Oʻzbek urugʻlari

Birinchi varsiya boʻyicha oʻzbek askarining portreti, 1557—1564 yillar, boshqa talqin boʻyicha – turkman asirining portreti, Eron

Oʻzbek ulusi tarkibiga kiruvchi turk urugʻlar nafaqat Oʻzbekiston hududida, balki butun Oʻrta Osiyo hududlarida tarqalgan. Urugʻlariga moʻgʻullar istilosidan oldingi va istilo davrida, shuningdek shayboniylar davrida ham kelgan etnik guruhlar ham kiradi. Shu bilan birga, Oʻrta Osiyoda qadimdan yashab kelayotgan chigʻil, yagʻmo, usun, tuxsi, xalach va boshqa turkiy etnik guruhlar ham oʻzbek ulusi tarkibiga kirgan.

Oʻrta Osiyo xalqlarining XX asr 2-yarmi – XX asr boshlaridagi tarixiy taqdiri va taraqqiyot bosqichlari chor Rossiyasining mustamlakachiligi davri bilan bogʻliq. Keyinchalik mintaqada Sovet hokimiyatining oʻrnatilishi bilan Oʻrta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish oʻtkazilib, 5 ta milliy respublikalar tashkil etildi. Shu bilan shakllangan elatlar taraqqiy etayotgan tarixiy makon sunʼiy ravishda boʻlib yuborildi. Mintaqa xalqlarining assimilyatsiya, konsolidatsiya jarayonlariga jiddiy taʼsir oʻtkazilishi va keyinchalik „sovet xalqi“ nomli yagona etnik birlikni yaratish haqidagi nazariyani amalga oshirilishi borasidagi olib borilgan siyosat ham oʻzbeklarning milliy etnik qiyofasiga, mentalitetiga raxna sola olmadi.

Tarix

Bugungi oʻzbeklar, Shayboniyxon oʻgʻillarining ulusi Movarounnahr va Xorazmga Oʻzbekhon ulusining butun muassasalari va tashkilotlari bilan kelgan edilar. Hatto hukumatda urugʻlarning egallagan oʻrinlari ham koʻpaygandi. Oʻzbeklar temuriylarni yengar ekan, har yerda oʻzlarining tashkilotlarini oʻrnatdilar.

Shunday qilib, Oltin Oʻrdaning „ich eli“ hisoblangan va saroyga yaqin hamda yaxshigina madaniyatli unsurlar ham kelgan edilar. Shuningdek, Movarounnahrga kelgan shayboniylar, tarixchi Oʻtamish Hojining taʼbiriga koʻra, eskidan „Oʻzbek ulusi“… mangʻitlarning oʻtroq urugʻlari yashamoqda boʻlgan Turonzaminda, tom madaniy qism zaminida hokim boʻlgan xalqdir. Markazi „Oq koʻl“, „Chalqar koʻl“ boʻlgan Toʻrgʻay viloyati shayboniylar qoʻliga oʻtgan. Ilgari bu yerlarni, keyin Sirdaryoning narigi chegaralarini va 1431-yildan Xorazmda umr kechirgan Abulxayrxon „Turon va boshqurt“ taraflarini shayboniylar qoʻlidan va Gʻarbiy Sibiriyani Mahmudbekxonning qoʻlidan olgan edi. Bu zot davlat idorasini Joʻji ulusining janub va shimol tarafidagi ziroat sohalariga qaratib, oʻtroq oʻlkalarga aylantirmoq siyosatini targʻib etgan edi. Zotan, zamonning buyuk olimlaridan Husayn Xorazmiy bu xonning nomiga atab turkcha goʻzal bir asar – „Qasidai Burda“ni yozgan edi. Mas’ud Koʻhistoniy degan bir odam ham uning hayotini tavsif etgan bir forsiy tarix kitobini bitgan ekan.

Oʻzbeklarning katta bir qismi XVI asrda Zarafshon havzasida va Xorazmda oʻtroq va dehqonchilik hayotiga oʻtdi. Bular yana Sirdaryo havzasida va Turon taraflarida yashagan vaqtida oʻtroq hayotga oʻtayotgan boʻlsalar kerak. Shayboniyxon esa Sirdaryo ila Ashtarxon orasida yetishgan bir sultondir. Shayboniyxondan keyin Movarounnahrga kelgan avlodlaridan Mahdi va Hamza sultonlar ilgari Turonzaminning qal’a va istehkomlariga va maʼmur qismlariga ega boʻlgan Bahtiyor sultonning oʻgʻillari edi. Ular bilan kelgan oʻzbeklar soʻnggi temuriylar zamonida kelganliklari aytib oʻtiladi. Qabila tuzilishiga koʻra „Oʻzbeklar“ni har yerda toʻqson ikki bov oʻzbek deb ataydilar. Bov – bu qabila-urugʻ demakdir.

92 nasabnoma

Boshqurtlar ichida shunday bov bor: „Oʻn ikki bovli boshqurt“ deydilar. Oʻzbeklarda 92 urugʻ bir „Nasabnoma“ bor-dir. „Nasabnoma“ning XVI—XVII asrlarda yozilgan nusxalari bilan yangi nusxalari orasida farq juda oz. (Masalan, Oxund Qurbonali va Xanikov hamda Shayx Sulaymon nashrlari). Shubha yoʻqdirki, „Nasabnoma“ oʻzbeklarning Oltin Oʻrda zamonidagi yangi Mangʻit – Noʻgʻoy va qozoqlar ayrilmasdan ilgarigi hayotiga oiddir. Bu urugʻlar shulardir:

Ming, Yuz, Qirq, Ungajit, Dayman, Qipchoq, Argʻin, Burloq, Busloq, Chemarchin, Boʻzay, Qatay (Xitoy), Jit, Juyut, Saljovut, Mangʻit, Qangʻit, Oymavut, Ulaji, Gulegen (?), Qishliq, Tomo, Mechet, Kirderi, Ramadan, Juyrat, Boʻzaji, Uysun, Tatar, Tilov, Shirin, Agʻir (Ogʻiran), Buzan, Buzaq, Barin (Bahrin), Moʻgʻul, Nukus, Jaloyir, Saroy, Oʻngʻ, Qoʻngʻirot, Olchin, Chichoq, Qalmoq, Oyrat, Qorluq, Turgavut, Qatagʻon, Kilechi, Kenagas, Boʻyrak, Qiyot, Qanggʻli, Oʻzje boʻluji, Upulachi, Gulun, Boyovut, Oʻtarchi, Arlot, Kerayit, Oʻnggʻqut, Qachat, Merkat, Burqut, Quralash, Qarlop, Oʻgʻlon, Kudey, Turkman, Doʻrmon, Tobin, Mumun, Aday, Toʻqsaba, Qirgʻiz, Uyruji, Joʻrga, Batash, Qoʻysun, Sulduz, Tumay, Koʻrlavut, Jilkash, Yugʻur, Yobu (Yeqabu), Moʻytan, Major, Qoʻjaliq, Choʻran, Churchut.

Roʻyhat

№	Madjmu at-Tawarikh""	"92 tribes of Uzbek"	Oriental studies of the Republic of Uzbekistan Institute 4330.0 manuscript collection	Zakir Chormoshev tomonidan urugʻlar toʻplami (qirgʻiz, Adigine urugʻlari)
1	Kayi	Begdili	Qiniq	katagan
2	yuz	qirgʻiz	yuz	djuz(yuz)
3	qirq	yuz	qirq	ming
4	jaloir	qirq	ong	qirq
5	saroy	ong	ongachit	ongkoy
6	qoʻngʻurat	ongachit	jaloir	chit
6	alchin	jaloyir	saray	jaloir
8	argun	kongurat	xitay	saray
9	nayman	alchin	qipchoq	qoʻngʻurot
10	qipchoq	argin	nayman	alchin
11	qolmoq	saray	chakmak	argin
12	chaqmoq	nayman	urmak	ayman (nayman?)
13	qirgʻiz	qipchoq	tuvadak	qipchoq
14	qirlikq	chakmak	boston	chakmak
15	turk	burlat	simirchik	adak (azak)
16	turkman	simirchik	qolmoq	kaldik
16	bayut	bulat	qarluq	toodak
18	burlan	kattagan	kattagan	bullak
19	shimirchik	kilechi	arlat	shimirchik
20	kabasha	kineges	argʻin	qatagʻon
21	nujin	buyuruk	barlos	kaltabiy
22	kilechi	uyrasut	buytay	kunakash
23	kilekesh	kiyat	keneges	boyrok
24	buryat	xitay	kilechi	oyrot
25	ubryat	kangli	buyurak	qoʻralos
26	qiyot	avar	oyrat	qiyot
26	qitoy (xitoy)	jubalaji	kiyat	kitay
28	qangʻli	tuychi	kungrat	kangeldi
29	uryuz	buyut	kangli	choplachi
30	junalaxi	djiyit	uz	koshchu (kushchu)
31	kudji, kuchi	djildjiut	djuladji	bulanchi
32	utarchi	buyat	djusuladji	chuvut
33	puladchi	uymaut	kuchi	djiyil
34	jiyit	arlay	utarchi	buyat
35	juyut	kerait	puladchi	uyat
36	juljut	ongut	djuyut	arlay (adilay)
36	turmaut	tangut	djiyit	kiyrat
38	uymaut	mangit	djaldjut	ongkot
39	arlot	djaldjaut	buyazut	tangut
40	kereyit	masit	uymaut	mangit
41	ongut	merkit	kerait	charchut (chalchut)
42	tangut	burkut	bagan	mit
43	mangut	kiyat	ongut	merkit
44	jalaut	kuralas	tangut	burkut
45	mamasit	oglen	mangit	kiyat
46	merkit	kari	merkit	okulat
46	burkut	arab	burkut	kidiy
48	qiyot	ilachi	masid	arap (arab)
49	qoʻralos	djuburgan	kiyat	ilaachi
50	oglen	kishlik	oglen	chuburgan
51	kari	girey	alchin	kishtik
52	arab	turkmen	kari	kiyrat (kilyat)
53	ilachi	durman	garib	turkmen
54	juburgʻan	tabin	shuburgan	durman
55	qishliq	tama	kishlik	taban
56	girey	ramadan	turkmen	tam (tama?)
56	doʻrmon	mitan	durmen	ramlam (ramnan)
58	tabin	uyshun	tabin	moyton
59	tama	buriya	tam	oyshon
60	ramadan	xafiz	ramadan	biriya
61	uyshun	uyurdji	mitan	apiz (apil)
62	baday	juyrasut	uyshun	kazak
63	xafiz	buday	buse	kirgiz
64	uyurji	banash	xafiz	munduz
65	jurat	tatar	kirgiz	kutchu
66	tatar	b.dj.k.r.	tatar	oychu
66	yurga	sulduz	yadj.k.r.	djuurat
68	batash	azak	sulduz	baday
69	batash	qolmoq	kalivay	tatar
70	kauchin	karakalpak	dujir	tabash
71	tubay	sanvadan	jurat	chikir
72	tilau	tubay	buday	sulduz
73	kardari	tilau	oglan	tubay
74	sanxiyan	kiradi	kurlaut	kildiy
75	kirgin	saktiyan	chimbay	kirdirai (kildiray)
76	shirin	kirkin	maxdi	saktan
76	oglan	shirin	chilkas	kirgin (kirchin)
78	chimbay	oglan	ugur	shirin
79	charkas	kurlat	agar	uglam (oglan)
80	uygʻur	baglan	kur	kuulat (kurlat)
81	anmar	chimbay	nikuz	djiglak
82	yabu	chilkas	kara	chinabay
83	targil	uygur	tushlub	chilkas
84	turgak, turgan	arnamar	yabu	uygur
85	teit	yabu	targil	achar (agar)
86	koxat	targil	koxat	targil
87	faxir	turgan	shuran	turukay
88	kujalik	koxat	shirin	kichit
89	shuran	majar	tama	majar
90	derajat	kujalik	baxrin	kojoluk
91	kimat	suran	girey	sooran
92	shujaat	baxrin	saxtiyan
93	avgʻon

Bu aytilgan qabila ismlarining 33 qadari moʻgʻul qabilalarining, boshqalari esa Joʻji ulusidagi butun mashhur turk qabilalarining bir qismidir. Bizga bugun nomaʼlum boʻlgan qabilalarning nomidir. Oʻzbeklar kelmasdan avval Movarounnahrda yashab, soʻng ularga aralashib ketgan Barlos, Qovchin kabi qabilalar bu orada yoʻqdir. Zikr etilgan 92 qabiladan 45 qadari bugun oʻzbek hayotiga oiddir. Aytilgan moʻgʻul qabilalari esa albatta Joʻji ulusiga kelgan moʻgʻul qismlarini tashkil qilgan mongollardir. Mongolcha atalgan qabilalarning katta qismi bu yerda, Movarounnahrda va Xorazmda yashaydilar. Anʼana shaklidagi bu „Nasabnoma“ bizga Movarounnahr va Xorazm oʻzbeklarining mazkur roʻyxatga kirgan toʻla qabilalarini, shu bilan birga Oltin Oʻrdaning asl istinodgohi boʻlgan butun kuchlarni koʻrsatuvchi va barcha tashkilotlarning hammasini Movarounnahrga barobar daxldorligini namoyon etsa kerak.

Qabilalar

Qabilalarning bugungi boʻlinishi esa quyidagicha:

1. Qoʻngʻirot qabilasi. Buning katta aymoqlari besh tarmoq boʻlib, ular.

Voxtamgʻali 18 ta urugʻga boʻlingan: qozoqli, ochamayli, qoraqoʻngʻirot, chanchiqli, bolgʻali, baymoqli, jilontamgʻali, aboqli, taroqli, irgʻoqli, boʻgajili, choʻmichli, xandakli, qaychili, uyuvli, bolgʻali, ishqili, kesovli. Qoʻshtamgʻali 16 uruqqa boʻlingan: qoraqasmoq, qoraqalpoq, koʻchaxoʻr, toʻlangit, utroqli, kal, tulovmat, mavlish, kulobi, koʻsa, chol, barmoq, savribuzar, samburu, bandikuchuk, oqpichoq. Qonjigʻali 14 ta urugʻga: qoraursoq, noʻgʻay, ulus, moltaka, chullik, qoʻldovli, chala, quyun, qorabuvra, qora, doʻska, koʻrtoʻgʻay, jelkillak, toʻpqora. Oyinlilar 12 ta urugʻga boʻlingan: oytamgʻa, churon, kachay, beshbola, hojibachcha, oqtona, tupor, kal, qovgʻa, turkman, qoraqalpoq, qora. Tortuvli 6 urugʻga boʻlingan: toʻgʻiz, moʻnka, oboxli, maydatoʻba, oʻr, choʻpoq. Qoʻngʻirotning butun urugʻi shuʼbalari-tarmoqlari Amudaryo havzasida, Buxoroning Gʻuzor, Sherobod, Qoʻrgʻontepa viloyatlarida boʻladilar. Buxoroda koʻchmanchi umr kechiradilar. Xorazmdagilar esa oʻtroqdirlar.

1. Nayman qabilasi, buning aymogʻi uchta: Qoʻshtamgʻali, Uvaqtamgʻali, Sadir. Xorazm va Samarqand atrofida boʻladilar.
2. Kenagas besh aymoqdan iboratdir: Qayurasali, Qaroqli, Ochamayli, Jikqut, Aboqli. Bular Xiva va Shahrisabz atrofida boʻladilar.
3. Mangʻit, uch aymoqdan iboratdir: Toʻq mangʻit, Oq mangʻit, Qora mangʻit. Bular Xiva va Qarshi atrofida boʻladilar.
4. Tuyoqli. Samarqand va Kattaqoʻrgʻon tumanlarida boʻladilar.
5. Moʻytan. Samarqand va Kattaqoʻrgʻon tumanlarida boʻladilar.
6. Saroy. Shahrisabz, Yakkabogʻ hududida oʻrnashgan.
7. Borin. Fargʻona viloyati va Kattaqoʻrgʻon tumanida yashaydilar.
8. Xitoy.
9. Qipchoq. Samarqand, Kattaqoʻrgʻon tumanla-rining muhim joylarini egallaganlar. Xiva va Fargʻonada bular ozchilikni tashkil qiladilar.
10. Ming. Samarqand, Panjakent, Jizzax taraflarida va Fargʻonada boʻladilar.
11. Uch urugʻ: Misit, Tomo, Yebu. Buxoroning Ziyoviddin hududida yashaydilar.
12. Burqut. Chelak va Karmana atroflarida.
13. Arlot. Qorakoʻlda.
14. Qangli. Jizzah hududida.
15. Qirq, Yuz, Ming, Jizzax tumanida.
16. Batash. Qarshi, Gʻuzor taraflarda yashaydilar.
17. Qoraqalpoq besh aymoqdan iborat: Qoraqoʻyli, Qora singir, Oymavut, Istek, Ochamayli. Bular Amudaryo havzasi va Samarqandning shimolida Oqtepada boʻladilar.

Oʻzbek urugʻlaridagi shevalar

Oʻzbeklarning eski shevalarini va odatlarini oʻziga xos tarzda saqlaganlari, asosan Jizzax tumanida boʻladilar (Qirq, Qanggʻli, Soliq, Turk, Turkman, Nayman, Mangʻit, Qitoyyuz, Suloqli, Tuyoqli, Olacha, Burqut, Serkali, Baymoqli, Jaloyir, Kirgiz, Yuz, Quyon tuyoqli, Parchayuz, Qarabcha, Qushchi, Uroqli, Toʻqjori, Qoʻshtamgʻali, Saroy, Qonjigʻali). Faqat bu qabilalarning nufuzi juda ozdir. Sharqiy Buxoroda koʻchmanchilik hayotini toʻla tark etmaganlar Dushanbe atrofida „Laqay“, „Marqa kichik yuz“, Fayzobod atrofinda „Qarluq“ kabi qabilalardir.

XIX asr boshlarida hindistonlik Mir Izzatulloq tarafidan afgʻon Turkistonidagi Oʻzbeklar haqidagi tartib etilgan jadval biroz eʼtiborga molik. Bunga koʻra, u yerdagi qabilalar quyidagilardir. Shibirgʻon yaqinidagi Saripulda Ming qabilasining Ochamayli aymogʻi; uning yonida Sayyod degan joyda Ochamayli va Qazayogʻli, Ming, undan quyiroqda Qipchoq urugʻi, Qunduzda tamoman Qatagʻon, Balx hududida Saroy va Moʻytan urugʻlari, Badaxshonda Eshkamish va qatagʻonlarning Burga hamda Timish nomli aymoqlari yashaydilar. Norinda Chigʻatoy urugʻi. Mir Izzatulloh Moʻytan va Qatagʻon urugʻlarining aymoqlariga oid belgilarni beradi. Moʻytan yetti aymoqdir: Tilikxona, Koʻrmishli, Qazayogʻli, Chagʻar, Sum, Oqshayiq, Chuchen, Qatagʻon urugʻi esa uch aymoqdir: Besh qaban, Saljovut, Toʻrt ota. Besh qabanning toʻrt boʻlagi bor: Laqqa (Laqay), Yangi Qatagʻon, Qesmavir, Qayon, Manas. Qesmavirning toʻrt tiragi bor: Oq togʻliq, Andijoni, Qalasi, Bumin. Manasning uch tiragi bor: Temish, Sarbagʻish, Burga. Toʻrt otaning toʻrt boʻlagi bor: Sariq Qatagʻon, Churoq, Boshsiz, Mardod. Churoqning ikki tiragi bor: Qiz otizi, Shoʻlang. Mardodning uch tiragi bor: Iuchata, Boʻzon, Joʻtuduq.

Oʻzbek qabilari ichida aristokrat – „Bekzod“ laqabini olganlar bor. Bular xonlarning taxtga chiqishi va mamlakatni boshqarishda faol ishtirok etganlar. Bulardan Xiva-da Qiyot-Qoʻngʻirot, Yoʻgʻur-Nayman, Qanggʻli-Qipchoq, Nukus-Mangʻit qabilalari, Buxoroda esa shayboniylar zamonida Qoʻshchi, Nayman, Qarluq, Boʻyrak kabilar. Mangʻitlar zamonida (Radlovga koʻra) Ming, Arlot, Borin, Batash urugʻlari maʼruf boʻlmishlar. Qatagʻonlar davrida „Bekzod“lar saylaganlar. Urugʻlar ichida Tuyoqli, Moʻytan, Xitoy, Mangʻit va Qoʻngʻirotlarning Buxorodagi aksariyati Dashti Qipchoqdan eng keyin kelgan urugʻlardir. Bular ilgarigi Mangʻit-Noʻgʻoy, Qozoq hayʼatlariga dohil boʻlib, keyincha-lik Movarounnahrga kelganlar.