Kontent qismiga oʻtish

Qo‘ng‘irotlar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Qo‘ng‘irotlar sulolasi
Xiva qo'ng'irotlari

Qo‘ng‘irotlar sulolasi davrida Xiva xonligi
Saltanat 1763—1920
Dini Sunniy islom

Qoʻngʻirotlar turk – moʻgʻul qabilasi boʻlib, 14-asrdan oʻzbeklar nomi bilan tilga olinadi. 1763—1920-yillarda Xorazmda oʻzbek qoʻngʻirotlari sulolasi hukmronlik qilgan.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

G. E. Grumm-Grjimayloning soʻzlariga koʻra, qoʻngʻirotlar moʻgʻul millatiga mansub[1]. Biroq qoʻngʻirot-oʻzbeklarni chuqur oʻrganib chiqqan sovet tadqiqotchilari 16-asr boshlarida qoraqalpoqlar qadimdan tili, madaniyati va etnik kelib chiqishiga koʻra turklashganshunday xulosaga kelishgan[2].

Manbalarga koʻra, qoʻngʻirotlarning dastlabki guruhlari Xorazm hududida, qoʻngʻirotlarning bir qismi 15-asrga qadar Movarounnahr hududida yashagan.

Qoʻngʻirotlarning Dashti Qipchoqda qolgan qismi XV asrning 30-60-yillarida „Oʻzbek ulusi“ tarkibiga kirgan. 16-asr boshlarida qoʻngʻirotlarning yangi guruhi Oʻrta Osiyo hududlariga koʻchib oʻtdi, ular deyarli butun Movarounnahr hududida, shuningdek, Afgʻonistonning shimolida joylashdilar.

I. P. Magidovichning yozishicha, xorazmlik oʻzbeklarning koʻpchiligining ajdodlari qoʻngʻirotlar boʻlib, ular Xorazmda Dasht-i Qipchoq oʻzbeklarining asosiy qismi oʻrnashib ketgunga qadar yashagan. Qozoq qoʻngʻirotlari ittifoqi 15-asrdan oldin tuzilgan. Shayboniylarning Movarounnahrga bosqinida qozoq qoʻngʻirotlari emas, balki Xorazm qoʻngʻirotlari ittifoqi qatnashgan[3]. Qoʻngʻirotlarning Oʻzbekiston hududida qanday oʻrnashganligi haqida boshqa taxminlar ham mavjud.

T. A. Jdanko oʻzining ilmiy tadqiqotlarida (1950, 1974) Xorazm Qoraqalpogʻiston va Sirdaryoning quyi oqimi qoʻngʻirotlari urf-odatlarining etnogenetik oʻxshashligini koʻrsatadi. Qoraqalpoq, Xorazm, Surxondaryo va Qashqadaryo qoʻngʻirotlari oʻrtasida genetik bogʻliqlik mavjudligi ularning tarkibidagi urugʻlarning oʻziga xosligidan dalolat beradi. Sherobod (Surxondaryo viloyati)ning ayrim qoʻngʻirotlari ota-bobolari Xorazmdan koʻchib kelgan deb hisoblashadi, bu esa yuqoridagi fikrlarni toʻldiradi.

Amudaryoning quyi oqimidagi oʻzbek qoʻngʻirotlari tarixini etnograf K. L. Zadixina oʻrgangan.

Umumiy tuzilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻzbek qoʻngʻirotlarining qozoq va qoraqalpoq qoʻngʻirotlaridan farqi shundaki, ular oʻzlarining yaqin va uzoq qarindoshlari bilan turmush qurishadi, shunga koʻra nikoh va meros huquqi ham farqlanadi.

Xorazm va Sharqiy Buxoro oʻzbek qoʻngʻirotlarining nasabnomasida ham oʻxshashliklar mavjud[4]. T. A. Jdanko ham oʻz tadqiqotlarida qoraqalpoq va xorazm qoʻngʻirotlarining nasl-nasabi bir xil ekanligini taʼkidlagan.

Sharqiy Buxoro qoʻngʻirotlari, ularning xorazm qabilalari va barcha qoraqalpoq urugʻlari aynan bir xil sakkiz etnonimga ega: Achamaili, Bolgali, Bogʻajel, Qoʻnjigʻali, Qoraqursak, Qoʻshtamgʻali, Tortuvli va Tugiz (Toʻgʻiz). Buxoro qoʻngʻirotlari bilan Xorazmdagi oʻzbek qoʻngʻirotlarining besh etnonimi ham bir xil: barak, bobay, jilantamgʻali, qorabura, noʻgʻay. Ayni, oqpichak, baymoqli, qoʻzoyoqli, kazak, qaychili, kanchi, qorabuyin, qargʻa, qoʻldovli, kopish, kuyin, qurama, taraqli, urus, xandakli, chumichl, irgʻoqli va boshqalar etnonimlari qoraqalpoqlarga toʻgʻri keladi. Shunday qilib, Sharqiy Buxoro qoʻngʻirotlari ichida 13 tasi xorazm qoʻngʻirotlari bilan, 12 tasi qoraqalpoqlar bilan mos keladi[5]. Oʻzbek qoʻngʻirotlarining qozoq va qoraqalpoq qoʻngʻirotlaridan farqi shundaki, ular oʻzlarining yaqin va uzoq qarindoshlari bilan turmush qurishadi, shunga koʻra nikoh va meros huquqi ham farqlanadi.

Qoʻngʻirot oʻzbeklari haqida bir qancha muhim maʼlumotlar koʻplab tadqiqot ishlarida oʻrin olgan[6]. Qoʻngʻirotlarning afsonalariga koʻra, qabila oqsoqollari Qoʻngʻirot-ota yoki Qoʻngʻir-biy boʻlib, uning birinchi xotinidan toʻrtta oʻgʻli bor edi: Vaktamgali, Qoʻshtamgʻali, Qoʻnjagʻali va Ayni (Ainli). Oʻgʻillari qoʻngʻirot urugʻlarining asoschilari hisoblanadi. Qoʻngʻirot otaning toʻrtuvli ismli beshinchi oʻgʻli ham bor. Shunday qilib, qoʻngʻirotlar besh avlodga boʻlingan boʻlib, ularning har biri bir necha kichik avlodlarga boʻlinadi: 18 tasi voktamgalilar, 16 tasi qoʻshtamgʻalilar, 14 tasi qoʻnjigʻalilar, 12 tasi aynniylar va 6 tasi toʻrtuvlilar orasida. Jami 66 avlod, ular ham kichikroq oilaviy guruhlarga boʻlingan[3].

1924-yildagi maʼlumotlarga koʻra, Buxoro uyezdida — 3000, Gʻijduvon uyezdida — 10875, Karmana uyezdida — 1370, Gʻuzorda — 20615, Shahrisabzda — 325, Sherobodda — 23164, Boysunda — 9890 Qoʻngʻirot oʻzbeklari roʻyxatga olingan. Bu maʼlumotlarga koʻra, Buxoro xonligi hududida oʻzbek aholisining 14,5 foizini qoʻngʻirotlar tashkil etgan[7]. Amudaryoning quyi oqimi hududida 17 ming qoʻngʻirot qayd etilgan[8].

Shevalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

V. V. Reshetovning yozishicha, oʻzbek qoʻngʻirotlari shevasi „j“[9] qoʻllanishi tufayli qipchoq shevalariga mansub. Hozirda Sharqiy Oʻzbekiston hududidagi qoʻngʻirotlar oʻz etnik nomini saqlab qolgan boʻlsa-da, kichik urugʻlarga boʻlinish qoʻllanilmaydi.

„Alpomish“ dostoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maʼlumki, „Alpamish“ qoʻngʻirot dostonida qoʻngʻirot xalqi, uning Boysun-qoʻngʻirot vatani haqidagi hikoyatlar oʻz aksini topgan. Bu dostonning qoraqalpoq, qozoq, oʻnlab oʻzbekcha variantlari mavjud. Taʼriflangan voqealar asosan Boysun-Qoʻngʻirat mintaqasida (Oʻzbekistonning Surxondaryo viloyati) sodir boʻladi. Qoʻngʻirot dostonining mashhur qahramoni Alpomishdir.


Ayrim tadqiqotchilar Alpomish dostonining asosiy qismi 10-11-asrlarda Sirdaryoning quyi oqimi va Orolboʻyida shakllangan deb hisoblaydilar[10]. Garchi yozma manbalarda bu davrda qoʻngʻirotlar Moʻgʻulistonda yashagan boʻlsa-da[11], yuqoridagi maʼlumotlar qozoq, oʻzbek, qoraqalpoq xalqlari tarkibiga kirgan qoʻngʻirotlarning ajdodlarining maʼlum bir qismi moʻgʻullar istilosidan ancha oldin Orolboʻyida ham yashaganligini koʻrsatadi. Bu dostonning shakllanish jarayoni oʻzbek ulusida 14—15-asrning birinchi yarmida yakunlangan boʻlsa kerak.

Xorazmda Qoʻngʻirotlar sulolasi (1763-1920).

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asfandiyorxon. S.Prokudin-Gorskiy surati. (1905-1912)

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Грум-Гржимайло Г. Е.. Западная Монголия и Урянхайский край. Directmedia, 2013-03-13 — 531—533-bet. ISBN 9785446048205. 
  2. ↑ Karmisheva B. X. Ocherki etnicheskoy istorii yujnix rayonov Tadjikistana i Uzbekistana. M., 1976, s.211
  3. ↑ 3,0 3,1 Aristov N. A. Zametki ob etnicheskom sostave tyurkskix plemen i narodnostey i svedeniya ob ix chislennosti // Jivaya starina. Vip. 3 i 4. 1896. S. 370
  4. ↑ Zadixina K. L. Uzbeki delti Amudari//Trudi Xorezmskoy arx.-etnogr. eksped. M., 1952. T. 1. S. 338
  5. ↑ Karmisheva B. X. Ukaz. soch. S. 213
  6. ↑ Materiali po rayonirovaniyu. Kn. 3. Ch. 1. Buxara. S. 189—190
  7. ↑ Materiali po rayonirovaniyu. Kn. 1. Ch. 1. Buxara. S. 268—269. Tabl. 8
  8. ↑ Materiali po rayonirovaniyu. Kn. 4. Ch. 2. Xorezm. S. 97
  9. ↑ Borovkov A. K. Voprosi klassifikatsii uzbekskix narodnix govorov / Izvestiya AN UzSSR. 1953. № 5. S. 58
  10. ↑ Mirzaev T. „Alpomish“ dostoni, uning versiya va variantlari. // „Alpomish“ – uzbek xalk kaxramonlik eposi. T.,1999, 20-bet
  11. ↑ Rashid ad-din Sbornik letopisey. T.1., kn.1. Perevod s persidskogo L. A. Xetagurova. M., 1952. s.160-161

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
    • Istoriya Xorezma. Pod red. I.Muminova. Tashkent, 1976
    • Doniyorov X. Uzbek xalkining shajara va shevalari. T.,1968.
    • Jirmunskiy V. M. Epicheskoe skazanie ob Alpamishe i „Odisseya“ Gomera // Folklor Zapada i Vostoka. Sravnitelno-istoricheskie ocherki. M.,2004.
    • Zadixina K. L. Uzbeki delti Amu-dari. // Arxeologicheskie i etnograficheskie raboti Xorezmskie ekspeditsii. 1945—1948. t.1. M.,1952.
    • Mirzaev T. „Alpomish“ dostoni, uning versiya va variantlari. // „Alpomish“ – uzbek xalk kaxramonlik eposi. T.,1999.
    • Malikov A. M. Iz istorii kungratov Sredneaziatskogo mejdurechya // Vklad kochevnikov v razvitie mirovoy sivilizatsii. Sbornik materialov mejdunarodnoy nauchnoy konferensii. Almati, 2008, s.170-180
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qo‘ng‘irotlar&oldid=3909495" dan olindi