Albert Einstein

Albert Eynshteyn
Eynshteyn 1921-yilda
Tavalludi	14-mart 1879-yil Ulm, Württemberg qirolligi, Germaniya imperiyasi
Vafoti	18-aprel 1955-yil(1955-04-18) (76 yoshda) Princeton, New Jersey, AQSh
Istiqomat joylari	Germaniya, Italiya, Shveysariya, AQSH
Fuqaroligi	Olmoniya (1879-96, 1914-33) Shveysariya (1901-55) AQSh (1940-55)
Sohasi	Fizika
Taʼlimi	ETH Zürich
Akademik rahbarlari	Alfred Kleiner
Mashhur ishlari	Umumiy nisbiylik nazariyasi Xususiy nisbiylik nazariyasi Brown harakati Fotoelektrik effekt Massa-energiya ayniyati Eynshteyn maydon ayniyatlari Bose–Eynshteyn statistikasi
Mukofotlari	Fizikadan Nobel mukofoti (1921) Copley medali (1925) Max Planck medali (1929)

Алберт Эйнштейн

Albert Einstein (talaffuzi: Albert Eynshteyn; 14-mart 1879-yil — 18-aprel 1955-yil) — nemis va yahudiy fizik-nazariyotchisi, barcha zamonlarning eng buyuk va eng katta taʼsirga ega fizik olim. Eynshteynning maktabda matematikadan imtihonlardan yiqilgani va ikkichi boʻlgani haqidagi asotirlar rost emas. Aslida u 12 yoshgacha matematika maktab kursini oʻrganib olgan, keyin ota-onasi unga boshqa, qiyinroq kitoblar berishgan. 15 yoshida Einstein differensial va integral algebrani yaxshi bilar edi. Uning matematikadan goʻyoki oqsaganini Robert Ripley 1935-yilgi gazeta maqolasi uchun toʻqib chiqargan.

U nisbiylik nazariyasi asoschisi, maydon kvant nazariyasi va statistik fizika asoschilaridan biri. Nisbiylik va kvant mexanikasi zamonaviy fizikaning ikkita ustunidir. Uning nisbiylik nazariyasidan kelib chiqqan E=mc² Massa-energiya ekvivalenti formulasi „dunyodagi eng mashhur tenglama“ deb nomlangan.

Syurix politexnikumini tugatgan. Syurix universiteti (1909) va Berlin universiteti Bavariya Fanlar akademiyasi fizika instituti direktori (1914-1933). 1933-yildan to umrining oxirigacha AQShdagi Princeton universitetida ishlagan.

Ilmiy ishlari asosan nisbiylik nazariyasiga doir. Einstein massa va energiyaning oʻzaro bogʻliqligi qonunini kashf qilgan (1905). Maydon kvant nazariyasining yaratilishida Einsteinning hissasi juda katta. Yorugʻlik nurlanishini yorugʻlik kvantlari yoki fotonlar oqimidan iborat, deb hisoblab, yorugʻlik nurlanishining diskretligi, kvant strukturaga ega ekanligi haqidagi tasavvurni fanga kiritgan, Broun harakatining molekulyarstatistik nazariyasini rivojlantirgan (1905), fotonni nazariy jihatdan kashf qilgan. Kvant nazariya asosida temperatura pasayishi bilan qattiq jism issiqlik sigʻimining kamayishini (1907), muvozanatli nurlanish energiyasining fluktuatsiyasini birinchi marta koʻrib chiqqan (1909); fotoeffektiv, flyuoressensiya uchun Stoks qoidasini, fitoionlanish va boshqalarni tushuntirib bergan (1912), fotokimyoning asosiy qonuni (Eynshteyn qonuni) ni ochgan (1912), nurlanish uchun korpuskulyar-toʻlqin dualizm, induksiyalangan (majburiy) nurlanish hodisasini oldindan aytib bergan (1916). Eynshteyn jismlar magnitlanganda mexanik momenti oʻzgarishi hodisasini bashorat qilgan va tajribada koʻrsatgan (niderland fizigi V. de Xaaz bilan hamkorlikda, 1915). Einstein gravitatsion toʻlqinlar haqida postulat qabul qilib (1916), gravitatsion nurlanish quvvati formulasini keltirib chiqargan (1918). Buton spinli zarralarning kvant statistikasi (Boze — Eynshteyn statistikasi)ni yaratgan (1924—25). 1933-yildan kosmologiya va maydonning yagona nazariyasi bilan shugʻullangan. Einstein ijtimoiysiyosiy voqealarni ham kuzatib borgan. U urush va fashizmga qarshi chiqqan. Einstein 1940-yilda fashistlar Germaniyasida yadro quroli borligi toʻgʻrisida AQSH prezidenti F. Ruzveltga xat yozdi. U yadro qurolining qoʻllanishiga qarshi boʻlgan. Davriy jadvaldagi sintetik elementlardan biri „Eynshteynium: lot. Eynshteynium“ uning sharafiga nomlangan. Einsteinning ilmiy ishlari hozirgi zamon fizikasining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega boʻldi. Nobel mukofoti laureati (1921).

Hayoti va Kariyerasi

Yoshligi va taʼlimi

Albert Eynshteyn 1879-yilning 14-martida Germaniya imperiyasining Württemberg qirolligidagi Ulm shahrida dunyoga kelgan. Otasi — Hermann Eynshteyn, sotuvchi va muhandis boʻlgan. Onasi — Pauline Koch. 1880-yilda oila München shahriga koʻchib oʻtadi. U yerda Eynshteynning otasi va uning amakisi Jakob oʻzgarmas tokka asoslangan elektr qurilmalari ishlab chiqaruvchi „Elektrotechnische Fabrik J. Eynshteyn & Cie“ nomli shirkatga asos solishdi.

Albert besh yoshligida München shahridagi katolik boshlangʻich maktabida oʻqishni boshlab, u yerda uch yil taʼlim oldi.

Albert Eynshteyn uch yoshligida (1882)

Sakkiz yoshida Luitpold-Gymnasium (hozirgi Albert-Eynshteyn-Gymnasium) da oʻqiy boshladi. Bu yerda u yetti yildan soʻng Germaniya imperiyasini tark etkunga qadar, mukammal boshlangʻich va oʻrta taʼlimni oʻqiydi. 1894-yilda, Herman va Jakobning kompaniyasi Myunhenning elektr taʼminoti tenderida magʻlub boʻladi, bunga sabab qilib, ularning qurilmalari oʻzgarmas tok standartidan mahsuldorligi yuqoriroq oʻzgaruvchan tok standartiga oʻtishdagi yetishmovchilik koʻrsatiladi. Magʻlubiyat Myunhendagi fabrikani sotishga undaydi. Ish ilinjida Eynshteyn oilasi Italiyaga dastlab Milanga, bir necha oydan soʻng Paviyaga (Pavia) koʻchadi. Paviyada Eynshteynlar Ugo Foskolo, Kontardo Ferrini va Ada Negrilar (Ugo Foscolo, Contardo Ferrini and Ada Negri) bir necha bor yashagan Kornazzani Plazasiga (Palazzo Cornazzani) joylashishadi. Oila Paviyaga koʻchib koʻtgandan keyin, Albert 15 yoshgacha Luitpold Gimnaziyasida tahsilni yakunlash uchun qoladi. Uning otasi uni elektr muhandisi boʻlishga undashda davom etardi lekin Eynshteyn boshliqlar bilan janjallashar va maktabning qonunlari va oʻqitish metodikasidan norozi edi. U keyinchalik ­­oʻrganish ruhiyati va kreativ fikrlash qatʼiy eslab oʻrganish metodikasiga olib kelganini yozadi. 1894-yil dekabr oyining oxirida, shifokorlar qoʻlyozmalari orqali maktabni ishontirgan xolatda ketishga yoʻl qoʻyishlariga koʻndiradi va Italiyaga, Paviyadagi oilasiga qoʻshilish uchun yoʻl oladi. U Italiyadagi vaqtida „'Efirning Magnetik maydondagi holatlari tekshiruvi“ nomi ostida kichik ilmiy ish yozadi.

Albert matematikadan oʻz tengdoshlaridan bir necha yilga ilgarilagan xolda, matematika va fizikada kichik yoshidan katta bilimlarni egallaydi. U 12 yoshida bir yozning oʻzida Yevklid geometriyasini mustaqil ravishda oʻrganib chiqadi. Shuningdek u 12 yoshida Pifagor teoremasiga oʻzining mustaqil kashf etgan isbotini ham taqdim etadi. 12 yoshli Eynshteyn bilan ishlagan oilaviy oʻqituvchi Maks Talmud Eynshteynga geometriya kitobini bergandan qisqa vaqt oʻtib bunday degan edi: „Eynshteyn butun kitobni ishladi. U Oliy matematikada fidoyi boʻldi. Keyinchalik uning matematikada bilimlari shu qadar yuksak boʻldiki, unga yetolmay qoldim“. Uning geometriya va algebraga boʻlgan 12 yoshida tugʻilgan ishtiyoqi tabiatni „matematik struktura“da tushunishga undadi.  U 12 yoshida hisob ilmida oʻzini oʻzi oʻqtishni boshladi va oʻzining aytishi boʻyicha 14 yoshga yetganda Integral va Hosila hisob-kitobini mukammal egalladi.

Yosh Albert Eynshteyn (1894)

13 yoshga yetganda uning falsafa va musiqaga boʻlgan qiziqishi jiddiylashdi va Kantning „Aniq sabablarning tanqidi“ maqolasi bilan tanishdi. Kant uning sevimli filosofiga aylandi va uning oʻqituvchisining taʼkidlashicha: „Oʻsha yoshda, u endigina 13 yoshda edi, oddiy odamlar uchun tushunarsiz boʻlgan Kantning ishlari u uchun aniq-ravshanligi bilinib turar edi“.

1895-yil, 16 yoshida, Eynshteyn Zurich (oʻzb.Tyurix)dagi Shveysariya Federal Politexnika maktabiga kirish imtihonlarini topshiradi. U umumiy qismda imtihon talablariga javob bera olmadi ammo fizika va matematikada alohida ajralib chiqdi. Politexnik maktabdagi asosiy shaxs tavsiyasiga binoan Shvetsariya, Araudagi Argovian maxsus maktabida (gimnaziyasida) 1895-1896-yillarda oʻrta taʼlimni yakunlash maqsadida taʼlim oldi. U Jost Vintelerning oilasida vaqtinchalik turish mobaynida Vintelerning qizi Mariyaga koʻngil qoʻyadi. Keyinchalik Albertning opasi Maja yoxud Maya Vintelerning oʻgli Pauga turmushga chiqadi. 1896-yil yanvarda otasining roziligi bilan harbiy xizmatdan qochish maqsadida Germaniyaning Vurttemberg qirolligi fuqaroligidan voz kechadi. 1896-yil sentabrda Shveysariya milliy testidan asosan yaxshi baholar bilan oʻtadi, ayniqsa matematika va fizika fanlaridan birdan oltigacha baholash tizimida eng yuqori olti ballni qoʻlga kiritadi. 17 yoshida Federal politexnika maktabiga 4 yillik matematika va fizika kurslariga roʻyhatdan oʻtadi. Bir yosh katta Mariya Vinteler esa Shvetsariyaning Olsbergiga oʻqitish lavozimiga koʻchib oʻtadi.

Albertning kelajakdagi xotini, 20 yoshli Meva Marich ismli serb ham oʻsha yili politexnika maktabiga yozilgan edi. U matematika va fizika sohasida diplom ishi uchun oʻqiyotgan 6 kishi orasida yagona ayol edi. Ortda qolgan bir necha yil davomida Eynshteyn va Marichning oralaridagi doʻstlik romantika bilan boyidi va ular hisobsiz vaqtlarini birga kitob oʻqish, muhokama qilishga, ikkovlari ham qiziqqan fizika qoʻshimcha darslariga borishga sarfladilar. Eynshteyn oʻz xatlarida oʻzining taʼlim jarayonini Marich bilan bir qatorda koʻrishini yozadi. 1900-yilda Albert Federal oʻqitish diplomi bilan mukofotlandi. Koʻp yillar davomida guvohlarning dalillari va bir nechta maktublar mavjud boʻlib, Marich 1905-yilgi muhim maqolalaridan oldin, Annus Mirabilis maqolalari deb nomlanadi, Eynshteyn bilan hamkorlik qilgan boʻlishi mumkin va ular izlanishlari davomida baʼzi tushunchalarni birgalikda ishlab chiqdilar, ammo bu masalani oʻrgangan baʼzi fizika tarixchilari Marich bu loyihaga biron bir muhim hissa qoʻshgan degan fikrga qarshi.

Turmushi va bolalari

Eynshteyn va Marich oʻrtasidagi dastlabki yozishmalar 1987-yilda topilgan va nashr etilgan, bu er-xotinning 1902-yil boshida Novi Sadda tugʻilgan „Lizerl“ ismli qizi borligini aniqladi, u yerda Marich ota-onasi bilan birga edi. Marich Shveysariyaga asl ismi va taqdiri nomaʼlim boʻlgan farzandisiz qaytdi. Eynshteynning 1903-yil sentabridagi maktubi mazmuni shuni koʻrsatadiki, qiz bola asrab olishga topshirilgan yoki goʻdakligida qizamiqdan vafot etgan.

Albert Eynshteyn va uning rafiqasi Mileva Marich

Eynshteyn va Marich 1903-yil yanvar oyida turmush qurishdi. 1904-yil may oyida ularning oʻgʻli Hans Albert Eynshteyn Shveysariyaning Bern shahrida dunyoga kelgan . Ularning oʻgʻli Eduard 1910-yil iyul oyida Tyurixda tugʻildi. Er-xotin 1914-yil aprel oyida Berlinga koʻchib oʻtishdi, lekin Marich oʻgʻillari bilan Tyurixga qaytib kelishdi. Ular avval jiddiy romantik munosabatda boʻlishganiga qaramay, amakivachchasi Elza Lovenzal Eynshteynning diqqat-eʼtibori markazida boʻlib qoldi. Elza uning ona tomondan birinchi, ota tomondan ikkinchi amakivachchasi edi. Eynshteyn va Marich 1919-yil 14-fevralda besh yil alohida yashashlardan soʻng, ajrashishdi. Ajrashish boʻyicha kelishuvning bir qismi sifatida Eynshteyn Marichga kelajakda olishi mumkin boʻlgan har qanday Nobel mukofoti mablagʻini berishga kelishdi.

2015-yilda oshkor qilingan maktublarida Eynshteyn oʻzining ilk muhabbati Mari Vintelerga nikohi va unga nisbatan kuchli his-tuygʻulari haqida yozgan. U 1910-yilda xotini ikkinchi farzandiga homilador boʻlganida shunday deb yozgan edi: „Men har daqiqada siz haqingizda chin yurakdan muhabbat bilan oʻylayman va faqat erkak kishi boʻla oladigan baxtsizlikni xis qilaman“. U Mariga boʻlgan sevgisini yoʻllashda „adashgan sevgi“ va „oʻtkazib yuborilgan hayot“ haqida gapirdi.

Eynshteyn 1912-yildan buyon Elsa bilan munosabatda boʻlib, 1919-yilda u bilan turmush qurdi. Ular 1933-yilda Qoʻshma Shtatlarga koʻchib oʻtishdi. Elzaga 1935-yilda yurak va buyrak muammolari tashxisi qoʻyilgan va 1936-yil dekabrda vafot etgan.

1923-yilda Eynshteyn yaqin doʻsti Xans Muxsamning jiyani Betti Neyman ismli kotibani sevib qoladi. 2006-yilda Quddusdagi Ibroniy universiteti tomonidan chop etilgan maktublar jildida Eynshteyn oltita ayolni, jumladan Margaret Lebah(sariq sochli avstriyalik), Estella Katzenellenbogenni (gul bisnesining boy egasi), Toni Mendel (badavlat yahudiy bevasi) va Ethel Michanowski (Berlinlik sotsialist)lar sanab oʻtilgan. Uning taʼkidlashicha Eynshteyn Elza bilan turmush qurgan bir vaqtda bu ayollar bilan birgalikda vaqt oʻtkazgan va sovgʻalar qabul qilgan. Keyinchalik, ikkinchi xotini Elza vafotidan soʻng, Eynshteyn Margarita Konenkova bilan qisqa vaqt munosabatda boʻldi. Konenkova rus haykaltaroshi Sergey Konenkovga uylangan rus josusi edi (Sergey Konenkov Prinstondagi ilgʻor tadqiqotlar institutida Eynshteynning bronza byustini yaratgan).

Eynshteynning oʻgʻli Eduard 20 yoshida kasal boʻlib qolgan, unga shizofreniya tashxisi qoʻyilgan. Uning onasi unga gʻamxoʻrlik qildi va u ham bir necha davrlar boshpanalarga topshirildi, nihoyat, uning oʻlimidan soʻng , Tyurixdagi Psixiatriya universiteti kasalxonasiga doimiy ravishda Burghölzliga topshirildi.

Patent ofisi

1900-yilda oʻqishni tugatgandan soʻng, Eynshteyn deyarli ikki yil davomida oʻqituvchilik qilish uchun yer izladi. U 1901-yil fevral oyida Shveysariya fuqaroligiga qabul qilindi, ammo tibbiy sabablarga koʻra harbiy xizmatga chaqirilmadi. Marsel Grossmanning otasi yordamida u Bernda Shveysariya Patent idorasida imtihonchi yordamchisi — III darajali ishga joylashdi .

Eynshteynning patent ofisidagi davrlari

Eynshteyn turli xil qurilmalar, jumladan, shagʻal saralash mashinasi va elektromexanik yozuv mashinkasi uchun patent arizalarini baholadi.  1903-yilda uning Shveysariya Patent idorasidagi lavozimi doimiy boʻlib qoldi, garchi u „mashina texnologiyasini toʻliq oʻzlashtirmagunicha“ lavozimga koʻtarilgan boʻlsa ham.

Patent ofisidagi uning koʻp ishlari elektr signallarining uzatilishi va vaqtning elektr-mexanik sinxronlashishiga oid savollar bilan kechadi. Bu haqida koʻp oʻy-fikrlar Eynshteynda yorugʻlikning tabiati va fazo va vaqt oʻrtasidagi oʻzaro birlamchi boʻgliqlik xaqidagi tub xulosalarni tugʻdirdi.

Bernda uchrashgan bir necha doʻstlari bilan Eynshteyn 1902-yilda fan va falsafani muhokama qilish uchun muntazam ravishda yigʻiladigan „Olimpiya Akademiyasi“ deb nomlangan kichik muhokama guruhini ochdi. Baʼzan ularga diqqat bilan tinglovchi ammo muhokamalarga qoʻshilmaydigan Mileva ham qatnashib turar edi. Ularning mavzulari Eynshteynning ilmiy va falsafiy dunyoqarashiga katta taʼsir qilgan Genri Puankare, Ernest Max va David Humening asarlarini oʻz ichiga olgan.

Birinchi ilmiy maqolasi

Eynshteynning doktorlik dessertatsiyasining muqova qismi (1905)

1900-yilda Eynshteynning „Kapilyarlik hodisalaridan xulosalar“ nomli maqolasi „Annalen der Physik“ jurnalida chop etildi . 1905-yil 30-aprelda Eynshteyn oʻzining „Molekulyar oʻlchamlarning yangi aniqlanishi“  mavzusida oʻz dissertatsiyasini Alfred Kleyner bilan proforma maslahatchisi sifatida yakunladi. Uning dissertatsiyasi 1905-yil iyulida qabul qilingan va Eynshteynga 1906-yil 15-yanvarda fan nomzodi ilmiy darajasi berilgan.

1905-yil Eynshteyn uchun misli koʻrilmagan darajada ajoyib yil boʻldi va uning buyuk 4 ta buyuk maqolalari chop etildi. Bular fotoeffekt, Brown harakati, maxsus nisbiylik nazariyasi va massa va energiya ekvivalentligi. Yuqoridagi maqolalar unga 26 yoshida ilm olamida shuhrat olib keldi.

Akademik martaba

1908-yilda, Eynshteyn Bern universitetida olim va leksiya oʻqituvchisi etib tayinlandi . Keyingi yili, u Tyurix universitetida elektrodinamika va Nisbiylik prinsipi boʻyicha maʼruza qilganidan soʻng, Alfred Kleyner uni nazariy fizika boʻyicha yangi tashkil etilgan fakultet uchun professorlikka tavsiya qildi. Eynshteyn 1909-yilda dotsent etib tayinlandi.

Eynshteyn 1911-yil aprel oyida Pragadagi Charlz-Ferdinand nomidagi Germaniya universitetida toʻliq professorga aylandi va buning uchun u Avstriya-Vengriya imperiyasida Avstriya fuqaroligini qabul qildi. Pragada boʻlgan davrida u 11 ta ilmiy ish yozgan, ulardan beshtasi radiatsiya matematikasi va qattiq jismlarning kvant nazariyasi boʻyicha.

Olimpia akademiyasi asoschilari: Conrad Habicht, Maurice, Albert Eynshteyn

1912-yil iyul oyida u Tyurixdagi oʻzi tamomlagan universitetiga qaytib keldi. 1912-yildan 1914-yilgacha u ETH Tyurixda nazariy fizika professori boʻlib, u yerda analitik mexanika va termodinamikadan dars bergan. Shuningdek, u matematik va doʻsti Marsel Grossmann bilan birga doimiy mexanika, issiqlikning molekulyar nazariyasi va tortishish muammosini oʻrgangan.

1914-yil oktabr oyida „Toʻqson uchlar manifesti“ nashr etildi. U birinchi jahon urushi davrida Germaniyaning militarizmi va mavqeyini koʻtaradigan koʻplab taniqli nemis ziyolilari tomonidan imzolangan hujjat boʻlib Eynshteyn uning mazmunini inkor etgan kam sonli nemis ziyolilaridan biri edi va tinchlik ruhidagi „Yevropaliklarga manifest“ ni imzoladilar.

1913-yil bahorida Eynshteyn Berlinga koʻchib oʻtishni taklif qilindi, shuningdek unga Prussiya Fanlar akademiyasiga aʼzo boʻlish va Berlin universiteti professori boʻlish taklifi kiritildi, bu unga oʻziga xos tadqiqotlarga eʼtibor qaratish imkonini berdi. 1913-yil 3-iyulda Berlindagi Prussiya Fanlar akademiyasining aʼzosi boʻldi. Maks Plank va Valter Nernst keyingi hafta Tyurixda uni akademiyaga kirishga koʻndirish uchun uchrashdilar va qoʻshimcha ravishda unga yaqinda tashkil etiladigan Kayzer Vilgelm nomidagi fizika institutida direktor lavozimini taklif qildilar. Akademiyaga aʼzolik Gamboltdagi Berlin universitetida ish haqi va oʻqituvchilik majburiyatlarisiz professorlikni oʻz ichiga oladi. 24-iyulda u rasman akademiyaga saylandi va keyingi yili Berlinga koʻchib oʻtdi. Uning Berlinga koʻchib oʻtish qaroriga, shuningdek, ishqiy munosabatda boʻlgan amakivachchasi Elzaning yonida yashash imkoniyati ham taʼsir koʻrsatdi. Eynshteyn 1914-yil 1-aprelda Dahlemdagi kvartirasiga koʻchib oʻtgandan soʻng, akademiyada va Berlin universitetida oʻz lavozimini egalladi. Oʻsha yili Birinchi jahon urushi boshlanishi bilan Kayzer Vilgelm nomidagi fizika instituti uchun reja ham qoldirildi. Institut 1917-yil 1-oktyabrda tashkil etilgan boʻlib, uning direktori Eynshteyn edi. 1916-yilda Eynshteyn Germaniya fizika jamiyati prezidenti etib saylandi (1916-1918).

1911-yilda Eynshteyn oʻzining 1907-yildagi ekvivalentlik printsipidan foydalanib, boshqa yulduzdan yorugʻlikning Quyoshning tortishish kuchi bilan ogʻishini hisobladi. 1913-yilda Eynshteyn tortishish maydonini ifodalash uchun fazo-vaqt egriligidan foydalanib, bu hisob-kitoblarni takomillashtirdi. 1915-yilning kuziga kelib, u oʻzining umumiy nisbiylik nazariyasini yakunladi. 1919-yil 29-mayda uning egilish haqidagi nazariyasi Sir Artur Eddington tomonidan quyosh tutilishi davomida tasdiqlandi. Ushbu kuzatishlar xalqaro ommaviy axborot vositalarida eʼlon qilindi va Eynshteynni dunyoga mashhur qildi. 1919-yil 7-noyabrda Britaniyaning yetakchi gazetasi The Times banner sarlavhasini chop etdi: „Ilm-fandagi inqilob — koinotning yangi nazariyasi — Nyuton gʻoyalari agʻdarildi“.

1920-yilda u Niderlandiya Qirollik sanʼat va fanlar akademiyasining xorijiy aʼzosi boʻldi. 1922-yilda u „nazariy fizikadagi xizmatlari va ayniqsa, fotoelektr effekti qonunini kashf etgani uchun“ fizika boʻyicha 1921-yilgi Nobel mukofotiga sazovor boʻldi . 

Eynshteyn 1933-yil mart oyida Prussiya akademiyasidan isteʼfoga chiqdi. Eynshteynning Berlindagi ilmiy yutuqlari orasida umumiy nisbiylik nazariyasini tugatish, Eynshteyn de Xaaz effektini isbotlash, nurlanishning kvant nazariyasiga hissa qoʻshish va Boze Eynshteyn statistikasi kiradi.

1921-1922: Chet elga sayohat

Eynshteyn birinchi marta 1921-yil 2-aprelda Nyu-York shahriga tashrif buyurdi, u yerda uni shahar meri Jon Frensis Xilan rasmiy kutib oldi, keyin uch haftalik maʼruzalar va ziyofatlar boʻldi. U Kolumbiya universiteti va Prinston universitetlarida bir nechta maʼruzalar oʻqishni davom ettirdi va Vashingtonda Milliy fanlar akademiyasi vakillari bilan Oq Uyga tashrifi chogʻida koʻrishdi. Yevropaga qaytib kelgach, u Londonda ingliz davlat arbobi va faylasufi Viscount Haldenning mehmoni boʻldi, u yerda bir qancha taniqli ilmiy, intellektual va siyosiy arboblar bilan uchrashdi va London Qirollik kollejida maʼruza oʻqidi.

U, shuningdek, 1921-yil iyul oyida „AQSh haqidagi birinchi taassurotim“ inshosini nashr etdi, unda u amerikaliklarning baʼzi xususiyatlarini qisqacha tasvirlashga harakat qildi, xuddi Amerikada Demokratiya (1835) da oʻz taassurotlarini nashr etgan Aleksis de Tokvil kabi. Oʻzining baʼzi kuzatishlariga koʻra, Eynshteyn aniq hayratda qoldi: „Mehmonni hayratga soladigan narsa bu quvonchli, hayotga ijobiy munosabatdir… Amerikaliklar doʻstona, oʻziga ishongan, optimist va hasad qilmaydi“.

1922-yilda uning sayohatlari uni Osiyoga, keyin esa Falastinga olib bordi, olti oylik ekskursiya va nutq safari doirasida u Singapur, Seylon Dominioni va Yaponiyaga tashrif buyurdi va u yerda minglab yaponlarga bir qator maʼruzalar oʻqidi. Birinchi ommaviy maʼruzasidan soʻng u imperator va uning ayoli bilan imperator saroyida uchrashdi, u yerga minglab odamlar tomosha qilish uchun kelishdi. Oʻgʻillariga yoʻllagan maktubida u yaponiyaliklar haqidagi taassurotini kamtarin, aqlli, eʼtiborli va sanʼatga chinakam tuygʻusi borligini taʼriflagan. Oʻzining 1922-1923-yillarda Osiyoga qilgan sayohati kundaliklarida u 2018-yilda qayta kashf etilgan ksenofobik va irqchilik hukmlari sifatida taʼriflangan xitoy, yapon va hind xalqlari haqida baʼzi fikrlarini bildiradi.

Eynshteyn Uzoq Sharqqa qilgan sayohati tufayli 1922-yil dekabrida Stokgolmdagi fizika boʻyicha Nobel mukofotini topshirish marosimida shaxsan oʻzi qabul qila olmadi. Uning oʻrniga nemis diplomati ziyofatda nutq soʻzladi va u Eynshteynni nafaqat ulugʻlovchi sifatida maqtadi balki xalqaro tinchlikparvar va faol sifatida ham.

Qaytish safarida u 12 kun davomida Falastinni ziyorat qildi, bu mintaqaga yagona tashrifi edi. U Britaniya oliy komissari ser Gerbert Samuelning uyiga yetib kelganida, uni fizik emas, balki davlat rahbari sifatida kutib olishdi . Bir marta qabul paytida uni koʻrishni va eshitishni istagan odamlar binoga bostirib kirishdi. Eynshteynning tinglovchilar bilan suhbatida u yahudiylar dunyoda kuch sifatida eʼtirof etila boshlaganidan xursandligini bildirdi.

Eynshteyn 1923-yilda ikki hafta davomida Ispaniyaga tashrif buyurdi va u yerda Santyago Ramon Kaxal bilan qisqacha uchrashdi va qirol Alfonso XIIIdan unga Ispaniya Fanlar akademiyasining aʼzosi degan diplom oldi.

Albert Eynshteyn 1922-yildan 1932-yilgacha aʼzo boʻlgan Xalqaro intellektual hamkorlik qoʻmitasining (Millatlar Ligasi) sessiyasida Jenevada Millatlar Ligasining Intellektual hamkorlik boʻyicha xalqaro qoʻmitasining aʼzosi edi (1923-1924-yillarda bir necha oylik tanaffus bilan), olimlar, tadqiqotchilar, oʻqituvchilar, sanʼatkorlar va ziyolilar oʻrtasida xalqaro almashinuvni rivojlantirish uchun yaratilgan tizim. Dastlab Shveysariya delegati sifatida xizmat qilishi rejalashtirilgan Bosh kotib Erik Drummondni katolik faollari Oskar Xelecki va Juzeppe Motta uning oʻrniga nemis delegati boʻlishga koʻndirishdi va shu bilan Gonzague de Reynoldga anʼanaviy katolik qadriyatlarini targʻib qilganidan Shveysariya oʻrnini egallashga imkon berdi. Eynshteynning sobiq fizika professori Hendrik Lorentz va polshalik kimyogari Mari Kyuri ham qoʻmita aʼzolari edi.

1925: Janubiy Amerikaga tashrif

1925-yil mart va aprel oylarida Eynshteyn Janubiy Amerikaga tashrif buyurdi va u yerda bir oy Argentinada, bir hafta Urugvayda va bir hafta Braziliyada, Rio-de-Janeyroda boʻldi. Jorde Duclout va Mauricio Nirenstein tomonidan bir qancha Argentinalik olimlar, jumladan, Xulio Rey Pastor, Yakob Laub va Leopoldo Lugones koʻmagida Eynshteyn Janubiy Amerikaga keldi. Argentina-Germaniya madaniyat institutining kichikroq hissasi bilan Eynshteyn va uning rafiqasi tashrifi birinchi navbatda Buenos-Ayres universiteti kengashi va Asociación Hebraica Argentina tomonidan moliyalashtirildi (Argentina Ibrani Assotsiatsiyasi).

1930-1931: AQShga sayohat

1930-yil dekabr oyida Eynshteyn Kaliforniya texnologiya institutida tadqiqotchi sifatida ikki oylik ishchi tashrif sifatida Amerikaga ikkinchi marta tashrif buyurdi. AQShga birinchi safari chogʻida milliy eʼtiborga sazovor boʻlganidan soʻng, u va uning tashkilotchilari shaxsiy hayotini himoya qilishni maqsad qilgan. Telegrammalar va mukofotlarni olish yoki omma oldida chiqish taklifi bilan toʻlib-toshgan boʻlsa-da, u barchasini rad etdi.

Nyu-York shahriga kelganidan soʻng, Eynshteynni turli joylar va tadbirlarga, jumladan, Chinatownga olib borishdi, The New York Times muharrirlari bilan tushlik qilishdi va Metropolitan Operada Karmenning spektaklini tomosha qilishdi. Keyingi kunlarda unga shahar meri Jimmi Uoker tomonidan shahar kalitlari topshirildi va Kolumbiya universiteti prezidenti bilan uchrashdi, u Eynshteynni „aqlning hukmron monarxi“ deb taʼrifladi. Nyu-Yorkning Riverside cherkovi pastori Garri Emerson Fosdik Eynshteynga cherkov boʻylab ekskursiya qildi va unga kiraverishda turgan cherkov Eynshteyn yasagan toʻliq oʻlchamdagi haykalni koʻrsatdi. Shuningdek, Nyu-Yorkda boʻlgan vaqtida u Hanukka bayrami paytida Madison Square Gardenda 15 000 kishilik olomonga qoʻshildi.

Albert Eynshteyn va Charlie Chaplin City Lights primyerasida, 1931

Eynshteyn Kaliforniyaga safar qildi va u yerda Caltech prezidenti va Nobel mukofoti sovrindori Robert A. Millikan bilan uchrashdi. Uning Millikan bilan doʻstligi „noqulay“ edi, chunki Millikan „vatanparvar militarizmga moyil edi“, bu yerda Eynshteyn aniq pasifist edi. Kaltekning shogirdlariga murojaati chogʻida Eynshteyn ilm-fan koʻpincha foydadan koʻra koʻproq zarar keltirishga moyil ekanligini taʼkidladi.

Urushdan nafratlanish Eynshteynni yozuvchi Apton Sinkler va kino yulduzi Charlie Chaplin bilan doʻstlashishga ham olib keldi, ikkalasi ham tinchliksevarligi bilan ajralib turadi. „Universal Studios“ rahbari Karl Laemmle Eynshteynga oʻz studiyasiga sayohat uyushtirdi va uni Chaplin bilan tanishtirdi. Chaplin Eynshteyn va uning rafiqasi Elzani uyiga kechki ovqatga taklif qilish bilan bir zumda munosabatda boʻlishdi. Chaplinning soʻzlariga koʻra, Eynshteynning tashqi qiyofasi, xotirjam va muloyim, „yuqori hissiy temperament“ni yashirgandek tuyuladi, bu uning „gʻayrioddiy intellektual energiyasi“ dan kelib chiqadi.

Chaplinning „Shahar chiroqlari“ filmi bir necha kundan keyin Hollywoodda premyerasi boʻlishi kerak edi va Chaplin Eynshteyn va Elzani oʻzining maxsus mehmonlari sifatida ishtirok etishga taklif qildi. Eynshteynning tarjimai holi Valter Isaakson buni „mashhurlikning yangi davridagi eng esda qolarli sahnalardan biri“ deb taʼriflagan. Chaplin Berlinga keyingi safari chogʻida Eynshteynning uyiga tashrif buyurdi va oʻzining „kamtarona kichkina kvartirasi“ va nazariyasini yozishni boshlagan pianinosini esladi. Chaplin buni „ehtimol, natsistlar tomonidan oʻtin sifatida ishlatilgan“ deb taxmin qildi.

1933-yil: AQShga emigratsiya

Eynshteyn „tinchlik“ qanotlarini tashlaganidan keyin olingan multfilm.

1933-yil fevral oyida AQShga tashrifi chogʻida Eynshteyn Germaniyaning yangi kansleri Adolf Hitler davrida natsistlarning hokimiyat tepasiga kelishi bilan Germaniyaga qaytib kelolmasligini bildi.

1933-yil boshida Amerika universitetlarida oʻqiyotganda u Pasadenadagi Kaliforniya Texnologiya Institutida uchinchi ikki oylik tashrif professori lavozimini egalladi. 1933-yil fevral va mart oylarida Gestapo uning oilasining Berlindagi kvartirasiga bir necha bor bostirib kirdi. U va uning rafiqasi Elza mart oyida Yevropaga qaytib kelishdi va safar davomida ular Germaniya Reyxstagi 23-martda Gitler hukumatini de-fakto huquqiy diktaturaga aylantirib, faollashtirish toʻgʻrisidagi qonunni qabul qilganini va ular bu yerda boʻlmasliklarini bilib olishdi. Ular Berlinga borishi mumkin edi. Keyinchalik ular kottejlari fashistlar tomonidan bostirib kirilganini va Eynshteynning shaxsiy yelkanli qayigʻi musodara qilinganini eshitdilar. Antverpenga qoʻnayotganda, Belgiya 28-mart kuni Eynshteyn zudlik bilan Germaniya konsulligiga borib, pasportini topshirib, Germaniya fuqaroligidan rasman voz kechdi. Keyinchalik fashistlar uning qayigʻini sotib, yozgi uyini Gitler yoshlari lageriga aylantirdilar.

Qochqin maqomi

1933-yil aprelida Eynshteyn yangi nemis hukumati yahudiylarga har qanday rasmiy lavozimlarni, jumladan, universitetlarda dars berishni taqiqlovchi qonunlar qabul qilganini bilib oldi. Tarixchi Jerald Xolton „hamkasblari tomonidan deyarli hech qanday norozilik bildirilmagani holda minglab yahudiy olimlari toʻsatdan universitetdagi lavozimlaridan voz kechishga majbur boʻlganliklari“ va ularning nomlari oʻzlari ishlagan muassasalar roʻyxatidan olib tashlanganini tasvirlaydi.

Bir oy oʻtgach, Eynshteynning asarlari fashistlarning kitoblarini yoqib yuborishda nemis talabalar ittifoqi tomonidan nishonga olingan asarlar qatoriga kirdi, natsistlarning targʻibot vaziri Jozef Gebbels „Yahudiy ziyoliligi oʻldi“ deb eʼlon qildi. Bir nemis jurnali uni dushmanlar roʻyxatiga kiritdi. Nemis rejimi „hali osilgani yoʻq“ iborasi bilan uning boshiga 5000 dollar mukofot taklif qildi. Eynshteyn Germaniyadan Angliyaga hijrat qilgan fizik va doʻsti Maks Bornga yozgan keyingi maktubida shunday deb yozgan edi: „… Tan olishim kerakki, ularning shafqatsizligi va qoʻrqoqlik darajasi ajablanib boʻldi“. AQShga koʻchib oʻtib, u kitoblarni yoqishni „xalq maʼrifatidan qochadigan“ va „dunyodagi hamma narsadan koʻra intellektual mustaqil odamlarning taʼsiridan qoʻrqadigan“ odamlar tomonidan „oʻz-oʻzidan paydo boʻlgan hissiy portlash“ deb taʼrifladi.

Eynshteyn endi doimiy uy-joysiz edi, qayerda yashashi va ishlashini bilmasdi va Germaniyadagi son-sanoqsiz boshqa olimlarning taqdiri haqida ham xuddi shunday xavotirda edi. 1933-yil aprel oyida ingliz liberal siyosatchisi Uilyam Beverij tomonidan akademiklarga fashistlar taʼqibidan qutulish uchun asos solingan Akademik yordam kengashi koʻmagida Eynshteyn Germaniyani tark etishga muvaffaq boʻldi. Belgiyaning De Xaan shahrida uyni ijaraga oldi va u yerda bir necha oy yashadi. 1933-yil iyul oyi oxirida u Eynshteyn bilan oldingi yillarda doʻst boʻlib qolgan ingliz dengiz zobiti qoʻmondoni Oliver Loker-Lampsonning shaxsiy taklifiga binoan taxminan olti hafta davomida Angliyaga joʻnadi. Loker-Lampson uni Norfolkdagi Rotton cherkovidagi Rotton Xitdagi yogʻoch kabinadagi Cromer uyi yonida qolishga taklif qildi. Eynshteynni himoya qilish uchun Loker-Lampson oʻzining tanho kabinasida ikki qoʻriqchini qoʻriqlagan; ularning ov miltigʻini koʻtarib, Eynshteynni qoʻriqlayotgan fotosurati 1933-yil 24 iyulda Daily Heraldda chop etilgan.

Loker-Lempson Eynshteynni oʻz uyida Uinston Winston Cherchill, keyinroq esa Osten Chemberlen va sobiq Bosh vazir Lloyd Jorj bilan uchrashish uchun olib bordi. Eynshteyn ulardan yahudiy olimlarni Germaniyadan olib chiqishga yordam berishlarini soʻradi. Britaniyalik tarixchi Martin Gilbertning qayd etishicha, Cherchill darhol javob qaytargan va yahudiy olimlarni izlab topish va ularni Britaniya universitetlariga joylashtirish uchun oʻzining doʻsti, fizik Frederik Lindemanni Germaniyaga yuborgan. Keyinchalik Cherchill Germaniyaning yahudiylarni quvib chiqarishi natijasida ular oʻzlarining „texnik standartlarini“ pasaytirib, ittifoqchilar texnologiyasini oʻzlaridan ustun qoʻyganliklarini kuzatdi.

Keyinroq Eynshteyn boshqa xalqlar rahbarlari, jumladan Turkiya Bosh vaziri İsmet Inönü bilan bogʻlanib, 1933-yil sentabrida ishsiz nemis-yahudiy olimlarni joylashtirishni soʻrab murojaat qildi. Eynshteynning maktubi natijasida Turkiyaga taklif qilingan yahudiylarning jami "1000 dan ortiq qutqarilgan.

Loker-Lampson, shuningdek, Eynshteynga Britaniya fuqaroligini uzaytirish toʻgʻrisida qonun loyihasini parlamentga taqdim etdi, bu davrda Eynshteyn Evropada inqirozni tasvirlab, bir qator ommaviy chiqishlar qildi. U oʻz nutqlaridan birida Germaniyaning yahudiylarga nisbatan munosabatini qoraladi, shu bilan birga u boshqa joylarda fuqarolikdan mahrum boʻlgan Falastinda yahudiy fuqaroligini targʻib qiluvchi qonun loyihasini taqdim etdi. Oʻz nutqida u Eynshteynni Buyuk Britaniyada vaqtinchalik boshpana berilishi kerak boʻlgan „dunyo fuqarosi“ deb taʼrifladi. Biroq, ikkala qonun loyihasi ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Eynshteyn Princeton universitetida (Nyu-Jersi, AQSh) rezident olim boʻlish ilgʻor taklifini qabul qildi.

Malaka oshirish instituti rezident olimi

Eynshteynning portreti, 1935, Princeton

1933-yil 3-oktabrda Eynshteyn Londondagi Qirollik Albert zalida gavjum tinglovchilar oldida akademik erkinlikning ahamiyati haqida nutq soʻzladi va The Times xabar berishicha, u bundan quvondi. Toʻrt kundan soʻng u AQShga qaytib, „Institute of advanced study“da ishladi, fashistlar Germaniyasidan qochgan olimlar uchun boshpana boʻlganini taʼkidladi. Oʻsha paytda Amerika universitetlarining koʻpchiligi, jumladan Garvard, Prinston va Yel universitetlarida 1940-yillarning oxirigacha davom etgan yahudiy kvotalari natijasida yahudiy oʻqituvchilari yoki talabalari minimal edi yoki umuman yoʻq edi .

Eynshteyn hali ham kelajagi haqida bir qarorga kelmagan edi. Unga Yevropaning bir qancha universitetlaridan takliflar bor edi, jumladan, Christ Church, Oksford, u yerda 1931-yilning mayidan 1933-yilning iyunigacha boʻlgan vaqt oraligʻida uch qisqa muddat qolib, besh yillik tadqiqot stipendiyasi (Xristos cherkovida " talabalik " deb ataladi) taklif qilindi, lekin 1935-yilda u Qoʻshma Shtatlarda doimiy qolish va fuqarolikka ariza berish toʻgʻrisida qaror qabul qildi.

Eynshteynning Ilgʻor tadqiqotlar instituti bilan aloqasi 1955-yilda vafotigacha davom etadi. U yangi institutda birinchi tanlangan toʻrt nafardan biri edi (Jon fon Neyman, Kurt Gödel va Herman Veyl). Tez orada u Gödel bilan yaqin doʻstlikni rivojlantirdi; ikkalasi birgalikda uzoq yurishib, ishlarini muhokama qilishardi. Uning yordamchisi Bruria Kaufman keyinchalik fizik boʻldi. Bu davrda Eynshteyn yagona maydon nazariyasini ishlab chiqishga va kvant fizikasining qabul qilingan talqinini rad etishga urinib koʻrdi, ikkalasi ham muvaffaqiyatsiz yakunlandi.

Shaxsiy qarashlari

Siyosiy qarash

1918-yilda Eynshteyn Germaniya Demokratik partiyasi, liberal partiyaning asoschilaridan biri edi . Keyinchalik hayotida Eynshteynning siyosiy qarashi sotsializm tarafdori va kapitalizmni tanqid qilgan, bu haqda u oʻzining " Nega sotsializm? " kabi insholarida batafsil bayon qilgan edi. Uning bolsheviklar haqidagi fikrlari ham vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib bordi. 1925-yilda u ularni „yaxshi tartibga solinadigan boshqaruv tizimi“ yoʻqligida tanqid qildi va ularning boshqaruvini „terror rejimi va insoniyat tarixidagi fojia“ deb atadi. Keyinchalik u yanada moʻtadil nuqtai nazarni qabul qildi, ularning usullarini tanqid qildi, lekin ularni maqtadi, buni 1929-yilda Vladimir Lenin haqida aytgan soʻzlari koʻrsatadi: „Leninda men oʻz shaxsiyatini qurbon qilib, butun kuchini ijtimoiy adolatni amalga oshirishga bagʻishlagan insonni hurmat qilaman. Men uning usullarini maqsadga muvofiq deb bilmayman. Biroq, bir narsa aniq: u kabi odamlar qoʻriqchi va yangilovchidir. insoniyatning vijdoni“. Eynshteyn koʻpincha nazariy fizika yoki matematika bilan bogʻliq boʻlmagan masalalar boʻyicha hukm va fikr bildirishni taklif qilgan va taklif qilingan. U jahon federatsiyasi doirasida milliy davlatlarning kuchini tekshiradigan demokratik global hukumat gʻoyasini qatʼiy qoʻllab-quvvatladi. U shunday deb yozgan edi: „Men dunyo hukumatini himoya qilaman, chunki men inson boshidan kechirgan eng dahshatli xavfni bartaraf etishning boshqa iloji yoʻqligiga aminman“. Federal qidiruv byurosi 1932-yilda Eynshteyn haqida maxfiy maʼlumotnoma yaratdi va uning oʻlimiga qadar uning FBI fayli 1427 sahifadan iborat edi.

Eynshteyn Maxatma Gandidan chuqur taassurot qoldirdi, u bilan yozma xat almashdi. U Gandini „kelajak avlodlar uchun namuna“ deb taʼriflagan. Dastlabki aloqa 1931-yil 27-sentyabrda, Vilfrid Isroil hindistonlik mehmon V. A. Sundaramni Kaput shahridagi yozgi uyida doʻsti Eynshteyn bilan uchrashish uchun olib borganida oʻrnatildi. Sundaram Gandining shogirdi va maxsus vakili boʻlib, Vilfrid Isroil 1925-yilda Hindistonga tashrif buyurgan va Hindiston rahbarining uyiga tashrif buyurganida tanishgan. Tashrif chogʻida Eynshteyn Gandiga oʻz elchisi orqali yetkazilgan qisqa maktub yozgan va Gandi oʻz soʻzlari bilan tezda javob qaytargan. Oxir-oqibat Eynshteyn va Gandi ular kutganidek uchrasha olmasalar ham, ular oʻrtasidagi toʻgʻridan-toʻgʻri aloqa Vilfrid Isroil orqali oʻrnatildi.

Sionizm bilan bogʻliqligi

Eynshteyn 1925-yilda ochilgan Quddus Ibroniy universitetini tashkil etishda yordam bergan, yetakchi boʻlgan va uning birinchi boshqaruv kengashi tarkibiga kirgan. Avvalroq, 1921-yilda u biokimyogar va Jahon sionistik tashkilot prezidenti Xaim Veyzman tomonidan rejalashtirilgan universitet uchun mablagʻ yigʻishda yordam berishni soʻradi. U bezgak kabi turli davom etayotgan, „halokat“ deya atalgan va dunyo davlatlarinig uchdan bir qismiga tahdid solayotgan epidemiyalarga qarshi kurashish uchun Qishloq xoʻjaligi instituti, Kimyo instituti va Mikrobiologiya institutini tashkil etish boʻyicha takliflar berdi. U, shuningdek, ibroniy va arab tillarida oʻtkaziladigan til kurslarini oʻz ichiga olgan Sharqshunoslik institutini tashkil etishga yordam berdi.

Eynshteyn millatchi emas edi va 1948-yilda Isroil sifatida uning yordamisiz barpo etilishi mumkin boʻlgan mustaqil yahudiy davlatini yaratishga qarshi edi. U Aliya yahudiylarining toʻlqinlari Falastinda mavjud arablar bilan birga yashashi mumkinligini his qildi. Shunga qaramay, 1952-yil noyabrida Isroil prezidenti Veyzmanning vafotidan soʻng, Bosh vazir David Ben-Gurion Ezriel Karlebaxning iltimosiga binoan Eynshteynga Isroil prezidenti lavozimini asosan tantanali ravishda taklif qildi. Taklif Isroilning Vashingtondagi elchisi Abba Eban tomonidan taqdim etilgandi, u bu taklif „yahudiy xalqi oʻz oʻgʻillaridan biriga bildirishi mumkin boʻlgan eng chuqur hurmatni oʻzida mujassamlashtirganini“ tushuntirdi. Eynshteyn „chuqur taʼsirlangan“ligini, lekin buni qabul qila olmaganidan „bir vaqtning oʻzida qaygʻuli va uyalganini“ yozgan.

Diniy va falsafiy qarashlari

Eynshteyn oʻzining ruhiy dunyoqarashi haqida koʻplab original yozuvlar va intervyularda gapirdi. U Barux Spinoza falsafasining shaxssiz panteistik xudosiga hamdard ekanligini aytdi. U odamlarning taqdiri va xatti-harakatlari bilan shugʻullanadigan shaxsiy xudoga ishonmagan, bu qarashni u sodda deb taʼriflagan. Biroq, u „men ateist emasman“, oʻzini agnostik yoki „chuqur dinga ishonmaydigan“ deb atashni afzal koʻrganini aniqladi. Undan keyingi hayotga ishonasizmi, degan savolga, Eynshteyn javob berdi: „Yoʻq. Va men uchun bitta hayot kifoya.“

Eynshteyn asosan Buyuk Britaniya va AQShda diniy boʻlmagan gumanistik va axloqiy madaniyat guruhlari bilan bogʻlangan. U Nyu-Yorkdagi Birinchi Gumanistlar Jamiyatining maslahat kengashida xizmat qilgan va Britaniyada Nyu-Humanistni nashr etadigan Ratsionalistlar uyushmasining faxriy aʼzosi edi. Nyu-York axloqiy madaniyat jamiyatining 75 yilligi munosabati bilan u axloqiy madaniyat gʻoyasi uning diniy idealizmda eng qimmatli va mustahkam boʻlgan narsa haqidagi shaxsiy tushunchasini oʻzida mujassam etganini aytdi. U: „Axloqiy madaniyatsiz insoniyat uchun najot yoʻq“, deb taʼkidlagan.

Eynshteyn faylasuf Erik Gutkindga 1954-yil 3-yanvarda nemis tilidagi maktubida shunday yozgan:

"Xudo soʻzi men uchun inson zaifliklarining ifodasi va mahsulidan boshqa narsa emas, Bibliya muqaddas, ammo baribir ibtidoiy afsonalar toʻplamidir, ammo ular juda bolalarcha. Qanchalik nozik boʻlmasin, hech qanday talqin (men uchun) buni oʻzgartira olmaydi. Men uchun yahudiy dini ham boshqa dinlar kabi eng bolalarcha xurofotlarning mujassamidir. Men mamnuniyat bilan mansub boʻlgan va mentalitetiga juda yaqin boʻlgan yahudiy xalqining men uchun boshqa barcha odamlardan farqi yoʻq. Men ular haqida " tanlangan „ hech narsani koʻrmayapman“.

Eynshteyn uzoq vaqtdan beri vegetarianizmga xayrixoh edi. 1930-yilda Germaniya vegetarianlar federatsiyasi (Deutsche Vegetarian-Bund) vitse-prezidenti Hermann Xutga yozgan maktubida u shunday deb yozgan edi:

„Garchi tashqi sharoitlar menga qatʼiy vegetarian dietaga rioya qilishimga toʻsqinlik qilgan boʻlsa-da, men uzoq vaqtdan beri printsipial ravishda sodiqman. Estetik va axloqiy sabablarga koʻra vegetarianizmning maqsadlariga rozi boʻlishdan tashqari, mening fikrimcha, vegetarianlar yashash tarzi oʻzining jismoniy feʼl-atvoriga sof jismoniy taʼsir koʻrsatishi bilan insoniyat taqdiriga eng foydali taʼsir koʻrsatadi“.

U hayotining oxirgi qismidagina vegetarian boʻldi. 1954-yil mart oyida u oʻz maktubida shunday deb yozgan edi: „Demak, men yogʻsiz, goʻshtsiz, baliqsiz yashayapman, lekin oʻzimni juda yaxshi his qilyapman. Menimcha, odam yirtqich boʻlish uchun tugʻilmaganga oʻxshaydi“.

Musiqaga sevgisi

Eynshteyn musiqani erta yoshdanoq qadrlagan. Oʻzining oxirgi jurnallarida u shunday yozgan:

„Agar fizik boʻlmaganimda, ehtimol, musiqachi boʻlardim. Men tez-tez musiqa bilan oʻylayman. Men musiqada oʻz orzularim bilan yashayman. Men hayotimni musiqa nuqtai nazaridan koʻraman … Men hayotdan eng koʻp quvonchni musiqadan olaman“.

Uning onasi pianino chalishni yaxshi bilardi va oʻgʻlining skripkani oʻrganishini, nafaqat musiqaga muhabbat uygʻotishini, balki nemis madaniyatini oʻzlashtirishiga ham yordam berishini xohladi. Dirijyor Leon Botshteynning soʻzlariga koʻra, Eynshteyn chalishni 5 yoshida boshlagan. Biroq, u bu yoshida uni yoqtirmagan.

U 13 yoshga toʻlganda, Wolfgang Amadeus Mozartning skripka sonatalarini kashf etdi, shundan soʻng u Motsartning kompozitsiyalariga ishqiboz boʻldi va musiqani koʻproq oʻrgandi. Eynshteyn „hech qachon muntazam ravishda mashq qilmasdan“ chalishni oʻrgangan. Uning aytishicha, „sevgi burch tuygʻusidan koʻra yaxshiroq oʻqituvchidir“. 17 yoshida Ludwig van Beethovenning skripka sonatalarini chalib, Aaraudagi maktab imtihonchisi tomonidan eshitildi. Keyin imtihonchining taʼkidlashicha, uning bu chalishi „ajoyib va ​​“buyuk tushunchani " ochib berdi ". Imtihon oluvchini hayratga solgan narsa, deb yozadi Botshteyn, Eynshteyn musiqaga boʻlgan chuqur muhabbatini namoyon etgani, bu sifat kam boʻlgan va saqlanib qolmoqda. Musiqa bu talaba uchun gʻayrioddiy maʼnoga ega edi.

Oʻsha davrdan boshlab musiqa Eynshteyn hayotida hal qiluvchi va doimiy rol oʻynadi. Garchi oʻzi professional musiqachi boʻlish gʻoyasi hech qachon uning xayoliga kelmagan boʻlsa-da, Eynshteyn kichik orkestrni ijro etganlar orasida bir nechta professionallar, jumladan Kurt Appelbaum ham bor edi va u shaxsiy tomoshabinlar va doʻstlar uchun kontsert berdi. Bern, Tsyurix va Berlinda yashab, u yerda Maks Plank va uning oʻgʻli va boshqalar bilan birga chalgan paytda kichik orkestr ham uning ijtimoiy hayotining muntazam qismiga aylangan. Baʼzan uni Motsart asarlarining Kochel katalogining 1937-yilgi nashri muharriri deb xato qilishadi; Ushbu nashrni Alfred Eynshteyn tayyorlagan, ehtimol u uzoq qarindosh boʻlgan.

1931-yilda Kaliforniya Texnologiya Institutida tadqiqot olib borar ekan, u Los-Anjelesdagi Zoellnerlar oilaviy konservatoriyasiga tashrif buyurdi va u yerda Zoellner kvarteti aʼzolari bilan Betxoven va Motsart asarlarini ijro etdi. Umrining oxiriga yaqin, Prinstonda unga yosh Juilliard kvarteti tashrif buyurganida, u ular bilan skripka+ chaldi va kvartet Eynshteynning muvofiqlashtirish va intonatsiya darajasidan hayratda qoldi.

Vafoti

1955-yil 17-aprelda Eynshteyn Rudolf Nissen tomonidan jarrohlik yoʻli bilan mustahkamlangan qorin aortasi anevrizmasi yorilishi natijasida ichki qon ketishini boshdan kechirdi. U Isroil davlatining yetti yilligini nishonlash uchun televizion chiqishga tayyorlanayotgan nutqining loyihasini oʻzi bilan kasalxonaga olib ketdi, lekin u buni yakunlashga ulgurmadi.

Eynshteyn operatsiyadan bosh tortdi va „Men xohlaganimda bormoqchiman. Umrni sunʼiy ravishda uzaytirish mazasiz. Men oʻz ulushimni qildim; ketish vaqti keldi. Men buni nafis bajaraman“. U ertasi kuni ertalab Penn Medicine Prinston tibbiyot markazida 76 yoshida vafot etdi va umrinig oxirigacha ishlashda davom etdi.

Otopsi paytida patolog Tomas Stolts Xarvi Eynshteynning miyasini oilasining ruxsatisiz saqlab qolish uchun olib tashladi, chunki kelajak nevrologiyasi Eynshteynni aqlli qilgan narsani aniqlay oladi degan umidda. Eynshteynning tanasi Nyu-Jersi shtati Trenton shahrida yondirilgan va uning kuli nomaʼlum joyga sochilgan.

1965-yil 13-dekabrda YUNESKO shtab-kvartirasida oʻqigan xotira maʼruzasida yadro fizikasi J. Robert Oppengeymer Eynshteyn haqidagi oʻzining shaxs sifatidagi taassurotlarini shunday sarhisob qildi: „U deyarli hech qanday nafosat va dunyoviylikdan mahrum edi… U bilan doimo ajoyib poklik bor edi. bir vaqtning oʻzida bolalarcha va oʻta qaysar“.

Eynshteyn oʻzining shaxsiy arxivi, kutubxonasi va intellektual boyliklarini Isroildagi Quddus Ibroniy universitetiga vasiyat qildi.

Ilmiy martaba

Butun hayoti davomida Eynshteyn yuzlab kitob va maqolalar nashr etdi. U 300 dan ortiq ilmiy va 150 ta ilmiy boʻlmagan maqolalar chop etgan. 2014-yil 5-dekabrda universitetlar va arxivlar Eynshteynning 30 000 dan ortiq noyob hujjatlarni oʻz ichiga olgan hujjatlarining chiqarilishini eʼlon qilishdi. Eynshteynning intellektual yutuqlari va oʻziga xosligi „Eynshteyn“ soʻzini „daho“ bilan sinonimga aylantirdi. U oʻzi qilgan ishlaridan tashqari, boshqa olimlar bilan qoʻshimcha loyihalar, jumladan Bose-Eynshteyn statistikasi, Eynshteyn muzlatgichi va boshqalar bilan hamkorlik qildi.

Eynshteynning yozuvlarida uning birinchi rafiqasi Mileva Marić bilan hamkorlik qilganligi haqida baʼzi dalillar mavjud. 1900-yil 13-dekabrda faqat Albert nomi bilan imzolangan kapillyarlik haqidagi birinchi maqola taqdim etildi. Faqat uning nomi bilan nashr qilish qarori oʻzaro boʻlganga oʻxshaydi, ammo aniq sabab nomaʼlum.

1905 — Annus Mirabilis (ajoyib moʻjiza) ishi

Annus Mirabilis maqolalari fotoelektr effekti (kvant nazariyasiga asos boʻlgan), Broun harakati, nisbiylikning maxsus nazariyasi va Eynshteyn 1905-yilda Annalen der Physik ilmiy jurnalida nashr etilgan E  =  mc ² ga oid toʻrtta maqolani oʻz ichig oladi. Bu toʻrtta maqola zamonaviy fizika va fazo, vaqt va materiyaga boʻlgan qarashlarni butunlay oʻzgartirib yubordi. Bu maqolalar:

Nomi (tarjima qilingan)	Diqqat markazi	Qabul qilingan sanasi	Chop etilgan sanasi	Ahamiyati
"Yorugʻlikning hosik boʻlishi va oʻzgarishining aniq nazariyasi"	Fotoelektrik effekt	18-mart	9-iyun	Energiyaning faqat diskret miqdorda almashinishini taklif qilish orqali yechilmagan jumbiqni javobini topdi. Bu gʻoya kvant fizikasining boshlangʻich rivojlanish nuqtasiga aylandi
"Molekulyar kinetik nazariyaning talab qilganidek, sokin suyuqlikda qoʻyilgan kichik zarraning harakati"	Braun harakati	11-may	18-iyul	Atom nazariyasiga statistik fizikani qoʻlashni dalillar bilan qoʻllab-quvvatladi
"Harakatlanuvchi jismlarning elektrodinamikasi"	Maxsus nisbiylik	30-iyun	16-sentabr	Yorugʻlik tezligi kuzatuvchiga bogʻliq emasligini dalillar asosida tahlil qilish natijasida mexanikaga oʻzgartirish kiritish orqali Maksvelning elektr va magnitlanish tenglamalarini mexanik qonunlar bilan moslashtirdi.
"Jismning inersiyasi uning energiya tarkibiga bogʻliqmi"	Modda-energiya bogʻliqligi	27-sentyabr	21-noyabr	Modda va energiya ekvivaletnligi E=mc2ni ilgari surdi, atomda ortiqcha toʻplanib qolgan energiya mavjudligi va yadro energiyasini asosladi

Statistik mexanika

Kritik opalessensiya nazariyasi

Eynshteyn termodinamik tebranishlar muammosiga qaytdi va suyuqlikdagi zichlik oʻzgarishlarini uning kritik nuqtasida oʻzgarishini asosladi. Odatda zichlik tebranishlari zichlikka nisbatan erkin energiyaning ikkinchi hosilasi bilan aniqlanadi va boshqariladi. Kritik nuqtada bu xosila nolga teng boʻlib, katta tebranishlarga olib keladi. Zichlik tebranishlarining taʼsiri shundaki, barcha toʻlqin uzunliklarining yorugʻligi tarqalib, suyuqlik sutli oq rangga aylanadi. Eynshteyn buni Reylining tarqalishi bilan bogʻlaydi, bu tebranish hajmi toʻlqin uzunligidan ancha kichik boʻlganda sodir boʻladi va bu nima uchun osmon koʻk ekanligini tushuntiradi.

Maxsus nisbiylik

Eynshteynning " Zur Elektrodynamik bewegter Körper " („Harakatlanuvchi jismlarning elektrodinamikasi haqida“) nomli maqolasi 1905-yil 30-iyunda olingan va oʻsha yilning 26-sentyabrida nashr etilgan. U mexanika qonunlariga oʻzgartirishlar kiritish orqali Maksvell tenglamalari (elektr va magnitlanish qonunlari) va Nyuton mexanikasi qonunlari oʻrtasidagi ziddiyatlarni yoʻqqa chiqardi. Kuzatuvga koʻra, bu oʻzgarishlarning taʼsiri yuqori tezlikda (bu yerda jismlar yorugʻlik tezligiga yaqin tezlikda harakatlanayotganda) koʻrinadi. Ushbu maqolada ishlab chiqilgan nazariya keyinchalik Eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi sifatida tanildi.

Ushbu maqolada bashorat qilganidek, harakatlanuvchiga nisbatan kuzatuvchining ramkasida oʻlchanganida, harakatlanuvchi jism tomonidan olib boriladigan soat sekinlashgandek koʻrinadi va tananing oʻzi harakat yoʻnalishi boʻyicha siqiladi yoxud qisqaradi. Ushbu maqola, shuningdek, oʻsha paytdagi fizikadagi etakchi nazariy ob’ektlardan biri boʻlgan nurli efir gʻoyasi ortiqcha ekanligini taʼkidladi.

Eynshteyn massa-energiya ekvivalenti haqidagi maqolasida maxsus nisbiylik tenglamalari natijasida E  =  mc ²ni hosil qildi. Eynshteynning 1905-yilda nisbiylik haqidagi ishi koʻp yillar davomida munozarali boʻlib qoldi, lekin Maks Plankdan boshlab yetakchi fiziklar tomonidan qabul qilindi .

Eynshteynning dastlabki maxsus nazariyasi kinematika tomonidan cheklab qoʻyilgan edi. 1908-yilda Hermann Minkovski maxsus nisbiylik nazariyasini fazoviy vaqt nazariyasi sifatida geometrik atamalarda qayta talqin qildi . Eynshteyn oʻzining 1915-yilgi umumiy nisbiylik nazariyasida Minkovskiyning qarashlari va gʻoyalarini qabul qildi.

Umumiy nisbiylik

Umumiy nisbiylik va ekvivalentlik printsipi

Eddingtonning quyosh tutilishi fotosurati (1919)

Umumiy nisbiylik (General Relativity — GR) 1907-1915-yillarda Eynshteyn tomonidan ishlab chiqilgan tortishish nazariyasi boʻlib, unga koʻra, massalar orasidagi kuzatilgan tortishish kuchi fazo-vaqtning bu massalar tomonidan egilishi natijasida yuzaga keladi. Umumiy nisbiylik nazariyasi zamonaviy astrofizikada muhim vositaga aylandi, u qora tuynuk, kosmosning tortishish kuchi shunchalik kuchliki, hatto yorugʻlik ham chiqib keta olmaydigan hududlarni tushunish uchun asos boʻlib xizmat qiladi.

Keyinchalik Eynshteyn aytganidek, umumiy nisbiylik nazariyasining rivojlanishining sababi shundaki, maxsus nisbiylik doirasida inertsial harakatlarga ustunlik berish qoniqarsiz boʻlib, boshidan hech qanday harakat holatini (hatto tezlashtirilgan) ham afzal koʻradigan nazariya yanada qoniqarli koʻrinishi kerak edi. Binobarin, 1907-yilda u maxsus nisbiylik nazariyasi ostida tezlanish haqida maqola chop etdi. „Nisbiylik printsipi va undan chiqarilgan xulosalar toʻgʻrisida“ deb nomlangan maqolada u erkin tushish haqiqatan ham inertial harakat ekanligini va erkin tushgan kuzatuvchi uchun maxsus nisbiylik qoidalari qoʻllanishi kerakligini taʼkidladi. Ushbu dalil ekvivalentlik printsipi deb ataladi. Xuddi shu maqolada Eynshteyn tortishish vaqti kengayishi, gravitatsiyaviy qizil siljish va tortishish linzalari haqida fikrlarini bildirdi.

1911-yilda Eynshteyn 1907-yilgi maqolani kengaytirib, „Yorugʻlikning tarqalishiga tortishish kuchining taʼsiri toʻgʻrisida“gi yana bir maqolasini nashr etdi, unda u massiv jismlar tomonidan yorugʻlikning burilish miqdorini hisoblab chiqdi. Shunday qilib, umumiy nisbiylikning nazariy gʻoyasi ilk marotaba eksperimental tarzda tekshirilishi mumkin edi.

Gravitatsion toʻlqinlar

1916-yilda Eynshteyn tortishish toʻlqinlarini, toʻlqinlar sifatida tarqalib, manbadan tashqariga chiqib, energiyani tortishish nurlanishi sifatida tashilishini bayon qildi. Gravitatsion toʻlqinlarning mavjudligi umumiy nisbiylik sharoitida uning Lorentz oʻzgarmasligi tufayli mumkin boʻlib, u bilan tortishishning jismoniy oʻzaro taʼsirining cheklangan tezligi kontseptsiyasini keltirib chiqaradi. Bundan farqli oʻlaroq, tortishish toʻlqinlari Nyutonning tortishish nazariyasida mavjud emas, bu tortishishning jismoniy oʻzaro taʼsiri cheksiz tezlikda tarqaladi, deb taxmin qiladi.

Birinchi, bilvosita, tortishish toʻlqinlarini aniqlash 1970-yillarda yaqin orbitada joylashgan bir juft neytron yulduz PSR B1913+16 ni kuzatish orqali amalga oshirilgan. Ularning orbital davridagi yemirilishning izohi shundaki, ular tortishish toʻlqinlarini chiqarayotgan edi. Eynshteynning qarashlari Eynshteyn gʻoyasidan deyarli 100 yil oʻtib LIGO tadqiqotchilari tomonidan 2015-yil 13-Sentabrda yerda kuzatilgan tortishish toʻlqinlarini koʻzdan kechirish orqali 2016-yil 11-fevralda tasdiqlandi.

Hole argument and Entwurf teoriyasi

Umumiy nisbiylikni rivojlantirish jarayonida Eynshteyn nazariyadagi oʻlchov oʻzgarmasligi haqida chalkashib ketdi. U umumiy relativistik maydon nazariyasi mumkin emas degan xulosaga kelgan dalilni ishlab chiqdi. U toʻliq umumiy kovariant tenzor tenglamalarini qidirishdan voz kechdi va faqat umumiy chiziqli transformatsiyalar ostida oʻzgarmas boʻladigan tenglamalarni qidirdi.

1913-yil iyun oyida Entvurf („qoralama“) nazariyasi ushbu tadqiqotlar natijasi edi. Nomidan koʻrinib turibdiki, bu nazariyaning eskizi boʻlib, umumiy nisbiylik nazariyasiga qaraganda kamroq oqlangan va qiyinroq boʻlib, harakat tenglamalari qoʻshimcha oʻlchovni belgilash shartlari bilan toʻldirilgan. Ikki yildan ortiq qizgʻin ishdan soʻng, Eynshteyn hole argumentini notoʻgʻri ekanligini tushundi va 1915-yil noyabrda nazariyadan voz kechdi.

Jismoniy kosmologiya

Eynshteyn Millikan va Jorj Lemaitre bilan Kaliforniya Texnologiya Institutida 1933-yil yanvarda

1917-yilda Eynshteyn umumiy nisbiylik nazariyasini butun olam tuzilishiga tatbiq etdi. U umumiy maydon tenglamalari qisqaruvchi yoki kengayuvchi dinamik koinotni bashorat qilishini aniqladi. Oʻsha paytda dinamik koinotning kuzatuv dalillari nomaʼlum boʻlgani sababli, Eynshteyn nazariyaga statik olamni bashorat qilish imkonini berish uchun maydon tenglamalariga yangi atama, kosmologik doimiylikni kiritdi. Oʻzgartirilgan maydon tenglamalari bu yillarda Eynshteynning Max printsipini tushunishiga muvofiq boʻlib, yopiq egrilikning statik koinotini bayon qildi . Ushbu model Eynshteyn olami yoki Eynshteynning statik koinoti sifatida tanildi.

1929-yilda Edvin Xabbl tomonidan tumanliklarning tanazzulga uchrashi kashf etilgandan soʻng , Eynshteyn oʻzining statik koinot modelidan voz kechdi va kosmosning ikkita dinamik modelini taklif qildi: 1931-yildagi Fridman-Eynshteyn koinoti  va 1932-yilda Eynshteyn — de Sitter koinoti. Ushbu modellarning har birida Eynshteyn kosmologik konstantadan voz kechdi va uni „har qanday holatda ham nazariy jihatdan qoniqarsiz“ deb daʼvo qildi.

Koʻpgina Eynshteyn tarjimai hollarida, Jorj Gamovning undan olgan maktubiga asoslanib, Eynshteyn keyingi yillarda kosmologik doimiyni oʻzining „eng katta xatosi“ deb atagani daʼvo qilinadi . Astrofizik Mario Livio yaqinda bu daʼvoga shubha bilan qaradi.

2013-yil oxirida irland fizigi Kormak OʻRaifeartai boshchiligidagi guruh Hubblning tumanliklarning tanazzulga uchrashi kuzatuvlarini oʻrganganidan koʻp oʻtmay, Eynshteyn koinotning barqaror holat modelini koʻrib chiqqaniga oid dalillarni topdi. Eynshteyn 1931-yil boshida yozilgan shu paytgacha eʼtibordan chetda qolgan qoʻlyozmada kengayayotgan koinot modelini oʻrganib chiqdi, unda materiyaning doimiy yaratilishi tufayli materiya zichligi doimiy boʻlib qoladi, bu jarayonni u kosmologik doimiylik bilan bogʻladi. .U maqolada taʼkidlaganidek, „Keyingi soʻzlarda men Hubbelning [ sic.] faktlar va ularning zichligi vaqt oʻtishi bilan doimiy boʻladi“ … „Agar jismoniy jihatdan cheklangan hajmni hisobga olsak, materiya zarralari uni doimiy ravishda tark etadi. Zichlik doimiy boʻlib qolishi uchun materiyaning yangi zarralari doimiy ravishda maʼlum bir hajmda fazoda hosil boʻlishi kerak.“ Shunday qilib, Eynshteyn kengayib borayotgan koinotning barqaror holat modelini Xoyl, Bondi va Golddan koʻp yillar oldin hisoblagan koʻrinadi.  Biroq Eynshteynning barqaror holat modelida asosiy kamchilik bor edi va u bu fikrdan tezda voz kechdi. Wormholes1935-yilda Eynshteyn Neytan Rozen bilan birgalikda Eynshteyn-Rozen koʻprigi deb ataladigan „qurt teshigi“ modelini ishlab chiqdi. Uning motivatsiyasi „Elementar zarrachalar konstitutsiyasida Gravitatsion maydonlar muhim rol oʻynaydimi?“ Maqolada koʻrsatilgan dasturga muvofiq, gravitatsion maydon tenglamalarining yechimi sifatida zaryadli elementar zarralarni modellashtirish edi. Ushbu echimlar ikkita yamoq oʻrtasida koʻprik qilish uchun Shvartsshild qora tuynuklarini kesib tashladi .

Agar qurt teshigining bir uchi musbat zaryadlangan boʻlsa, ikkinchi uchi manfiy zaryadlangan boʻlar edi. Bu xususiyatlar Eynshteynni zarrachalar va antizarralar juftlarini shu tarzda tasvirlash mumkinligiga ishonishiga olib keldi.