koʻp maʼnoli ifodalar bilan, idiomalar bilan, frazeologik iboralar bilan boy boʻlgani uchun uning chuqur maʼnosini tushunish chindan ham baʼzi qiyinchiliklar tugʻdiradi. Y. E. Bertelsning poema tili haqidagi mulohazalaridan shunday natija kelib chiqadiki, „Sirlar xazinasi“ oddiy xalq doirasi uchun emas, yuksak savodli zodagon tabaqa uchun yozilgan.

H. Arasli „Sirlar xazinasi“ ning asosiy ideya va mavzusining adolat va mehnat mavzusi ekanligini, umuman bu mavzuda davrning muhim ijtimoiy-siyosiy va axloqiy masalalarining oʻz aksini topganini aytib oʻtadi. Y. E. Bertels „Sirlar xazinasi“ mavzusidan gapirganda asar asosida shoirning adolat va mehnat haqida fikrlari, vaʼdaning ustidan chiqmoq, rahmli boʻlish, oltinga nafrat, chin doʻstlik kabi axloqiy masalalar turganini koʻrsatgan. F.Qosimzoda „Sirlar xazinasi“ning alohida maqolalalrda berilgan mavzu va ideyalari asosida adolat, mehnat va axloq kabi uch yoʻnalishda guruhlashtirib tahlil qilish mumkin ekanligini qayd etgan.

Xusrav va Shirin

Shapurning Xusrav rasmini Shiringa koʻrsatgani, 1439–1543, Mirza Ali, Tabriz maktabi, Britaniya kutubxonasi.

Xusrav va Shirin xizmatkorlarning ertaklarini eshitishlari,1439–1543, Ogʻa Mirak Mirza Qiyos, Tabriz maktabi, Britaniya kutubxonasi

„Xusrav va Shirin“ Nizomiy Ganjaviyning ikkinchi poemasidir. Asar 1180-yilda fors tilida yozilgan. Nizomiy Ganjaviy bu asarni Otabey Shamsiddin Muhammad Jahon Pahlavon Eldegizga (1173–1186) bagʻishlangan. Asarda Jahon Pahlavondan boshqa Toʻgʻrul ibn Arslon Saljuqiy (1178–1194) va Qizil Arslonning (1186–1191) ham nomlari tilga olingan. Asar syujetining asosida Sosoniy shohi II Xusrav Parviz (590-628) va uning turmush oʻrtoqlaridan biri boʻlgan Shirin haqida keng tarqalgan „Xusrav va Shirin“ afsonasi turadi. Hali Nizomiydan ancha avval „Xusrav va Shirin“ dostonini ilk bora Firdavsiy (X asr) „Shohnoma“ning tarkibida nazmda qalamga olgan. Lekin Firdavsiy asarining ichida epizodik sahna yaratish bilan „Xusrav va Shirin“ dostoniga qisqa toʻxtalib oʻtgan. Bu mavzuni keng planda ishlashni Nizomiy Ganjaviy oʻz zimmasiga olgan va ilk bora „Xusrav va Shirin“ mavzusida masnaviy yozgan. Baʼzi tadqiqotchilarning fikriga koʻra esa Nizomiy Ganjaviy „Xusrav va Shirin“ni Faxriddin Asad Gurgoniyning „Vays va Ramin“ poemasining bevosita taʼsiri ostida yozgan.

Eronda „Xusrav va Shirin“ning ilmiy tanqidiy matnini Vohid Dastgerdi tayyorlab nashr ettirgan. Vohid Dastgerdi tuzgan nusxa oʻttiz qadimiy va moʻtabar qoʻlyozmasining muqoyasasi natijasida aniqlangan. Bu nusxalar 1300-1689-yillar orasida yozilgan. Bu va boshqa jihatlarini hisobga olsak, Vohid Dastgerdi nashr etgan nusxa poemaning eng ishonarli nusxalaridan biri desak boʻladi. Dastgerdi tuzgan nusxada poema misralarining soni 12508 dir. Yana bir muhim manba hisoblangan L. A. Xetaqurov tuzgan nusxada misralar soni 12330 dir. Xetaqurov tuzgan ilmiy-tanqidiy matn dunyoning mashhur kutubxonalarida saqlangan oʻnta eng qadimiy, ishonchli nusxa asosida tuzilgan, shuningdek, Dastgerdining nashridan ham foydalangan holda izlanishlar olib borilgan. Dastgerdi tuzgan nusxa Xetaqurov tuzgan nusxadan 278 misra ortiqdir.

„Xusrav va Shirin“ poemasi Nizomiy Ganjaviy Xamsanining eng qiziqarli asarlaridan biri boʻlsa ham, aynan bu asar tadqiqiga bagʻishlangan tadqiqotlar juda kam. Bu sohada Q. Begdeli va Q. Aliyev asarlari alohida ahamiyatga ega. Eron olimlaridan Vohid Dastgerdi ilk bora shoir asarlarining mukammal ilmiy-tanqidiy matnlarini tayyorlab chop etgan, shuningdek, Nizomiy asarlarida tushunish qiyin boʻlgan soʻzlar lugʻatini tuzgan. Lekin asarlarning ilmiy tahlili bilan shugʻullanmagan. Eron olimlaridan Nizomiy asarlari tadqiqiga alohida eʼtibor bergan. „Ahvolo asare-qasaedo gʻazalliyyate-Nizamiy Ganjaviy“ asari muallifi Said Nafisiydir. Muallif bu asarida asosan Nizomiy davri, asarlarini kimga bagʻishlagani haqida baʼzi fikrlar bildirgan, shoirning barcha poemalarining qisqa tahlilini ham berib oʻtgan. Said Nafisiy asosan „Xusrav va Shirin“ poemasining axloqiy-didaktik xususiyatlaridan gapirib, siyosiy-ijtimoiy va falsafiy ahamiyatiga toʻxtalib oʻtgan. Lekin obrazlar tahliliga eʼtibor qaratmagan. Yana bir Eron olimi „Nizomiy shoiri-dostonsaro“ asarimuallifi Ali Akbar Shahobiy shoir yashagan davr va ijodi haqida maʼlumot berish bilan birga hammaslaklari bilan solishtirilganda Nizomiy asarlarining tahliliga jiddiy toʻxtalib oʻtgan, Xamsaning barcha qahramonlarining qisqa xarakteristikasini bergan. 1954-yilda Qohirada Misr olimi Abdulnaim Muhammad Hasaniyning „Nizomiy al-Ganjaviy“ nomli monografiyasi nashr etilgan. Abdulnaim Muhammad Hasaniy hammaslaklariga nisbatan „Xamsa“ haqida kengroq fikr bildirgan, har bir poemaga alohida toʻxtalib, ularni tahlil qilgan. „Xusrav va Shirin“ poemasi haqida fikr bildirgan sovet olimlaridan Y. E. Bertels Nizomiy ijodi haqida bir nechta tadqiqot asari muallifidir. Bertels oʻzining alohida asarlarida „Xusrav va Shirin“ poemasining ideya mazmuni haqida gapiradi. Bertels Xusrav, Shirin va Farhod obrazlarining asosiy xususiyatlari borasida juda qisqa fikrlar bildirib, asarning suratlari haqida ham qisqacha gapirib oʻtgan.

Layli va Majnun

"Majnun hayvonlar orasida", 1439–1543, Ogʻa Mirak, Tabriz maktabi, Britaniya kutubxonasi.

Layli va Majnunning bir-birini koʻrib hushidan ketishi, 1550–1560, Kongress Kutubxonasi.

Layli va Majnun Nizomiy Ganjaviyning uchinchi poemasidir. „Layli va Majnun“ mavzusida masnaviy yozishi uchun 1188-yilda Nizomiy Ganjaviyga XXI Shirvonshoh I Axsitan maktub joʻnatish orqali buyurtma bergan. Ch. Sosoniyon I Axsitan poemadan koʻngli toʻlmagan deb taxmin qiladi va shunday yozadi: „Layli va Majnun“ poemasida Axsitanga yoqmagan tomoni „turkiy sifatlar“ va „eski soʻzlar“ boʻlib, hukmdor buni maktubida shoirga eslatib oʻtgan". A. Krimskiy esa „Nizomiy asarining turkobrazligi haqiqatda shirvonshoh saroyining didiga toʻgʻri kelmagan“.

„Layli va Majnun“ poemasini Axsitanga yoqmagani uchun mukofotlantirmagani va shoirning oʻlimigacha poema qarovsiz qolib ketgani XIII asrning birinchi yarmida poemaning qayta tahrir qilinishiga zarurat tugʻdirdi. Shirvonshohning asardagi asotirlik xususiyatlariga, turk xarakterlariga manfiy munosabati tufayli poema keyinchalik tahrir qilib oʻzgartirilgan. Asarda uslub xilma-xilligining uchrashi, muayyan boblarda koʻzga tashlangan uzilishlar, mavzudan chetgfa chiqish, asarning umumiy gʻoyasiga zid boʻlgan bayt va sheʼrlarning mavjudligi poemani iqtidor jihatdan Nizomiydan kuchsiz boʻlgan shoir tahrir qilgan.

Nizomiyning „Layli va Majnun“ poemasining ilk ilmiy-tanqidiy matni Eron olimi Vohid Dastgerdi tomonidan 30 qoʻlyozma nusxasi asosida tayyorlanib, 1934-yilda Tehronda nashr qilingan. U bu matnni tayyorlayotganida, XIII-XVII asrlarda muqovasi koʻchirilgan qoʻlyozmalariga asoslangan. Dastgerdi asarning matniga yozgan izohida qayd etadi: "…bugun „Layli va Majnun“ning eng sahih nusxasi biznikidir va barcha qoʻlyozma hamda chop kitoblari oʻqish uchun yaroqsizdir". Nizomiyning „Layli va Majnun“ning chop etilgan nusxalari orasida V. Dastgerdi nashridan keyin 1965-yilda OMFA Sharqshunoslik Instituti xodimlari A.Alaskarzoda va F. Boboyev chop etgan ilmiy-tanqidiy matni olimlarning diqqatiga sazovor boʻlgan. Akademik Yevgeniy Bertels tahrir qilgan bu kitobga akademik A. A. Alizoda muqaddima yozgan. Tanqidiy matn 10 qoʻlyozma va V.Dastgerdi nashr qilgan nusxa asosida tuzilgan. Foydalanilgan qoʻlyozmalarning ikkisi XIV asrga tegishli va bular eng qadimiy nusxa hisoblanadi. Kotib Muhammad ibn al-Husayn ibn Sano tomonidan 1361-yilda koʻchirilib, Fransiya Milliy Kutubxonasida saqlanayotgan nusxa matnda asos qilib olingan.

„Layli va Majnun“ oʻzining gʻoya va mazmuniga koʻra „Xamsa“ga kiruvchi narigi poemalardan butunlay farq qiluvchi original asar hisoblanadi. Y. Bertels va A. Boldirov „Layli va Majnun“ni Nizomiy ijodidagi jarlik deb hisoblashadi. Ularning fikriga koʻra, Nizomiy bu asarida barcha ijodi davomida davom ettirgan siyosiy, ijtimoiy gʻoyalardan uzoqlashgan. Y. Bertels yozishicha „Layli va Majnun“da chindan ham shoir oʻzi oʻylagan gʻoyadan chetga chiqib ketgan, deb taxmin qilinadi. Bu fikrni keyinchalik A. N. Boldirov ham davom ettiradi: „Layli va Majnun“ning muhabbati haqidagi afsonaning jiddiy doirasi Nizomiyga uchinchi asarida muhim siyosiy motivlarni nazarga yetkazishga imkon bermagan… ehtimol, aynan mana shu sababli Nizomiy Shirvonshoh Axsitanning buyurtmasiga istaksiz holda yondashgan.

Nizomiy „Layli va Majnun“ poemasida insonning maʼnaviy asoratiga va muhabbatning fojiasiga sabab boʻlgan ijtimoiy-siniy ziddiyatlarni tanqid qilgan. „Layli va Majnun“da gʻoya va mazmun ikki asosiy adabiy uslub boʻyicha qurilgan. Birinchisi Nizomiy ikki yoshning fojiali muhabbatini ijtimoiy-diniy sharoit bilan bogʻlaydi. Asarning bu hissasida oʻrta asr hayot haqiqatlarining kuchli ifodasi mushohada qilinadi. Ikkinchisi esa mavjud ijtimoiy muhitda inson saodatining imkonsizligi fonida faqat moddiy olamni kuzatib, ruhoniy olamdagu abadiy goʻzalga qovushish yoʻli bilan baxtga erishish mumkinligini koʻrsatadi.

Poemaga bu nazar bilan qaralganda ikki Layli va Majnun hamda ikki sharoit koʻrinadi. Birinchisida Layli va Majnun real, moddiy inson, shuning uchun ham mavjud ijtimoiy sharoit haqiqiy tarixiy sharoitdir. Asarning bu qismida Nizomiy voqealarni real shaklda tasvirlaydi. Ikkinchisida esa Layli va Majnun majoziy obrazlar sifatida tasvirlanadi. Asarning bu qismida faqat inson qiyofasi emas, borliq, sharoitning oʻzi ham majoziy jihatdan tajassum boʻlgan. Bu jihatdan asarning ikkinchi qismida hodisalarni irfoniy mazmunda tarannum qilingan. Nizomiy bu ikki muhim jihatni asarda yagona qilib birlashtirgan, ikkinchisi birinchisining davomi sifatida berilgan. Poemaning birinchi qismida boʻlib oʻtgan real hodisalar va real ijtimoiy-tarixiy zaminda takomillashgan syujet asarning oxiriga kelib falsafiy-irfoniy mazmun kasb etadi.

Yetti goʻzal

"Bahrom Goʻr Qora saroyda Hindiston goʻzalining hikoyasini tinglayotgani", 1548, Şeroz maktabi, Frir Sanʼat Galereyasi

"Mahan tilsimli bogʻda", 1648, Buxoro maktabi, Rossiya Milliy Kutubxonasi.

Nizomiy Ganjaviyning toʻrtinchi poemasidir. Asar 1197-yilda fors tilida yoilgan. Nizomiy bu poemani Oqsungurlar sulolasidan boʻlgan Maragʻa hokimi Aloviddin Koʻrpa Arslonga bagʻishlagan. Poemaning nomini soʻzma-soʻz shaklda ham „Yetti portret“, ham „Yetti goʻzal“ deb tarjima qilish mumkin. Asar nomida metaforizm bor. Nizomiy ataylab soʻz oʻyini sifatida asarga ana shunday ikkimaʼnosi nom bergan.

Asar syujeti asosida Sosoniy shohi Bahrom Goʻr (420-439) haqida afsona turadi. Poemaning deyarli yarmi qadimiy mifologiyaga mos ravishda har biri bir sayyoraga yoki haftaning kuniga mos rangli saroylarda yashagan yeti goʻzalning hikoyalaridan iborat. „Yetti goʻzal“ poemasi erotik adabiyotning shoh asarlaridan biri boʻlsa ham jiddiy maʼnaviy mazmunga ega.

Aruz vaznining Xafif bahrida yozilgan „Yetti goʻzal“ poemasi turli hisobga koʻra 4637-5136 baytdan iborat. Asarning tanqidiy nashriga yozgan soʻz boshida Germaniya sharqshunosi Hellmut Ritter „Yetti goʻzal“ni yangi fors adabiyotining eng yaxshi va eng goʻzal eposi" sifatida tasvirlaydi va ayni vaqtda „sharqiy hind-yevropa adabiyotining eng muhim badiiy asarlaridan biri“ ekanligini koʻrsatadi. Poemani yozayotganida Nizomiy turli qadim manbalardan foydalangan, ularning orasida Firdavsiyning „Shohnoma“si va shoirning choʻpon va sodiq boʻlmagan it haqida hikoyani olgani taxmin qilingan Nizom al-Mulkning „Siyosatnoma“sini qayd etishadi. Ehtimol, Nizomiy yeti gooʻzal hikoya qilgan novellalarni ham yozganda, biror bir qadimiy adabiy obidalardan foydalangan boʻlishi mumkin. Lekin maʼlum boʻlgan qadimiy sharq adabiyoti namunalarining hech biri bilan parallellar tuzishning imkoni boʻlmagan.

Nizomiy yozgan hikoyalar keyingi davrda forsiyzabon adabiyot, sharq adabiyoti va dunyo adabiyotining rivojiga jiddiy taʼsir koʻrsatggan. Masalan, toʻrtinchi (slavyan) shahrizodaning hikoya qilgani qaddor shahzoda haqidagi hikoya gʻarbda Poti de la Krua tarjimasida „Turandot“ nomi bilan mashhur boʻlgan boʻlsa ham, muallifi Nizomiy ekanligi aniqlanmagan.

Poemaning tanqidiy matni Helmut Ritter va Yan Ripka tomonidan oʻn besh qoʻlyozma nusxasi asosida tayyorlangan va 1848-yilda Bombeyda qoʻlga kiritilgan litogradiyalar bilan birga 1934-yilda Pragada tayyorlangan va shu yili Istanbulda nashr etilgan. Bu nashr jiddiy tekstual-tanqidiy metodologiya asosida tayyorlangan kam sonli klassik forsiyzabon matnlardan biridir. Mutaxassislar qoʻlyozmalarni „A“ va „B“ nomli ikki guruhga ayirishgan. Faqat har ikki guruh qoʻlyozmalarda joy olgan baytlar original hisoblangan. „B“ guruhida joy olgan qoʻlyozmalar nashr uchun asos qilib olingan, „A“ guruhida joy olgan qoʻlyozmalardan qoʻshimcha ravishda baytlar esa kvadrat qoʻshtirnoqlar bilan ishoralangan. „A“ guruhi uchun xarakterik boʻlgan baytlar tanqidiy qismlar bilan berilgan. 1936-yilda Eron olimi Vohid Dastgerdi asarni nashr ettirgan va bu nusxa keyinchalik ham bir necha marta takroran nashr etilgan. Dastgerdi „hijriy 700-1000-yillarni qamrab olgan“ oʻn uch qadimiy qoʻlyozma nusxasidan foydalangan.

Iskandarnoma

Yor Muahmmad al-Haraviy- Makedoniyalik Iskandar yeti faylasuf orasida, 1516, Uolters Sanʼat muzeyi.

Kamoliddin Behzod-Iskandarning suv parilarini koʻrishi, 1479, Hirot, Ozarbayjon adabiyoti muzeyi.

„Iskandarnoma“ Nizomiy Ganjaviyning beshinchi va oxirgi poemasidir. Poema 1200-1203-yillar orasida fors tilida yozilgan. „Iskandarnoma“ poemasi ikki qismdan iborat: birinchi qism „Sharafnoma“, ikkinchi qism „Iqbolnoma“ deb nomlanadi. „Sharafnoma“ Ozarbayjon Otabeylaridan Nusratiddin Abubakr ibn Muhammadga, „Iqbolnoma“ esa Mosul hokimi Malik Izzaddinga bagʻishlangan. „Iskandarnoma“ tarixiy-romantik poema boʻlib, epopeya deb ham atash mumkin. Asar muallifning boshqa poemalari, xususan, muhabbat dotonlaridan farq qilish bilan birga, Nizomiyning hajm jihatdan eng katta asari boʻlib, 10460 baytni tashkil etadi. Asarning 6835 bayti „Sharafnoma“da, 3625 bayti esa „Iqbolnoma“da jamlangan.

Shoir bu asarda ijtimoiy-siyosiy voqealarni falsafiy va badiiy lavhalar bilan yoritgan. Poemada ilmiy-falsafiy mazmun yuksak badiiy forma bilan birga beriladi, bu yerda Nizomiy qalamining kuchi oʻzini koʻrstadi. M. F. Oxundov Nizomiy „Iskandarnoma“sining „ham mazmun goʻzalligiga hamda ifoda goʻzalligiga ega boʻlgan nazm“ deb ataydi. Firudinbey Koʻcharli esa Nizomiy kabi „fosih, ravon taʼb va shirin zabon shoir dunyoga oz kelgan“ deb qayd etadi.

A. Abbasov qayd etishicha, „Iskandarnoma“ baʼzi sohalarda va forma jihatdan Nizomiy ijodida alohida oʻrin tutishi bilan birga shoirning boshqa poemalaridan ustun turadi.S. Nafisiy esa „Iskandarnoma“ badiiy jihatdan shoh asar boʻlish bilan birga shoirning „Xusrav va Shirin“ va „Layli va Majnun“ poemalariga nisbatan ikkinchi darajali asardir.

„Iskandarnoma“ tarixiy-romantik poema boʻlib, unga epopeya deyish ham mumkin. Asar muallifining boshqa poemalari, xususan, muhabbat dostonlaridan farq qilishi bilan birga Nizomiyning hajm jihatdan eng katta asar boʻlib, 10460 baytni tashkil qiladi. Asarning 6835 bayti „Sharafnoma“da, 3625 bayti esa „Iqbolnoma“da jamlangan. Poema aruz vaznining mutoqaraba maqsur (mahzuf) bahrida yozilgan. Soqiynoma va Mugʻanniynoma „Iskandarnoma“da yangilik hisoblanadi. Shoir har dostonning mazmunini naql qilishdan avval, odatda, kirish shaklida nasihatnoma beradi. Muallifning narigi poemalarida ham baʼzan bu usulga rioya qilsa ham, faqat Iskandarnomada bu tizim shaklini olgan. Nizomiy bir qoida sifatida har epizodning oxirida qisqa xulosalar chiqaradi.

XIX asrdan boshlab Nizomiyning boshqa asarlari bilan birga „Iskandarnoma“ poemasi ham Yevropada tanila boshlagan. Mashhur sharqshunos Hammer „Iskandarnoma“dan 100 gacha baytni nemis tiliga tarjima qilgan. Yevropa sharqshunoslaridan Darmmsteter, Ete, Yakob, Braun, Arberru, Miller va boshqalar oʻz asarlariga „Iskandarnoma“ poemasidan qisqa shaklda gapirib oʻtishadi. Vengriya sharqshunosi V.Baxer 1871-yilda Nizomiyning hayot va ijodiga tegishli yozgan kitobida Jeyms Darmesteter Sharqda „Iskandarnoma“ rivoyatidan gapirar ekan, Nizomiyning asarlaridan ham gapirib oʻtadi. U Nizomiyning Iskandari paygʻambar, Allohni sevuvchi inson va Ibrohimning nabirasidir, deb koʻrsatadi. Darmsteterning fikriga koʻra, Nizomiyning otashgohlarning vayron qilinishiga tegishli qadimiy manbalardan xabari boʻlganini aytish qiyin. Ete Herman Iskandarning hayot suvi ortidan zulmat dunyosiga borishi epizodining fors matnining nemischaga tarjimasini va sharhini bergan. U oʻzining „Fors adabiyoti tarixi“ nomli boshqa asarida ham joyi kelganda „Iskandarnoma“ haqida fikrlar bildirgan. Arberriga koʻra, „Iskandarnoma“ shoirning toʻrtinchi poemasidir. Muallif negadir „Sharafnoma“ni (I qism) „Iqbolnoma“, „Iqbolnoma“ni (II qism) esa „Xiradnoma“ deb nomlaydi.

„Iskandarnoma“ Nizomiy Ganjaviyning poemalari orasida ilmiy-tanqidiy matni boʻlgan ilk asardir. Akademik A. Alizoda va F. Boboyev tomonidan tayyorlangan bu nashr dunyoning turli kutubxonalarida saqlangan eng qadimiy oʻn qoʻlyozma asosida tuzilgan.

Lirikasi

Forscha devoni

Asosiy maqola: Nizomiy Ganjaviyning forscha devoni

Turkcha devoni

Asosiy maqola: Nizomiy Ganjaviyning turkcha devoni

2013-yilda Zanjon Universiteti professori, ozarbayjon olim Husayn Turksoy Misrning Xadaviya kutubxonasida, Nizomiy papkasida Nizomiy Ganjaviyga tegishli ekanligi aytilgan ozarbayjoncha-turkcha devon nusxasini topgan. Prof. Sanon Ibrohimov devonga soʻz boshi yozib, uni transliteratsiya qilib nashr ettirdi..

Nizomiy Ganjaviyning iqtisodiy fikirlari

Nizomiy Ganjaviyning iqtisodiy fikrini tadqiq etish va tizimga solish uchun uning fikr dunyosini toʻliq idrok etish, u yashagan ijtimoiy-iqtisodiy muhit bilan yaqindan tanishish talab etilardi. Buning uchun nizomiyshunoslikka oid asosiy manbalar bilan tanishmasdan, falsafiy, axloqiy va badiiy qarashlarini oʻrganmasdan, uning „Xamsa“ boʻyicha hujjatlashtirilgan iqtisodiy gʻoya va fikrlarini tadqiq qilish qiyin boʻlardi.

Ortiq XII asrda Ozarbayjonda Eronda iqtisodiy fikr va gʻoyalar oʻzining yuksak taraqqiyot darajasiga chiqqan. N.Ganjaviy mehnat va boylik haqida mukammal taʼlimot yaratadi. Bu taʼlimotga koʻra mehnat moddiy va maʼnaviy boyliklarni oshiruvchi asosiy manbadir. Mehnat faoliyatining samaradorligi mehnatga stimul yaratuvchi omillarga bogʻliq. Daho soʻz ustasi buyuk mutafakkir shoir Nizomiy Ganjaviy mehnatning yuksak natijalar berishi uchun har narsadan avval uning ozod mehnat boʻlishi gʻoyasini hammaning oʻz qobiliyatiga qarab ish bilan taʼminlanishi fikri, mehnat odamining doimo oʻz qobiliyat va ustaligini orttirishi gʻoyalarini ilgari surgan. Mutafakkir olim N. Ganjaviy oldi-sotdi jarayonida tenglik prinsipining kuzatilishidan gapiradi, talab va taklif tovarlarining bozor qiymatlariga taʼsirini ochiq-oydin tasvirlaydi.

500 Ozarbayjon manati

Nizomiy Ganjaviyning 850 yilligi munosabati bilan chiqarilgan SSSR ning 1 rubllik yubiley monetasi

Nizomiy Ganjaviy nomidagi SSS pochta markasi

XII asrda Nizomiy Ganjaviy Ozarbayjonda pul tizimi haqida, umuman pulning ijtimoiy-iqtisodiy tabiati haqida mukammal ilmiy fikr va tasavvurlar hosil qilgan.

Ganjaviyning „Xamsa“sida tarqoq shakl va usulda ifodalangan iqtisodiy fikr va gʻoyalar muayyan tizimga solinganda, uning jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiymunosabatlari haqidagi tasavvurlari aniqroq koʻzga tashlanadi. Bu jihatdan uning merosi tadqiqi shuni koʻrsatadiki, Ganjaviy koʻpincha gumanizm va demokratizm dohiy mutafakkirning iqtisodiy gʻoyalarining ham asosini tashkil etadi. Nizomiy Ganjaviy koʻp hollarda mehnatga, boylikka, ayirboshlashga, pulga, chiqim va xarajatga oʻz axloq falsafasi doirasidan yondashgan. Mehnat va xizmatchi suratlari (obrazlari) deyarli uning barcha asarlarining bosh gʻoyasini tashkil etadi.

Dohiy mutafakkir shoir N. Ganjaviyning nazariy-iqtisodiy gʻoyalari uning ijodida muhim oʻrin egallagan. U jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi, mehnat, mehnat taqsimoti, boylik va uning manbalari, taqsimot, xarajat masalalari boʻyicha oʻziga xos tarzda qimmatli fikrlarni ilgari surgan. Uning ayirboshlash, tijorat, qiymat, pul va boshqa haqida fikr va gʻoyalari haqida qarashlari iqtisodiy fikr tariximizni boyituvchi bebaho tuhfadir.

Ganjaviy oʻzi yashagan jamiyatning ijtimoiy ziddiyatlarini chuqur qamrab olishi, jamiyatdagi ijtimoiy adolatsizlikka qarshi kurashi va natijada jamiyatning yangidan barpo boʻlishi uchun yoʻllar izlashi, ideal jamiyat haqidagi fikrlari ijtimoiy-iqtisodiy tariximizning eng qiymatli durdonalaridandir. Ganjaviy mutafakkir olim sifatida ilm oldiga qoʻygan vazifani „Sen urinib yaxshi oʻrgan dunyoni, basharni, oʻsimlik, toshni, hayvonni“ fikri bilan toʻla-toʻkis bajardi.

Ganjaviyning „Xamsa“sida: „Sirlar xazinasi“, „Xusrav va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Yetti goʻzal“ va „Iskandarnoma“ kabi buyuk asarlarida oʻziningh dunyoqarashi, tabiat va jamiyatning taraqqiyot qonunlari, ularning idrok etilish ahamiyati haqida nazariy fikrlarini poetik formada aks ettirgan. U shunday deb yozadi: „Yangi tarixdan ziyoda Yahudiy, Nasroniy (xristian) va pahlaviy tarixini izladim…, har tilde boʻlgan xazinalarni yigʻdim“.

Buyuk shoirning "Dunyoning uchlariga tarqagan kitoblarni, arab va dariy tilida aytilgan soʻzlarni, Buxoriy va Tabariyning qoʻlyozmalarini… turli uylarning (saroylarning) xazinalarida saqlangan asarlarni yigʻdim, oʻrgandim, „qancha yashirin va chuqur ilm bor boʻlsa“ hammasidan xabardor boʻldim va borliqning sirini axtara boshladim".

Ganjaviy oʻzining yuksak bilim saviyasi va oʻrgangan tillari vositasi bilan Sharqning buyuk mutafakkirlari: Al-Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Al-Kindiy va boshqa mashhur olimlarning asarlari bilan tanishgan, antik, hind va yunon falsafasini va madaniyatini oʻrgangan. Shuning uchun ham u dohiy shoir boʻlish birga oʻz davrigacha va oʻz zamonasida mavjud boʻlgan asosiy bilim sohalariga: tarix, falsafa, mantiq, ilohiyot, astronomiya, kimyo, fizika va boshqa fanlardan chuqur xabardor boʻlgan va bulardan bashariyatning foydalanishi uchun yoʻllar axtargan buyuk mutafakkir olimdir. N.Ganjaviyning asarlarida inson, uning dunyoda oʻrni va roli, insonning insonga, insonning jamiyatga va onu qamrab olgan tabiiy muhitga munosabati, jamiyatning adolat va tabiiy qonunlar asosida tuzilishi va boshqarilishi kabi hayotiy masalalar asosiy rol oʻynaydi. Onun nazariy merosi va fikr dunyosining har tomonlama va chuqur oʻrganilishi shuni koʻrsatadiki, u oʻz davrining muhim ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hodisalariga, bu hodisalar davom etgan muhitga begona qolmagan.

Daho Nizomiy oʻzining chuqur mushohada qobiliyati va ilmiy mushohadalari soyasida XII asrda Ozarbayjonda va unga qoʻshni boʻlganoʻlkalarda mavjud ijtimouy-iqtisodiy tizimning xarakterini va ziddiyatlarini ochib koʻrsatishga harakat qilgan. Uning „Xamsa“si avvaldan oxirigacha yashagandavrning ijtimoiy, iqtisodiy va maʼnaviy muammolarining yechimiga, oʻz xalqining va butun bashariyatning mushkuldan, ijtimoiy tengsizlikdan xalos boʻlishi masalalariga yoʻnaltirilgan. U oʻtmishdan gapirganda, oʻz davrining ijtimoiy tizimiga va usul-boshqaruviga qarshi ochiq va keskin eʼtirozlarini bildirgan va jamiyatning kelajagiga umid bilan qaragan. Shuning uchun ham Ganjaviy ijodi oʻz aktualligini yoʻqotmay, bashariyat sivilizatsiyasiga 900 yilga yaqin xizmat qilgan va xizmat qilib kelmoqda.

N. Ganjaviyning iqtisodiy ideyalari uning Ozarbayjon iqtisodiy fikrining rivojida tutgan oʻrni xususiy va keng tadqiqot obyekti boʻlmagan. Lekin bu mavzuda ilk tashabbusini unutib boʻlmaydigan mashhur iqtisodchi olim, Respublikada hisobchilik va tahlil nazariyasining asosini yaratgan marhum prof. A. Q. Farajovning 50-yillarda yozgan bir necha maqola va 1956-yilda nashr etilgan „Nizomiyning iqtisodiy qarashlari haqida“gi 50 betlik kitobchasi bor. Mashhur olimimiz A. Farajovning dohiy mutafakkir shoir N. Ganjaviyning iqtisodiy qarashlari haqidagi ilk tashabbusini olqishlasa arziydi va Ozarbayjon iqtisodiy fikr tarixining yozilishi va oʻrganilishi uchun ham muhimdir. Buni ham qayd etish lozimki, A.Farajov asarida Ganjaviyning iqtisodiy qarashlarining faqat bir qismi yoritilgan, uning iqtisodiy hodisalar va jarayonlar haqidagi ilmiy gʻoyalari butunlay qamrab olinmagan. Bu kitobchada istar-istamas dohiy Nizomiyga va uning iqtisodiy gʻoyalariga faqat marksizm-leninizm metodologiyasi jihatdan yondashgan. Shuning uchun ham Nizomiy merosiga va uning biz uchun tadqiq etilishi eng kerakli boʻlgan iqtisodiy-nazariy gʻoyalariga obyektiv va gʻarazsiz yondashilishi yangidan mustaqillik qozongan Ozarbayjonning bozorga oʻtish bosqichining bosh talablaridan biridir.

Buni qayd etish kerakki, Ganjaviyning „Xamsa“sida tarqoq, xususiy forma va uslub bilan ifodalangan iqtisodiy fikr va gʻoyalar muayyan tizim shakliga tushirilganda uning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari haqidagi tasavvurlari aniqroq shaklda nazarga tashlanadi. Shuning uchun ham mutafakkir shoir merosining tadqiqi uning gumanizm va demokratizm iqtisodiy qarashlarining ham asosini tashkil etishini koʻrsatadi. Iqtisodiy-nazariy va tarixiy tadqiqotlar boʻyicha yondashganda uning iqtisodiy hayot hodisalari va jarayonlari haqida ilgari surilgan fikr va gʻoyalar zamonaviy davrimizda ham ilgʻor va aktualligini yoʻqotmagan tizim haqida ifodalangan. N. Ganjaviyning „Xamsa“sidagi iqtisodiy fikr va gʻoyalar u yashagan davrning ijtimoiy-iqtisodiy shaklining, asosan feodalizm davrining tanqidiy tahlili va ifodasi sifatida yuzaga kelgan. U asosan feodal mulk formalari, undan paydo boʻlgan ziddiyatlar, soliq tizimi haqidagi fikrlar oʻz aksini topgan. Mana shuning uchun ham sharq dunyosiga maxsus xususiyatlarga ega boʻlgan feodal mulk formalariga qisqa nazar tashlamasdan Nizomiy Ganjaviyning bu sohada ilgari surgan iqtisodiy fikrlarini idrok etish qiyin.

Tarixiy manbalarda va N. Ganjaviy asarlarida va Ganjaviy asarlarida berilgan maʼlumotlarga koʻra oʻsha davrda soliqlarning koʻp ekanligi yaqqol seziladi, bu esa soliqlarning miqdori, turlari va yigʻish formalari haqidagi turli fikrlar aytishga asos boʻladi. Nizomiy yashagan davr (XII asr) Oarbayjonda, shuningdek, Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlarida uygʻonish davri deb nomlanganligi maʼlum. Bu davr Sharqda undan ancha avval boshlangan va Ganjaviy yashagan XII asrda oʻzining eng yuksak taraqqiyot choʻqqisiga chiqqan boʻlib, oʻsha davrda uygʻonish davrining eng buyuk siymolaridan biri Ganjaviy boʻlgan. Uygʻonish davri deb atalgan ushbu davr fan, sanʼat va madaniyatning keng yoyilishi va gullab-yashnashi davri deb ham tavsiflanadi.

N. Ganjaviy „Xamsa“da ichki va tashqi tijorat manbalariga, ularning rivoji va olib boorish qonun-qoidalariga tegishli qimmatli fikrlar bildirgan. U tujjorlarga, oldi-sotdi bilan shugʻullanganlarga sharoit va adolat qonunlari bilan savdolashishni tavsiya qilgan. Shuningdek, ularning doʻkonlarini, mollarinioʻgʻri-qaroqchilardan qoʻriqlashni ham davlat xodimlarining vazifasi deb hisoblagan. Buni eʼtiborga olgan holda, shunday deb yozadi: „Bu xavfli bozor bilan men qanday doʻkon ochsam, oʻgʻri-qaroqchilardan omon qolaman?! Kimning bu bozorda doʻkoni boʻlsa, uni har tomondan talon-toroj qilishgan. Agar oʻgʻrini olib boruvchidan sas-sado chiqmagan boʻlsa, demak oʻgʻri tutuvchining qoʻli molga yetgan“. Bu bilan u tashqi tijorat bilan shugʻullangan tujjorlardan gapirar ekan, yana ularning huquqlarini himoya qilishni eslatib, yoʻllarda duch keladigan xavfdan xalos boʻlishlari uchun chora-tadbirlar koʻrishini muhim deb hisoblagan.

Nizomiy Ganjaviy mamlakatlar va xalqlar orasida tijorat aloqalarining rivojlanishining samarali yoʻlini toʻgʻri baholab, shunday deydi: „Dunyo oldi-sotdi siyosatida gullab-yashnay boshladi“. Dohiy mutafakkir shoir Ganjaviy yashagan Ganja shahri oʻsha davrda nafaqat Kavkazda, balki Yaqin va Oʻrta Sharqning eng katta va hunarmandlik, tijorat, madaniyatning yuksak taraqqiy topgan markazlaridan biri edi. 1139-yilda yuz bergan falokatli zilziladan avval va shahr barpo etilgandan soʻng uni koʻrgan yoki tarixiy materiallarga tayangan holda Ganjani tasvirlagan tarixchilarning va sayyohlarning asarlarida oʻsha yerda iqtisodiy va madaniy hayotning yuksak taraqqiyotidan, goʻzal binolardan, atrofida koʻz qamashtiruvchi bogʻlardan, aholisidan, xush va moʻtadil iqlimidan hikoya qiladi. Oʻsha davrning mashhur arab tarixchisi Ibn al-Asr (1160-1234) Ganjani Arranning onasi va markazi deb nomlagan. Uni qayd etishicha, 1139-yilda (30-sentabrda) Arraning ham boshqa viloyatlarda sodir boʻlgan dahshatli zilziladan eng koʻp zarar koʻrgan va inson talofatiga qurbon boʻlgan shahr boʻlgan. Bu zilzila natijasida taxminan 230 mingga yaqin inson, shu jumladan, Ganja hokimi Qora Sungurning ikki oʻgʻli zarar koʻrgan, koʻp miqdorda saroylar, uylar xarobaga aylangan. Bulardan Mushdasasis Behruzga maxsus boʻlgan buyuk istehkom, boy xazina va mulk ham vayron boʻlib, xarobalar tagida qolgan.

Shunday qilib, dohiy mutafakkir N. Ganjaviyning iqtisodiy fikr va gʻoyalari uning „Xamsa“sidagi iqtisodiy qarashlari tizim holida yashagan ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning tanqidiy tahlili va ifodasi sifatida yuzaga kelgan. Uning bu sohada aytgan fikr va goʻyalarining „Xamsa“da tarqoq shaklda berilgan baytlarda, misralarda yaratgan koʻp miqdordagi obrazlarning iboralarida iqtisodchilar odatlanmagan tarzda tushuntiriladi va natijada uning qarashlari bir tizim shaklida aniqlanadi. Shuning uchun ham oʻsha davrda iqtisod ilmi boʻlmaganini, iqtisodiy fikrning boshqa ilm sohalari tarkibida rivojlantirilishini eʼtiborga olgan holda dohiy mutafakkir shoir Nizomiy Ganjaviyning fikrlariga qoʻshilish va uni qoʻllab-quvvatlashga asos bor deyish mumkin.

Dunyo miqyosidagi shuhrati

2012-yil 20-aprelda Italiya poytaxti Rim shahrida Haydar Aliyev Fondining homiyligi va Ozarbayjonning Italiyadagi elchixonasi ishtiroki bilan Rim shahridagi mashhur „Villa Borghese“ parkida Nizomiy Ganjaviy obidasining ochilishi boʻlib oʻtdi. Obida ochilishida Neapol Sharqshunoslik Universiteti professor Mineli Bernardini nutq soʻzlab, Nizomiy Ganjaviy ijodini yuksak baholagan va Ozarbayjonning Ganja shahrida dunyoga kelgan dohiy shoirning asarlarini barcha davrlar uchun tengsiz xazina deb atadi. Professorning taʼkidlashicha, dohiy Nizomiy ijodi Ozarbayjon xalqiga xizmat qilish bilan birga boshqa xalqlar uchun ham katta ahamiyatga ega. „Nizomiyni Italiyada ham yaxshi tanishadi“, – degan olim xalqimizning dohiy oʻgʻlining asarlari italyan tiliga tarjima qilinganini va sevilishini, uning barcha ijodining bashariy ahamiyat kasb etganini taʼkidlagan.

Xamsa nashriyoti

Oʻzbekistondagi Haydar Aliyev nomidagi Ozarboyjon Madaniyat Markazining loyihasi bilan nashr etilgan „Xamsa“ni oʻzbek tiliga Oʻzbekiston xalq shoiri Jamol Kamol tammonidan tarjima etilgan. 9-dekabr 2019-ju yilda Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasida Oʻzbekistondagi Haydar Aliyev nomidagi Ozarboyjon Madaniyat Markazi bilan hamkorlikda yozuvchilar, shoirlar, jurnalistlar hamda adabiyot ixlosmandlari ishtirokida oʻzbek tilida nashr etilgan Nizomiy Ganjaviy „Xamsa“sining taqdimoti ham boʻlib oʻtdi. Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi vitse-prezidenti B.Abduhalimov, Oʻzbekistondagi Haydar Aliyev nomidagi Ozarboyjon Madaniyat Markazining direktoru, Ozarboyjonning Oʻzbekistondagi elchisining oʻrinbosari Samir Abbosov va ozarboyjonlik mehmonlar soʻzga chiqdilar. Taqdimotda kitobning oʻzbek adabiyotida tutgan oʻrni haqida soʻz bordi.

Xotirasiga bagʻishlangan tangalar

Sheʼrlari asosida yaratilgan musiqiy asarlar

Romanslar

• Bulbul – musiqa: Uzeyir Hojibeyov
• Muslim Magomayev – Sensiz – musiqa: Uzeyir Hojibeyov
• Yashar Safarov – Gulim – musiqa: Fikrat Amirov
• Bulbul – Gul jamoling – musiqa: Jahongir Jahongirov
• Gʻazal (xor uchun). musiqa: Jahongir Jahongirov
• Koʻzing oydin koʻzimga. musiqa: Tofiq Quliyev
• Gʻazal. musiqa: İzzat Aliyeva
• Gʻazal. musiqa: Hukuma Najafova
• Yorim keldi. musiqa: Hukuma Najafova
• Mobil Ahmadov – Tez kel. musiqa: Hukuma Najafova
• Ne kerak. musiqa: Ogʻabaji Rizayeva
• Könlüm. musiqa: Ogʻabaji Rizayeva, Firəngiz Əlizadə
• Jahonda. musiqa: Shafiqa Oxundova
• Shavkat Alakbarova – Qanday sabr qilsin. musiqa: Shafiqa Oxundova
• Na goʻzal. musiqa: Shafiqa Oxundova
• Vasl havasi. musiqa: Odila Husaynzoda
• Sarvi xuromonim manim. musiqa: Sulaymon Alaskarov
• Lutfiyor İmanov – Ey koʻzim. musiqa: Qambar Husaynli
• Nizomiy oratoriyasi. musiqa: Ramiz Mustafayev
• Kuz (xor uchun). musiqa: Qora Qorayev
• Ey gul (xor uchun). musiqa: Javdat Hojiyev
• „Gʻazal“(soprano va simfonik orkestr uchun). musiqa: Mammad Quliyev
• „Lirik poema“ (soprano, 2 fleyta, fortepiano va simli orkestr uchun). musiqa: Mammad Quliyev

Maqomlar

• Gulogʻa Mammadov – „Yana tavba uyimga“ tasnif
• Gulogʻa Mammadov – „Koʻzing oydin koʻzimga“ tasnif

Operalar

• Xusrav va Shirin (opera) – musiqa: Niyoziy

Simfonik asarlar

• „Bahrom Goʻr“ simfonik poemasi – musiqa: Midhat Ahmadov
• Layli va Majnun (balet) – musiqa: Qora Qorayev
• Yetti goʻzal (balet) – musiqa: Qora Qorayev

Nizomiyga bagʻishlangan asarlar

• Nizomiy (opera) – musiqa: Afrosiyob Badalbeyli
• Nizomiy (balet) – musiqa: Fikrat Amirov
• VII Simfoniya (1993) – „Xamchadan qatralar“ – musiqa: Mammad Quliyev
• Nizomiy haqida doston" oratoriya – aralash xor uchun – a capella – musiqa: Mammad Quliyev, soʻzlari: Alakbar Salahzoda

Adabiyotlar

• Nizomiy Ganjaviy, Guldasta,T., 1947;
• Nizomiy sheʼriyatidan, T., 1983;
• Injular ummoni, T., 1989.
• Sirlar xazinasi, Nizomiy Ganjaviy (ozar.)
• Xusrav va Shirin, Nizomiy Ganjaviy (ozar.)
• Nizomiy Ganjaviy. Xusrav va Shirin. Boku, „Lider nashriyoti“, 2004, 392 b. ISBN 9952-417-08-8 (ozar.)
• Layli va Majnun, Nizomiy Ganjaviy (ozar.)
• Nizomiy Ganjaviy. Layli va Majnun. Boku, „Lider nashriyoti“, 2004, 288 b. ISBN 9952-417-04-5 (ozar.)
• Yetti goʻzal, Nizomiy Ganjaviy (ozar.)
• İskandarnoma, Nizomiy Ganjaviy (ozar.)
• Nizomiy qaysi xalqning shoiri? / Az. Tv-da nufuzli olimlar debati: 1-qism, 2-qism
• Nizomiy mavzusi Youtube-dəa
• Vaqif Arzumanlıi, Nizomiy Ganjaviyning dunyodagi shuhrati, Boku, „Fan“ nashriyoti, 1997.

• Abdurahmon Jomiy, Bahoriston, T., 1997;
• Ahmadov A. Nizomiy-Ilmshunoslik. Boku: 2001, 254 b.
• Alibeyzoda E. Nizomiy va tariximiz. Boku: 2004, 186 b.
• Alisher Navoiy, Nasoyim ul-muhabbat, 17-j., T., 2001.
• Arzumanli V. Nizomiy Ganjaviyning dunyodagi shuhrati. Boku: Qartal, 1997.
• Babayeva T. Nizomiy Ganjaviyning adabiy merosida shaxsiyat masalasi. Boku: 2000, 200 b.
• Bertels Ye. E., Izbrannie trudi, Nizami i Fuzuli, M., 1962;
• Erkinov S, Gʻanixonov M., Nizomiy Ganjaviy, T., 1992;
• Homidiy H., Koʻhna Sharq dargʻalari, T., 1999;
• Karimli T. Nizomiy va tarix. Boku: Fan, 2002, 241 b.
• Mammadov J. Nizomiy Ganjaviyning vatani va millati bilan bogʻliq bir qator munozarali masalalarga doir/ Sankt-Peterburg universitetining „Xabarlari“. Seriya 13, chop etilgan 1. Sankt-Peterburg, 2010. Bet. 106–116
• Rizasoy S. Nizomiy poeziyasi: Mif-tarix konteksti. Boku: Agʻrıtogʻ, 2003, 212 b.
• Nizomiy Ganjaviy, „Xamsa“ / tarjuman Olimjan Buriyev, Toshkent, „Olmos Qilich“, 2016, 684 b.
• Nizomiy Ganjaviy, „Maxzan ul-asror: Sirlar xazinasi“ / tarjuman Jamal Kamal, Toshkent, „KAMALAK“ 2016, 216 b.
• Nizomiy Ganjaviy, „İqbolnoma“ / tarjuman Jamal Kamal, Toshkent, „Extremum – press“, 2017, 320 b.
• Nizomiy Ganjaviy, „ Layli va Majnun“ / tarjuman Jamal Kamal, Toshkent, „Extremum-press“, 2017, 352 b.
• Nizomiy Ganjaviy, „Sharafnoma“ / tarjuman Jamal Kamal, Toshkent, „Zamin“, 2018, 642 b.
• Nizomiy Ganjaviy, „Yetti Goʻzal“ / tarjuman Jamal Kamal, Toshkent, „Savad“, 2019, 496 b.