Muhammad Aminxon

Muhammad Aminxon
Xiva xoni
	Mansab davri; 1845-yil – 1855-yil
Oʻtmishdoshi	Rahimqulixon
Vorisi	Abdullaxon
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	1817-yil; Xiva
Vafoti	1855-yil ; Saraxs
Bolalari	Abdulla
Otasi	Olloqulixon
Dini	Islom

Muhammad Aminxon (1817, Xiva – 1855, Saraxs) – Xiva xonligida oʻzbeklarning Qoʻngʻirot sulolasiga mansub 7-hukmdor (1845–1855).

Tarjimai holi

1845-yilda Rahimqulixon vafotidan soʻng (1842–1845) Xiva xonligida uning ukasi M. A. (1817–1855) hokimiyatga keldi. Rahimqulixon davrida unga Hazorasp hokimligi topshirilgan.

M. A. (1845–1855) davrida markaziy hukumatning koʻchmanchi qabilalarni tinchlantirishga qaratilgan harakatlari bir muncha muvaffaqiyatga erishdi. M. A. Marv uchun Buxoro amirligiga qarshi va Xurosonga 10 dan ortiq yurishlarni amalga oshirdi. 1846-yil dekabrda Orenburgga Xiva elchilari – Qilich Niyozmuhammedov va Shukrulloboy Miskinov yetib keldi. 1847-yil 9-martda ular Sankt-Peterburgga kelishdi. Elchilar Rossiya tomonidan Sirdaryoning Orol dengiziga quyilish joyi yaqinida qurilgan Raim istehkomini buzish masalasini koʻtardilar, Nikolay I bunga rad javobini berdi. 1847–1848-yillar Xiva otryadlari bilan chor harbiy qismlari oʻrtasidagi kichik harbiy toʻqnashuvlarda oʻtdi. Muvaffaqiyatga erisha olmagan M. A. yana muammoni tinch yoʻl bilan hal qilish yoʻliga oʻtdi. 1850-yilda Xiva elchisi Xoja Mahram Allaberdiyev Peterburgga tashrif buyurdi.

Biroq, mustahkamlash boʻyicha barcha muzokaralar hech qanday natija bermadi. M. A. davrida Rossiya, Usmonli imperiyasi, Eron va Afg'oniston bilan diplomatik aloqalar saqlanib turdi. M. A. davrida Xivada uning nomidagi eng katta madrasa qurilgan. 260 talaba madrasada tahsil olgan. Madrasa, talabalar va oʻqituvchilarni saqlash xarajatlarini qoplash uchun xonlikning turli hududlarida juda koʻp yerlar ajratilgan. Mashhur Kaltaminor minorasi qurilishi ham boshlandi. Tarixchi Ogahiy Xorazm tarixini yozgan.

Madaniy siyosati

Muhammad Aminxon hukmronligi davrida ajoyib binolar, hozirda YuNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan Ichan qalʼaning bir qismi qurilgan. U Muhammad Aminxon madrasasi eski shaharning gʻarbiy qismida, Koʻhna Ark qal’asining darhol janubida qurilgan. Bu shahardagi eng katta madrasa boʻlib, juda koʻp bezatilgan. Madrasada 260 nafar talaba tahsil olgan. Madrasalar, shogirdlar va oʻqituvchilarni saqlash xarajatlarini qoplash uchun xonlikning turli joylaridan koʻplab vaqf mulklari ajratilgan^[1]. Muhammad Aminxon hukmronligi davrida Xiva shahrida mashhur Kalta minorning qurilishi ham boshlangan edi. Tarixchi Ogahiy saroyda Muhammad Aminxon qoʻl ostida Xorazm tarixi asarini yozgan.

1845-yilda Muhammad Amin inoqga Rahimqulixon tomonidan Koʻhna Urganch yaqinida dehqonchilik bilan shugʻullanish uchun yangi yerlarni oʻzlashtirish maqsadida yirik ariq qazish vazifasi topshiriladi. Shundan keyin bir emas, ikki ariq qazilgan. Muhammad Aminxon saroyidagi yashagan saroy tarixchisi Muhammadrizo Ogahiyning maʼlumot berishicha, 1850-yilda xon xalqning ijtimoiy hayoti bilan tanishish uchun mamlakat boʻylab sayohatga chiqadi. U Koʻhna Urganchga borgan vaqtda shaharning janubiy qismidan oqib oʻtuvchi Koʻhnadaryoda Sharqrovuq deb ataladigan toʻgʻon qurishni buyuradi. Toʻgʻon daryo etagida yashovchi va isyon qiluvchi va qaroqchilik bilan shugʻullanuvchi yovmutlarni suvdan mahrum qilish maqsadida qurilgan. Bu voqeani Rizoqulixonning 1851-yili Xonobodga kelgan elchisi ham tasvirlaydi^[2].

Muhammad Aminxon 1847—1848-yillarda Xiva yaqinidagi Soyot, Rofanik, Gullanbogʻ, Oqmachit, Shohobod, Angariq, Zey, Oqyop qishloqlarida yangi hovlijoy bogʻlarni barpo etadi. Xon ushbu bogʻlarni tashkil etish bilan bilan birga oʻzining ixtiyoridagi mulki xolisini ham koʻpaytirib borgan. Bu hovlilarda 286 qul mehnat qilgan. Xonning hamma qullari soni esa 1500 kishidan koʻp boʻlgan. Bogʻlar hamda dalalardan olingan hosil xon omborxonasiga tushirilgan. Ularni sotish maqsadida turli imtiyozlar qoʻllangan^[3].

Vafoti

Xiva xoni M. A. kuchli qoʻshin bilan Sarik turkmanlari ustiga yurish qildi; Jamshidiylar yordamida turkmanlarni ogʻir magʻlubiyatga uchratdi. Ammo ularga qarshi olib borgan qattiq siyosat keyinchalik Quyi Murgʻob mintaqasidagi Teke turkmanlari va ularning janubidagi Saraxs hududida yashovchi Salur turkmanlariga yomon taʼsir qildi. Oʻtgan yillarda Xiva qoʻshinlari Xiva frontida oʻtgan yillardagi janglarga qaramay hujum qilib, mol-mulkini talaganini unutmagan teke turkmanlari Xiva xoniga qarshi isyon koʻtardilar. Bu qoʻzgʻolonga qarshi tayyorlangan M. A. teke turkmanlariga toʻsatdan hujum qilib, ularni ogʻir magʻlubiyatga uchratdi. Biroq M. A.ning bu tashriflari turkmanlarni oʻzaro birlashishga majbur qildi. Teke turkman boshchiligidagi birlashgan turkman qoʻshinlari 1855-yil bahorida M. A. qoʻshini bilan toʻqnashishadi. Ular Mashhadning fors mirzosi (gubernatori) Faridun Mirzodan yordam soʻrashadi, u 75 km uzoqlikdagi Darband qal’asidan yetti ming kishini, soʻngra Xurosondan yana uch ming kishini joʻnatadi. Jang Xiva xonining magʻlubiyatiga aylanadi. Uning qoʻshinlari tor-mor qilinadi. Ikki yuzta xorazmlik oʻldirilib, xon asirga olinadi, keyin boshi olinadi.

Uning oʻrniga oʻgʻli Abdullohxon oʻtirdi, biroq u ham olti oydan keyin isyonchi qabilalarga qarshi jangda halok boʻldi. Keyin Qutlugʻmurodxon taxtga oʻtiradi, lekin u ham xuddi shunday taqdirni boshidan kechiradi. Nihoyat, Said Muhammadxon (1856–1864) taxtga oʻtiradi.

Manbalar

↑ „XIVA XONLIGI. MUHAMMAD AMIN-XON. O'TTIZ TO'RTINCHI HUKMDOR“. ziyoratga.uz (7-aprel, 2023-yil). Qaraldi: 15-oktabr 2023-yil.
↑ Каульбарс А.В.. Низовья Аму-Дарьи, описанные по собственным исследованиям в 1873 г. Тип. Имп. Акад. наук, 1881 — 416-bet.
↑ „Muhammad Aminxon. Muhammad Aminxon madrasasi“. xorazmiy.uz. Qaraldi: 15-oktabr 2023-yil.

Adabiyotlar

Gulomov X. G., Diplomaticheskiye otnosheniya gosudarstv Sredney Azii s Rossiyey v XVIII – pervoy polovine XIX veka. Tashkent, 2005
Gulyamov Y. G., Istoriya orosheniya Xorezma s drevneyshikh vremen do nashikh dney. Tashkent. 1957
Istoriya Uzbekistana. T.3. T.,1993.
Istoriya Uzbekistana v istochnikax. Sostavitel' B. V. Lunin. Tashkent, 1990
Istoriya Xorezma. Pod redaktsiyey I. M. Muminova. Tashkent, 1976

[1] „XIVA XONLIGI. MUHAMMAD AMIN-XON. O'TTIZ TO'RTINCHI HUKMDOR“. ziyoratga.uz (7-aprel, 2023-yil). Qaraldi: 15-oktabr 2023-yil.

[2] Каульбарс А.В.. Низовья Аму-Дарьи, описанные по собственным исследованиям в 1873 г. Тип. Имп. Акад. наук, 1881 — 416-bet.

[3] „Muhammad Aminxon. Muhammad Aminxon madrasasi“. xorazmiy.uz. Qaraldi: 15-oktabr 2023-yil.

[1]

[2]

[3]