Vazir Akbarxon

Vazir Akbarxon
	Harbiy faoliyati
Jang/urush	Xaybar dovonidagi toʻqnashuv (1834-1835); Jamroʻd jangi; Kobul ekspeditsiyasi (1842); 1842-yil Kobuldan chekinish; Gandamak jangi; Doʻstmuhammadxonning Jalolobodga yurishi (1834)

Vazir Akbarxon
وزير اکبر خان
Vazir Akbarxon ; وزير اکبر خان
	Gʻozi
	; Vinsent Eyre tomonidan chizilgan Akbarxon rasmi
Afgʻoniston amiri
Saltanat	1842-yil may – 1843
Oʻtmishdoshi	Shujo ul-Mulk
Davomchisi	Doʻstmuhammadxon
Tugʻilishi	Muhammad Akbarxon ; 1816 ; Mozori-Sharif Durroniylar davlati
Vafoti	1847-yil sentyabr ; Jalolobod (Afgʻoniston) Afgʻoniston amirligi
Dafn etilgan joy	Moviy masjid, Mozori-Sharif
Uy	Barakzoi xonadoni
Otasi	Doʻstmuhammadxon Barakzoi
Onasi	Mermen Xadicha Popalzoi
Dini	Sunniy islom
Vazir Akbarxon
	Harbiy faoliyati
Jang/urush	Xaybar dovonidagi toʻqnashuv (1834-1835); Jamroʻd jangi; Kobul ekspeditsiyasi (1842); 1842-yil Kobuldan chekinish; Gandamak jangi; Doʻstmuhammadxonning Jalolobodga yurishi (1834)

Boshqa nomlar uchun qarang: Kobuldagi uning nomi bilan ataladigan mahalla Vazir Akbarxon (Kobul).

Vazir Akbarxon (Pushtu/Dariy: وزير اکبر خان; 1816–1847), tugʻilgan paytida Muhammad Akbarxon (محمد اکبر خان) va Amir Akbarxon (امير اکبر خان) nomi bilan ham tanilgan, bir yil davomida Barakzoi shahzodasi, general, amir va 1847-yilda vafotigacha Doʻstmuhammadxonning vazir /vorisi boʻlgan. Shon-shuhrati 1837-yilgi Jamroʻd jangida, Afgʻonistonning ikkinchi poytaxti Peshovarni Sikh imperiyasidan qaytarib olishga urinish paytida boshlangan^[1].

Vazir Akbarxon 1839-yildan 1842-yilgacha davom etgan Birinchi ingliz-afgʻon urushida harbiy faol boʻlgan. 1841-yildan 1842-yilgacha Kobuldagi milliy partiyaga rahbarlik qilgani va Gandamak dovonida Elfinston armiyasini qatliom qilgani bilan mashhur. Bu qatliomdan bir kishi – jarroh yordamchisi Uilyam Braydon omon qolgan va 1842-yil 13-yanvarda qamaldagi Jalolobod garnizoniga yetib kelgan. Vazir Akbarxon 1842-yil may oyida Afgʻoniston amiri boʻldi va 1843-yilda Doʻstmuhammadxon qaytguniga qadar hukmronlik qildi. 1847-yilda Vazir Akbarxon vabodan vafot etdi^[2].

Hayotining ilk yillari

Akbar 1816-yilda Afgʻonistonning boʻlajak hukmdori Doʻstmuhammadxon oilasida Muhammad Akbarxon nomi bilan afgʻon pushtun oilasida tugʻilgan. Onasi Mermen Xadicha Popalzoi edi. Doʻstmuhammad Barakzoining 16 xotini, 27 oʻgʻli (jumladan, Vazir Akbarxon) va 25 qizi boʻlgan^[3].

Oʻsmirlik davri

Qoʻshimcha maʼlumotlar: Birinchi ingliz—afgʻon urushi

1834-yilda Akbarxon otasi Doʻstmuhammadxon boshchiligidagi Jalolobod yurishida qatnashgan^[4]. Shundan soʻng, 1834-yil dekabrda u Xaybar dovoniga chiqdi va bir necha bor sikhlarning turli postlari bilan toʻqnashdi, soʻngra Hari Singh Nalwa bilan jangga kirdi. Sikhlar magʻlubiyatga uchradi, 150 ga yaqini oʻlik va yarador boʻlib, Peshovarga chekinishga majbur boʻldi^[5].

1837-yilda Doʻstmuhammad Barakzoining musulmon qoʻshinlari, uning oʻgʻli Vazir Akbarxon qoʻmondonligi ostida, hozirgi Peshovardan oʻn besh kilometr gʻarbda joylashgan Jamroʻd jangida sikhlar bilan jang qildi^[1]^[6]. Doʻstmuhammadxon bu jangdan keyin Peshovarni qaytarib olish uchun hujumni davom ettirmadi, balki uning oʻrniga Sikh imperiyasiga qarshi kurashda yordam soʻrab Hindistondagi Britaniyaning yangi general-gubernatori Lord Oklend bilan bogʻlandi. Ushbu maktub bilan Doʻstmuhammad Afgʻonistonda Britaniyaning aralashuvi uchun rasmiy zamin yaratdi, bu esa chor Rossiyasi bilan Afgʻonistondagi taʼsirni nazorat qilish uchun boʻlgan „Katta oʻyin“ga olib keldi^[7].

Akbarxon Kobulda Uilyam Maknauten, Aleksandr Byorns va ularning 4500 kishilik garnizoniga qarshi ingliz hind missiyasiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi. 1841-yil noyabrda general-mayor Uilyam Elfinstonning Kobuldagi kuchlarini qamal qildi.

Elfinston oʻzining britan qoʻshinlari va 12 000 ga yaqin hind lageri aholisi uchun Peshovarga xavfsiz yurishni qabul qildi. Ular 1842-yil yanvarda pistirmaga tushib, yoʻq qilindi. Britaniyalik urush xotiralarining kamida bitta toʻplami Akbarxonning ikki xil buyrugʻiga guvoh boʻlib, chekinish paytida Akbarxon oʻz odamlariga navbatma-navbat buyruq bergani, fors tilida oʻq uzishni toʻxtatishni va pushtu tilida davom ettirishni eshitishi mumkin edi^[8].

1842-yil may oyida Akbarxon Kobulda Bolo Hisorni qoʻlga kiritdi va Afgʻonistonning yangi amiriga aylandi^[1]. 1843-yilda Doʻstmuhammadxon qaytib kelib, amir boʻlganida, Akbarxon shu qadar kuchli mavqega ega ediki, Doʻstmuhammadning vazir va vorisi boʻlishga muvaffaq boʻldi. 1847-yil sentyabr oyida Kobulda vabo epidemiyasi boshlandi. Akbarxon kasallikka chalindi va koʻp oʻtmay vafot etdi^[2].

Badiiy adabiyotda

Tarixiy shaxs Akbarxon Jorj Makdonald Freyzerning „Flashman“ romanida katta rol oʻynaydi.

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Adamec, Ludwig W.. Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press, 2011 — xxi-bet. ISBN 978-0-8108-7957-7. Qaraldi: 2012-yil 26-may. Adamec, Ludwig W. (2011). Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press. p. xxi. ISBN 978-0-8108-7957-7. Retrieved 2012-05-26.
↑ ^2,0 ^2,1 Lee, Jonathan L.. Afghanistan: A History from 1260 to the Present (en). Reaktion Books, 2019-01-15. ISBN 978-1-78914-010-1. Lee, Jonathan L. (2019-01-15). Afghanistan: A History from 1260 to the Present. Reaktion Books. ISBN 978-1-78914-010-1.
↑ Amin. „DŌST MOḤAMMAD KHAN“. Encyclopedia Iranica (1995).
↑ Noelle, Christine. State and Tribe in Nineteenth Century Afghanistan The Reign of Amir Dost Muhammad Khan (1826-1863) (English). Psychology Press, 1997 — 15-bet. ISBN 9781138982871.
↑ Sandhu, Autar Singh (1935), General Hari Singh Nalwa, Lahore: Cunningham Historical Society, 62-bet
↑ Lee, Jonathan (2019), Afghanistan: A History from 1260 to the Present, Reaktion Books, p. 210, ISBN 9781789140101, „The Sikhs had beaten the Afghans but in the battle Hari Singh, Ranjitʼs lifelong friend, had been mortally wounded.“
↑ „THE GREAT GAME“. Library of Congress Country Studies (1997). Qaraldi: 2013-yil 13-yanvar.„THE GREAT GAME“. Library of Congress Country Studies. 1997. Retrieved 2013-01-13.
↑ Hopkirk, Peter. The Great Game. Oxford University Press, 1990 — 263–264-bet. ISBN 0-19-282799-5.

[Adamec-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Adamec, Ludwig W.. Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press, 2011 — xxi-bet. ISBN 978-0-8108-7957-7. Qaraldi: 2012-yil 26-may. Adamec, Ludwig W. (2011). Historical Dictionary of Afghanistan. Scarecrow Press. p. xxi. ISBN 978-0-8108-7957-7. Retrieved 2012-05-26.

[:0-2] 2,0 ^2,1 Lee, Jonathan L.. Afghanistan: A History from 1260 to the Present (en). Reaktion Books, 2019-01-15. ISBN 978-1-78914-010-1. Lee, Jonathan L. (2019-01-15). Afghanistan: A History from 1260 to the Present. Reaktion Books. ISBN 978-1-78914-010-1.

[3] Amin. „DŌST MOḤAMMAD KHAN“. Encyclopedia Iranica (1995).

[4] Noelle, Christine. State and Tribe in Nineteenth Century Afghanistan The Reign of Amir Dost Muhammad Khan (1826-1863) (English). Psychology Press, 1997 — 15-bet. ISBN 9781138982871.

[5] Sandhu, Autar Singh (1935), General Hari Singh Nalwa, Lahore: Cunningham Historical Society, 62-bet

[6] Lee, Jonathan (2019), Afghanistan: A History from 1260 to the Present, Reaktion Books, p. 210, ISBN 9781789140101, „The Sikhs had beaten the Afghans but in the battle Hari Singh, Ranjitʼs lifelong friend, had been mortally wounded.“

[lcweb2.loc.gov-7] „THE GREAT GAME“. Library of Congress Country Studies (1997). Qaraldi: 2013-yil 13-yanvar.„THE GREAT GAME“. Library of Congress Country Studies. 1997. Retrieved 2013-01-13.

[b-8] Hopkirk, Peter. The Great Game. Oxford University Press, 1990 — 263–264-bet. ISBN 0-19-282799-5.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

k m t Afgʻoniston hukmdorlari
Xotakiylar davlati	Mir Vays Xotakiy Abdulaziz Xotakiy Mahmud Xotakiy Ashraf Xotakiy Husayn Xotakiy
Durroniylar davlati	Ahmadshoh Durroniy Temurshoh Durroniy Zamonshoh Durroniy Mahmudshoh Durroniy Shujo ul-Mulk Alishoh Durroniy Ayubshoh Durroniy
Barakzoilar amirligi	Sulton Muhammadxon Doʻstmuhammadxon Vazir Akbarxon Sheralixon Muhammad Afzalxon Muhammad Aʼzamxon Muhammad Yoqubxon Muhammad Ayubxon Abdurahmon Habibullo Jahondodxon Nasrullaxon
Barakzoi qirolligi	Omonullaxon Abdulkarim Inoyatullaxon
Saqqovistlar amirligi (tan olinmagan)	Habibullo Kalakoniy
Barakzoi qirolligi (qayta tiklangan)	Nodirshoh Muhammad Zohirshoh Muhammad Salemai
Yotiq yozuvda keltirilganlari mahalliy isyonkor hukmdorlarni bildiradi