Kontent qismiga oʻtish

Maryam uz-Zamoniy

Vikipediya, erkin ensiklopediya
(Maryam-uz-Zamoniydan yoʻnaltirildi)
Maryam-uz-Zamoniy

Maryam-uz-Zamoniyning badiiy portreti
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi 1542-yil
Amer, Hindiston
Vafoti 1623-yil 19-may
Amer, Hindiston
Turmush oʻrtogʻi Akbar 1562-1605-yillar
Bolalari

Hasan Mirzo

Husayn Mirzo

Jahongir

Murod Mirzo

Doniyol Mirzo
Onasi Rani Champavati Solanki
Otasi Raja Bharmal
Dini hinduizm
Dafn etilgan joyi Maryam uz-Zamoniy maqbarasi, Sikandar, Agra
Unvoni Vali Neʼmat Maryam-uz-Zamoniy Begim Sohiba

Mariam-uz-Zamaniy (Asrning Maryami)[1] (tax. 1542 — 1623-yil 19-may), odatda notoʻgʻri Jodha Bay nomi bilan tanilgan. Uchinchi Boburiylar imperatori Akbarning sevimli rafiqasi bo'lgan[2][3][4][5][6][7][8]. Akbar qirq uch yillik (1562-1605) Boburiylar imperiyasining eng uzoq xizmat qilgan podshosi edi[9].

Maryam uz-Zamoniy Rajputlar oilasida tugʻilgan[10]. Siyosiy zarurat tufayli otasi amerlik Raja Bharmal tomonidan Akbarga turmushga berilgan[11][12]. Akbar bilan turmush qurishi uning mamlakatda diniy va ijtimoiy siyosatda asta-sekin oʻzgarishlarga olib keldi. U zamonaviy hind tarixshunosligida kengayib borayotgan koʻp millatli va koʻp dinli imperiya doirasidagi diniy tafovutlar va ularning inklyuziv siyosatiga Boburiylarning bagʻrikenglik namunasi sifatida eʼtirof etiladi[12]. U jozibali goʻzallikka ega boʻlgan koʻrkam ayol edi[13], ham husni, ham inoyati va aql-zakovati bilan mashhurlikka erishgan. Akbar taʼbiri bilan aytganda, u „oyning bir parchasi“ sifatida tasvirlangan[14].

Malka Abul-Fazl ibn Muborak aytganidek, imperator haramida yuqori martabaga ega Akbarning katta xotini edi[15]. Genri Beverijning soʻzlariga koʻra, u Akbarning hind harami boshligʻi bo'lgan. Imperator Akbar davrida yozilgan bir qancha oʻrta asr tarixiy xronikalarida, xususan, Abdulqodir Badayuniyning „Tarix-i-Farishta“ va „ Muntaxab-ut-tavorix“larida Maryam-uz-Zamoniy Akbarning sevimli va eng nufuzli turmush oʻrtogʻi sifatida tilga olinadi[16][2]. Akbar hukmronligi davrida saroy ishlarida imperatorning xotini sifatida katta taʼsirga ega[17][18] boʻlgan va muhim masalalarda Akbar bilan tez-tez maslahatlashgan[19]. Aqlli[20], xushmuomala, mehribon[21], muloyim[22] va dunyoviy ilmlardan xabardor ayol[23] sifatida tasvirlangan. Akbarning toʻngʻich oʻgʻli va merosxoʻri Jahongirning onasi va Shoh Jahonning buvisi edi.

Ism, sarlavhalar va tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maryam-uz-Zamoniy 1542-yilda Rao Ganga Solankining qizi Rani Champavati va amerlik Raja Bxarmal oilasida tugʻilgan[24][25][26]. Uning otasi va buvisi Raja Prithviraj Singx I va Bikanerlik Rao Lunkaranning qizi Apurva Devi edi[27].

Ism va unvonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Unga tugʻilganda qanday ism qo'yilganinomaʼlum[12]. Keyinchalik tarixiy maʼlumotlar uning tugʻilgan nomi uchun bir nechta takliflarni beradi. Masalan, XVIII asrda uning urugʻi (Kachvahalar) nasabnomasida u „Xarxan Champavati“ deb ataladi[12]. Turli manbalarda keltirilgan boshqa nomlar orasida Harka Bay[11], Jiya Rani, Maanmati bai[28], Harika bai, Xira Kunvari[29], Heer Kunvari va Shahi-Bai mavjud.

Unga „Vali Neʼmat Begim“ degan musulmoncha ism berildi („Xudoning marhamati“). Akbar bilan 1564-yilda turmush qurishdi. Ikki yillik turmushidan keyin[30] oʻgʻli Jahongir tugʻilishi munosabati bilan Akbar tomonidan unga Maryam-uz-Zamoniy degan nufuzli unvon berilgan[31]. Boburiy yilnomalarida, jumladan Jahongirning "Tuzk-e-Jahangiri " avtobiografiyasida unga shu nom bilan murojaat qilingan[32]. U Maryam-uz-Zamoniy unvonidan tashqari yana ikkita ulugʻvor unvonga ega boʻlgan „Malika-i Muazamma“ („Yetuk malika[33]“ va „Malika-e-Hindustan“ („Hindiston malikasi“)[33]. Uni odatda hukmronligi davomida „Shohi Begim“ deb ham atashgan[34][35]. Unga nisbatan rasman Vali Neʼmat Maryam-uz-Zamoniy Begim Sohiba ismi ishlatilgan[36].

Jodha Bayning notoʻgʻri nomi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hozirgi vaqtda uning eng mashhur boʻlgan ismi — „Jodha Bay[37]“. „Jodha Bay“ nomi birinchi marta XIX asr boshlarida yozilgan Jeyms Todning Rajaston yilnomalari va qadimiy asarlarda Maryam-uz-Zamoniyga nisbatan ishlatilgan[38]. Bu nomlash notoʻgʻri hisoblanadi, chunki u Amber Rojasi bilan emas, balki Jodhpur qirollik oilasi bilan munosabatlarni nazarda tutgan[39]. Buning oʻrniga, „Jodha Bay“ aslida jodxpurlik Raja Udai Singxning qizi Jagat Gosain ya'ni Jahongirning rafiqasiga ishora qiladi[40].

Akbar va diniy erkinlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nikoh

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maryam-uz-Zamoniyning nikohi uning otasi bilan Akbarning qaynisi, Mevat hokimi Sharifuddin Mirzo oʻrtasidagi mojaro natijasida yuzaga kelgan. Raja Bharmal Sujamal bilan boʻlgan ziddiyat tufayli Sharofiddinning taʼqiblariga uchragan. Bharmal peshkash toʻlashga rozi boʻlgan va oʻgʻli, Maryam-uz-Zamoniyning akasi Jagannatni va ikki jiyani Raja Asqaranning oʻgʻli Raj Singx va Jagmalning oʻgʻli Xangarni garovga beradi, ammo Sharifuddinni oʻlishi ularga juda zarur edi[41]. Shuning uchun u Akbarning aralashuvini istab qoldi. Imperator Raja Bxarmalning boʻysunishi sharti, shuningdek, qizini Akbarga turmushga berish taklifi bilan vositachilik qilishga rozi boʻldi[11]. Keyin Raja Bharmal go'zal qizini imperator Akbarga uzatdi va Maryam saroyning faxriy xotinlari safiga qoʻshildi[42][43].

Jaloliddin Muhammad Akbarning Maryam-uz-Zamoniyning begim bilan portreti, Akbar xohishiga koʻra chizilgan.

Shunday qilib, siyosiy nikoh 1562-yil 6-fevralda, Akbar Sambhardagi imperator harbiy lagerida Ajmerdan Agraga qaytayotganda (Moinuddin Chishti qabrida ibodat qilgandan keyin) tantanalar ostida boʻlib oʻtdi. Abul Fazlning soʻzlariga koʻra, Akbar Ajmer Sharifda tushida koʻrgan ilohiy vahiy tufayli Raja Bharmal qiziga turmush qurish taklifini bergan. Amber malikasi bilan bo'lgan nikoh uning butun hukmronlik davrida oilasiga kuchli yordam berdi[44].

Din va uslub

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Raja Bxarmalning talabiga binoan, malika islomni qabul qilmadi va unga Akbar oʻz saroyida hinduizm marosimlarini oʻtkazishga ruxsat berdi[45]. Garchi nikoh siyosiy ittifoq natijasi boʻlsa-da, ikkalasi ham asta-sekin samimiy va mehrli rishtalari bilan bir-birlariga bogʻlandilar. Akbarning oʻzi hayotida bir nechta hind malikalariga uylangan[46][47]. Malika esa asta-sekin uning eng sevimli xotiniga aylandi va vafotigacha unga sodiq qoldi. Keyinchalik Akbarning yaqinida dafn etilgan yagona xotini boʻldi. U xudo Krishnaga sig'inar edi. Akbar tomonidan imperator haramida unga topshirilgan saroy xudo Krishnaning rasmlari, qimmatbaho toshlar va freskalar bilan bezatilgan.

Harka bay Akbar saroyiga Rajput zodagonlarining tantanali marosimlari ostida keldi[48]. Bir necha yil ichida bu Rajput malikasining madaniyati va kiyinish uslubi Boburiylar saroyining sulolaviy liboslari va odob-axloq qoidalariga taʼsir qildi[48]. Uning ildizlari Rajput madaniyati va uslubiga chuqur singib ketgan edi.

Egizaklarning tugʻilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1564-yil 19-oktabrda ikki yillik turmushidan soʻng Maryam-uz-Zamoniy Mirzo Hasan va Mirzo Husayn ismli egizak oʻgʻillarni dunyoga keltirdi[7][49]. Akbar 1564-yil 9-oktabrda egizaklarni dunyoga kelish payti Agraga keldi[50]. Ularning ikkalasi ham tugʻilgandan keyin bir necha kun ichida vafot etdi. Mirzo Husayn 1564-yil 29-oktabrda, Mirzo Hasan 1564-yil 5-noyabrda vafot etdi.

Qaygʻuga botgan Akbar Maryam-uz-Zamoniyni oʻgʻillari halok boʻlganidan keyin urushga ketayotganda oʻzi bilan olib ketdi va Agraga qaytib kelishida Fatehpur Sikrida yashovchi taniqli Xoja Salim Chistidan duo soʻradi[51]. Akbarning Salim Chistiga ishonchi baland edi. Chisti uni tez orada uch oʻgʻil ko'rishiga ishontirdi, ular keksalikka qadar yashashini bashorat qildi.

Saroyning nasroniy missionerlari taʼkidlaganidek, Pelsaert va Van Den Broek, Akbar va Maryam-uz-Zamoniy 1566-yili oʻgʻil farzand koʻrish uchun duo qilib yalangoyoq Ajmer Dargohga ziyoratga borishgan[52][53].

Shahzoda Salimning tugʻilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1569-yilda Akbar turmush oʻrtogʻi yana farzand kutayotgani haqidagi xabarni eshitdi va Xavaja Salim Chisti egizaklari vafotidan keyin unga vaʼda qilingan uchta oʻgʻilning birinchisiga umid qildi. Malika homiladorligining soʻnggi davrida Fatehpur Sikridagi Salim Chistining kamtarin dargohiga yuborilgan. Akbarning oʻzi malikaning homiladorlik davrida tez-tez Agradan Fatehpur Sikriga borgan[54]. 1569-yil 31-avgustda malika oʻgʻil tugʻdi, u xayrli ibodat taʼsiriga ishonib, o'g'liga Salim ismini qo'ydi[14]. Akbar o'g'li Salim tugʻilgandan keyin Sikrida birinchi marta uchrashganida malikaga bir million oltin tangaga teng boʻlgan taqinchoqlar sovgʻa qilingan va uning boshiga „Rajvonshi“ qoʻyib sevgi izhor qilgan[55][7]. Keyinchalik u „Maryam-uz-Zamoniy“ degan nufuzli unvonga sazovor boʻldi.

Jahongirning tugʻilgan joyi tasvirlangan rasm.

Baʼzi manbalarda Harka Akbarning ikkinchi oʻgʻli Murod Mirzoning onasi deb ham keltirgan. U, shuningdek, imperator Akbarning sevimli oʻgʻli Doniyor Mirzoning sut onasi edi. Maryamning saroyida toʻngʻich oʻgʻli Salim va oʻgʻli Donyolning bir necha nikohlari boʻlib oʻtgan.

Oila taraqqiyoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maryam-uz-Zamoniy oilasi Akbar saroyidagi oliy martabali zodagonlarga aylandi. Amberning Rojalari, ayniqsa, Boburiylar bilan yaqin aloqada boʻlishdan foyda koʻrdilar va ulkan boylik va kuchga ega boʻlishdi. Uning oilasi Akbar tomonidan tengsiz jasorat, fidoyilik va sodiqlik uchun juda hurmatga sazovor boʻlgan, rajputlarning barchasi imperatorni juda hurmat qilardi. Abul-Fazl mansabdorlari roʻyxatidagi yigirma yetti rajputdan oʻn uch nafari Amber urugʻidan boʻlib, ularning baʼzilari imperator rojakari kabi yuqori lavozimlarga koʻtarilgan.

Uning otasi Raja Bxarmal, Akbar bilan turmush qurganidan soʻng, darhol 5000 otliq qoʻshinning qoʻmondoni etib tayinlandi, bu saroyda zodagonlar egallashi mumkin boʻlgan eng yuqori daraja boʻlgan. Maryam-uz-Zamoniyning ukasi Bxagvant Das 1585-yilda 5000 otliq qoʻshin qoʻmondoni boʻldi va faxrli „Amir-ul-umra“ (Bosh zodagon) unvoniga sazovor boʻldi. Uning oʻgʻli Man Singx I podsho vazirlari mansabi bilan teng keladigan 7000 qoʻshin qoʻmondoni boʻlish uchun yanada yuqori koʻtarildi. Akbar Raja Man Singxga farzandi (oʻgʻli) kabi munosabatda bo'lgan[45].

Akbarning Maryam-uz-Zamoniy oilasiga hurmati katta edi. Rajputana tarixini yozgan tarixchi Badani soʻzlariga koʻra, Akbar Amer rojalari bilan yaqin munosabatlarda boʻlgan. 1562-yil oktabr oyida Paronx jangida Raja Bxarmalning qizlaridan birining eri ya'ni Maryam-uz-Zamoniyning singlisi Sukanyaning turmush o'rtog'i vafot etgandan soʻng, Akbar Rajput urugʻining farzandlari uchun javobgarlikni shaxsan oʻz zimmasiga oldi va uning qizini oʻz qizi kabi[56] asrab oldi. Ularni qabrini ziyorat qilish uchun u 1569-yilda Amerga tashrif buyurdi va qaynonasi tomonidan unga berilgan hadyalardan xursandligini yashirmadi. Bu vaqt ichida Maryam-uz-Zamoniy homiladorligining toʻrtinchi oyiga kirgandi va shundan soʻng qisqa vaqt ichida Salim tugʻildi. Abul Fazlning qayd etishicha, uning Amerda bir yarim oy boʻlgani va Akbar saroyiga bir nechta eʼtiborli sovgʻalar yuborgani qayd etilgan.

Maryam-uz-Zamoniy 1585-yil 13-fevralda ukasi Raja Bhagvant Dasning qizini o'g'li Salimga turmushga berdi. Man bay shahzoda Salimning birinchi va bosh xotini bo'ldi. Ushbu nikoh uchun Akbar shaxsan Amer shahriga tashrif buyurdi va ularning oilasiga hurmat koʻrsatdi. Man Bay keyinchalik Akbarning sevimli nabirasi Xusrav Mirzoga[57][45] ona boʻldi va „Shoh Begim“ degan nufuzli unvonni oldi[32].

Hindiston malikasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Harka Bay podsho Akbarga sezilarli taʼsir koʻrsatdi va Boburiylarsaroyida katta vakolatlarni amalga oshirgan[58]. U oʻzining yuqori martabasi tufayli imperator haramida katta vakolatlarga ega edi va Akbar uni hind haramiga mas’ul etib tayinlangan[48]. Akbar vafotidan keyin Boburiylar imperiyasisaroyida Rajput taʼsirining pasayishi boshlandi. U xarizmatik va xushsurat ayol[59] sifatida tasvirlangan, kayfiyati baland va gʻayrioddiy narsalarni yoqtirgan[59].

U erining tarjimai holida yuqori maqtovlar bilan ulugʻlangan. Abul-Fazl ibn Muborak „Akbarnoma“da taʼkidlaganidek, u ham aqlli, ham xushmuomala boʻlib, peshonasida iffat va aql nurlari charaqlab turadigan xayrli ayol deb ataladi[20]. Abul Fazl uni „jannat bogʻining eng sara olmasi“ deb ataydi[7]. Badayuniy kitobida Akbarning unga boʻlgan mehr va mehrini "Raja Bharmalning mehribon qizi Akbarga qilgan sehri " deb bayon qiladi[60].

U Akbarning dunyoviy qonunlarni targʻib etishida asosiy harakatlantiruvchi kuch va ilhom parisi boʻlgan[61]. Tarixchi Lal taʼbiri bilan aytganda, „Maryam-uz-Zamoniyning shaxsiyati va goʻzalligi Akbarning diniy betarafligiga qisman sabab boʻlgan“[7]. Nizomuddin Ahmad "pok parda bilan oʻralgan Raja Bihari Malning qizi, Janobi Hazrati bilan nikoh tufayli olijanob boʻlgan va faxriy xotinlar safiga kiritilgan" deb taʼkidlaydi[42]. Abdulqodir Badayuniy uni muloyim feʼl-atvorli ayol sifatida taʼriflaydi[43].

Uning Agra shahrida bogʻi bor edi, bu yerni unga Akbar sovgʻa qilgan va Akbar tomonidan unga atab Fatehpur Sikri, Mandu, Lahor va Ollohobodda bir nechta saroylar qurdirgan[61]. Agrada uning qarorgohi Akbar tomonidan barpo etilgan bo'lib, hindu xotinlari uchun qurilgan Jahongiri Mahal ekanligi yozib qoldirilgan. 1571-yilda Akbar oʻz saroyini Fatehpur Sekriga koʻchirganda, u zenana majmuasida qurilgan Fatehpur Sekrining eng ajoyib va goʻzal saroylaridan birida istiqomat qilgan. Bu saroy Rajaston meʼmorchiligi boʻyicha qurilgan va uning haramidagi eng katta saroy edi. Odatda Jodha Bay saroyi sifatida tanilgan bu saroy ham Akbarning Xobgohi nomi bilan bogʻliq edi. Malka saroyi Lord Krishnaning rasmlari bilan bezatilgan va oʻz vaqtida qimmatbaho toshlar va freskalar bilan sayqallangan.

Maryam-uz-Zamoniyning Xobgohi Fatehpur Sekridagi saroyida, odatda Jodha bay saroyi nomi bilan mashhur.

Uning Mandudagi saroyi Nilkanth ibodatxonasi (Mandu) deb nom olgan yoki Jahongir oʻz tarjimai holida qayd etganidek, „Imarat-i-Dilxusha“ (yurakni xushnud etuvchi maskan) Jahongirning sevimli dam olish maskani boʻlib, Jahongir saroyidagi nasroniy missioner Tomas Ro yozishicha, u oʻsha yerda tugʻilgan kunini onasi bilan birga nishonlagan. Bu saroy Akbar tomonidan 1574-yilda malika uchun qurilgan va ichida Shiva ibodatxonasi bor. Shuningdek, u oʻz hukmronligi davrida bir qancha shaharlarning homiysi boʻlgan va Bayana, Pargana, Jansat va boshqalar kabi koʻplab jogirlarga ega edi[62].

Malika 1564-yilda egizaklari Hasan Mirzo va Husayn Mirzo vafot etgach, imperator Akbar tomonidan urushga, keyinroq Salim Chistining qarorgohiga olib ketilgan[63]. 1566-yilda Akbar va Maryam-uz-Zamoniy oʻgʻil farzand koʻrish uchun duo qilib Yalangoyoq Dargoh Ajmerga ziyoratga boradilar[52]. Malika ham Akbarning yurishlarida tez-tez unga hamrohlik qilish sharafiga ega bo'lgan. Akbar unga juda katta erkinlik bergan. Gujarat yurishi paytida, akasi Bhopat Sarnal jangda halok boʻlganida, Akbar bu yurish paytida u bilan birga boʻlgan Maryam-uz-Zamanini ota-onasiga hamdardlik bildirish uchun shaxsan oʻzi tugʻilgan shahri Amerga yuborgan[15]. U ideal va sadoqatli, fazilatli ayol sifatida qayd etilgan. U umri davomida eriga sadoqatli boʻlib, oʻgʻli Salim otasiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtargan paytda undan koʻra Akbarning yaʼni erining tarafini olgan.

Jahongirning onasi bilan munosabatlarining tabiati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jahongirning onasiga hurmati juda baland edi. U bu holatlarni gʻurur tuygʻusi bilan qayd etadi. Uning onasiga murojaat qilishdan oldin „Hazrat“ soʻzini qoʻllagan. Jahongir oʻz xotiralarida unga boʻlgan mehr-muhabbatidan „Hazrati Maryam-uz-Zamoniy“, „Janob hazratlari“ yoki baʼzan „Mening aziz onam“ deb atagan[64]. Jahongir aytadi: " Men Xurramga Hazrati Maryam-Zamoniy va boshqa ayollarning huzuriga borishni va ularni Lahor mahallasiga yetganlarida mening oldimga kuzatib kelishni buyurdim. Men qayiqqa oʻtirib, Dahr degan qishloqqa onamni koʻrish uchun yo'lga chiqdim va bu uchrashuv menga nasib etdi. Taʼzim va sajdadan soʻng (Muhtaram onam huzuridagi koʻrinish, Sajda va Taslim marosimlari)… "[65][32]. Jahongir onasini koʻrinish, sajda va ta'zim qilib kutib olar, ehtirom koʻrsatardi. Jahongirning onaga boʻlgan hurmati beqiyos edi, yelkasida uning palaxmonini koʻtarib yurardi[66].

1595-yilda Maryam-uz-Zamoniy oʻz ish faoliyati uchun sayohatga chiqqanida, Kobul shahrida uning qo'lidagi mol-mulkini oʻgʻirlab ketishgan. Malika esa oddiy hayot ehtiyojlaridan ham mahrum bo'lib qoladi. Buni eshitgan Iezuit Benedikt Goes shahzoda Salim xabar topguncha yordam bergan. U malikaga 600 tanga oltin sovgʻa qildi va keyinchalik malika tomonidan qarzlar nefrit toshidan qaytarildi. Bu xabar Akbarning saroyiga yetkazilganida, u Benediktga malikasi uchun qilgan xizmatlariga minnatdorchilik bildirdi, chunki xotini vatandoshlaridan soʻragan yordamni unga notanish bir kishi yetkazdi. Onasidan sakkiz kunlik masofada boʻlgan Salim shoshib onasi huzuriga yo'l oladi va Benedikt bilan uchrashadi, uni quchoqlab oldi va malikaga qarz bergan pulni toʻliq qaytarishni va'da qilgan. Maryam uz-Zamoniy Akbarning huzuriga yo'l olgach, uni kutib olish uchun bir necha kishi yetib kelishdi va unga koʻplab sovgʻalar taqdim etishadi[67][68].

Lahordagi onasi sharafiga Jahongir tomonidan Shohi Begim masjidi.

Jahongir onasiga boʻlgan muhabbati va kuchli mehri tufayli uning sharafiga „Maryam Zamoni Begim Sohiba“ masjidini ham foydalanishga topshirgan. U hozirgi Pokistonning Lahor shahrida joylashgan. Bu masjid malika Maryam-uz-Zamoniy sharafiga nomlangan va Begum Shohi masjidi sifatida tanilgan. Bu masjidning poydevorini 1611-yilda malika Maryam-uz-Zamoniyning oʻzi qoʻygan. Bu Lahor shahridagi eng katta masjidlardan biri. Lahorlik tarixchilarning taʼkidlashicha, bu masjidning rang kombinatsiyasi va freskalari Fatehpur Sikri shahridagi Jodha bay saroyi nomi bilan o'xshash boʻlgan.

Kuchlar va taʼsir

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Imperator saroyining siyosiy ishlarida malika sezilarli ta'sir ko'rsatgan[58]. U Akbarning sud ishlarida qatnashish va oʻz fikrlarini bildirish sharafiga ega boʻlgan kam sonli ayollardan biri edi. Bir marta uning aralashuvi bilan Akbarga qarshi isyon koʻtargan Hoshimxonning oʻgʻli Nishopuriy Akbar huzurida, oʻlim jazosidan qutulib qoldi[69].

Akbar saroyining diniy ulamolari Maryam-uz-Zamoniy va uning hind xotinlarining urf-odatlaridan butunlay norozi edilar.

Akbar Maryam-uz-Zamoniy va uning boshqa hind xotinlarining noroziligini payqab, sigir ularning dinlarida muqaddas hayvon hisoblangani uchun mol goʻshti yeyishni toʻxtatgan. Uning hind xotinlari Akbardan piyoz va sarimsoqni ham isteʼmol qilmaslikni soʻrashgan. Ular, shuningdek, unga hech qachon soqol qoʻymaslik va soqol qoʻyadigan odamlar bilan aloqa qilmaslik uchun yetarlicha taʼsir koʻrsatganlar. Badayuniyning qayd etishicha, hind xotinlarining mehr-muhabbatini qozonish va ularning xayrixohligiga erishish uchun u har qanday narsadan butunlay oʻzini tiygan va erkaklar soqollarini qirqib olishlarini odatiy holga aylantirgan, bu ishni qilganlarni oʻziga boʻlgan alohida sadoqat belgisi sifatida qabul qilgan[70]. Akbar, Mirzo Salim, Mirzo Murod va Doniyol oʻgʻillarining nikohi ham Badayuniyning yozishicha hind xotinlari tomonidan belgilab qoʻyilgan.

Maryam-uz-Zamoniy va boshqa hind ayollarning taʼsiri saroydagi musulmon konservatorlar tomonidan qattiq norozilikka sabab boʻldi.

Akbar davrida imperator harami qal’aga oʻxshash muassasaga aylantirildi, bu Bobur va Humoyun hukmronligi davri qiyofasiga mutlaqo ziddir. Harbans Muxia bu oʻzgarishni 1562-yilda Mariam-uz-Zamaniy bilan turmush qurganidan beri Rajput madaniy axloqining Akbarga taʼsiri kuchayishi bilan bogʻladi[71].

Malika Maryam-uz-Zamoniyning XIX asr eskizi.

Vafoti

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Maryam-uz-Zamoniy maqbarasi, Sikandra, Agra.

Maryam-uz-Zamoniy 1623-yilning may oyida vafot etdi va uni eri Akbar maqbarasiga yaqin joyda dafn etish orqali munosib hurmat ko'rsatildi[72]. Uning oʻlimidan so'ng ham eriga yaqin boʻlish istagi Akbar qabrining qabriga yaqinligida namoyon bo'ladi. Uning oʻlimining sababini koʻrsatadigan aniq dalillar yoʻq, ammo bu kasallik tufayli boʻlgan deb ishoniladi. Jahongir oʻz tarjimai holida 1616-yildan beri sogʻligʻining yomonlashishi haqida bir necha bor eslatib oʻtgan va uni qarib qolgan deb atagan.

Uning maqbarasi 1623-27-yillarda qurilgan, Jyoti Nagardagi Tantpur yoʻlida, Akbar qabri yonida joylashgan. Oʻgʻli tomonidan qurdirilgan Maryamning qabri Buyuk Akbar qabridan atigi bir kilometr uzoqlikda joylashgan boʻlib, u Akbarning yaqinida dafn etilgan yagona xotinidir. Hamda uning sevimli va eng sodiq rafiqasi sifatida tarixda qoldi. Maqbaraning oʻzi yer ostida, unga zinapoyalar bilan boriladi.

Farzandlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Boburiylar imperatori Akbar va Maryam-uz-Zamoniy Begimning kamida uchta farzandi borligi tasdiqlangan:

1. Hasan Mirzo (1564-yil 19-oktabr, Agra, Boburiylar imperiyasi — 1564-yil 5-noyabr, Agra, Boburiylar imperiyasi) (Husayn bilan egizak)

2. Husayn Mirzo (1564-yil 19-oktabr, Agra, Boburiylar imperiyasi — 29.10.1564, Agra, Boburiylar imperiyasi) (Hasan bilan egizak)

3. Shahzoda Salim (1569-yil 30-avgust, Fatehpur Sekri, Boburiylar imperiyasi — 1627-yil 28-oktabr, Rajouri, Boburiylar imperiyasi)

Taxminlarga koʻra, u boshqa farzandli ham boʻlgan:

4. Murod Mirzo (1570-yil 15-iyun, Fatehpur Sikri, Boburiylar imperiyasi — 1599-yil 12-may, Boburiylar imperiyasi)

U, shuningdek, oʻgay oʻgʻillaridan birini asrab olgan:

5. Doniyol Mirzo (1572-yil 11-sentabr, Ajmer, Boburiylar imperiyasi — 1605-yil 8-aprel, Boburiylar imperiyasi)

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Professor Ellison B. Findlining taʼkidlashicha, uning ismi va tarixi tarixiy maʼlumotlarda yoʻqligiga dinlararo nikoh sabab boʻlgan va uning nomi musulmon tarixchilari tomonidan notoʻgʻri qarashlar tufayli bayon etilmagan[67][73]. Jodha Bay, shuningdek, Salmon Rushdining 2008-yilda yozgan "Florensiyalik sehrgar" romanidagi bosh qahramondir.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Eraly, Abraham. Emperors of the Peacock Throne the saga of the great Mughals. Penguin books, 2000. ISBN 9780141001432. 
  • Findly, Ellison Banks (April–June 1988). „The Capture of Maryam-uz-Zamānī's Ship: Mughal Women and European Traders“. Journal of the American Oriental Society. 108-jild, № 2. American Oriental Society. 227–238-bet.
  • Bargoti, Rajeev (1991). „Maryam Zamani's Baoli at Bayana“. Proceedings of the Indian History Congress. 52-jild. Indian History Congress. 464–469-bet.
  • Findly, Ellison B.. Nur Jan:Empress of Mughal India. New York: Oxford University Press, 1993. ISBN 9780195360608. 
  • Lal, Muni. Akbar. University of Michigan, 1980. ISBN 978-0-7069-1076-6. OCLC 7796032. 
  • Mukhoty, Ira. Daughters of the Sun: empresses, queens and begums of the Mughal Empire, New Delhi, 2018. ISBN 978-93-86021-12-0. OCLC 1040634538. 
  • Jahangir, Emperor. The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India. Washington, D.C.: Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution; New York: Oxford University Press, 1999 — [2], 316-bet. ISBN 978-0-19-512718-8. 
  • Qodirov P., Humoyun va Akbar, T., 1994.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Mukhia, Harbans. India's Islamic Traditions, Islam in Kashmir (Fourteenth to Sixteenth Century). New Delhi [India]: The Medieval History Journal, New Delhi, 2004 — 126-bet. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Hindu Shah, Muhammad Qasim. Gulshan-I-Ibrahimi, 1595–1612 — 223-bet. „Akbur, after this conquest, made pilgrimage to Khwaja Moyin-ood-Deen Chishty at Ajmere and returned to Agra; from whence he proceeded to visit the venerable Sheikh Sulim Chishty, in the village of Seekry. As all the king's children had hitherto died, he solicited the Sheikh's prayers, who consoled him, by assuring him he would soon have a son, who would live to a good old age. Shortly after, his favourite sooltana, being then pregnant, on Wednesday the 17th of Rubbee-ool-Awul, in the year 997 was delivered of a son, who was called Sulim.“ 
  3. ↑ Mehta, Jaswant Lal. Advance Study in the history of Medieval India:Mughal Empire, 2nd, Sterling Publisher Private Limited, 1984 — 222-bet. ISBN 978-81-207-1015-3. „Bihari Mal gave rich dowry to his daughter and sent his son Bhagwan Das with a contingent of Rajput soldiers to escort his newly married sister to Agra as per Rajput custom. Akbar was deeply impressed by the highly dignified, sincere and princely conduct of his Rajput relations. He took Man Singh, the youthful son of Bhagwant Das into the royal service. Akbar was fascinated by the charm and accomplishments of his Rajput wife; he developed real love for her and raised her to the status of chief queen. She came to exercise profound impact on socio-cultural environment of the entire royal household and changed the lifestyle of Akbar. Salim (later Jahangir), heir to the throne, was born of this wedlock on 30th August, 1569.“ 
  4. ↑ Chaudhary, S.N. Roy. Restoration of Split Milk. Gyan Publishing House, 2011 — 77-bet. ISBN 9788121210461. „The mother of Jahangir was a pious Hindu princess, the most favorite queen of Akbar“ 
  5. ↑ „Jodha Bai's 474th birth anniversary: 17 facts about the Queen Mother“.
  6. ↑ Hunter, William W.. The History of Nations: India and Modern Persia Lodge: . P.F. Collier & son, New York, 1881–1895 — 114-bet. „His favorite wife was a Rajput princess, mother of his successor, Jahangir.“ 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Lal 1980.
  8. ↑ Esposito, John L.. The Oxford History of Islam. Oxford University Press, New York, 1999. ISBN 9780195107999. OCLC 40838649. 
  9. ↑ Findly, Ellison B. (1990). „The Capture of Maryam-uz-Zamānī's Ship: Mughal Women and European Traders“. Journal of the American Oriental Society. 105-jild, № 3. American Oriental Society. 229, 233-bet.
  10. ↑ Aftab, Tahera. Inscribing South Asian Muslim Women: An Annotated Bibliography & Research Guide. Leiden: Brill Publishers, 2008 — 44-bet. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Chandra, Satish. Medieval India: from Sultanate to the Mughals, Revised, New Delhi: Har-Anand Publications, 2005 — 111–112-bet. ISBN 9788124110669. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 chief, Bonnie G. Smith. The Oxford encyclopedia of women in world history. Oxford [England]: Oxford University Press, 2008 — 656-bet. ISBN 9780195148909. 
  13. ↑ Tarikh-i-Salim Shahi Price: , 1829. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh, 1590 — 125-bet. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Fazl, Abul. Ain-I-Akbari, 1590 — 49-bet. „When the world-conquering armies had been deputed, the Shāhinshāh proceeded stage by stage. On the day that he reached Sirohī, Mādhū* Singh and a number of men were sent to fetch that nursling of fortune's garden, Shahzāda Sultān Daniel, who had been conveyed from Ajmīr to Amber, so that he might be brought back to Ajmīr, and might come under the shadow of the Presence. In order to do honor to Rajah Bhagwān Das, his auspicious sister, who held high rank in the imperial harem, was sent off in order so that she might be present at the mourning for her brother Bhūpat, who had fallen in the battle of Sarnāl.“ 
  16. ↑ The Oxford Encyclopedia of Women in World History Smith: . Oxford University Press, 2008 — 656-bet. ISBN 9780195148909. 
  17. ↑ Schimmel, Annemarie. The empire of the great Mughals: history, art and culture, Corinne Attwood, Burzine K. Waghmar, Francis Robinson, London, 2004 — 148-bet. ISBN 1-86189-185-7. OCLC 61751123. 
  18. ↑ Srivastava. A.l.. A Short History Of The Akbar The Great, 1957 — 22-bet. 
  19. ↑ Lal 1980, s. 104: „With a blue-blooded Rajput princess in the harem, there came about a radical change in the style of life in the palace and at the court.' Jodha Bai was as good-looking as she was tactful. Warm-hearted liberalism added lustre to her physical charm. Akbar respected her. So did everybody else. Maham Anaga, in particular, became very fond of her. Soon she became a center around which life in the palace revolved. Akbar often consulted her on important matters; her responses were invariably high-minded and above partisanship. An equation of complete trust gradually developed between the two. The future greatness of Akbar was in no small measure due to the large-heartedness of Jodha Bai. With a lesser person in her place, the story of the reign of Akbar might have been different.“
  20. ↑ 20,0 20,1 Mubarak, Abul -Fazl. Ain-i-Akbari, 1593 — 36-bet. 
  21. ↑ Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh, 1590. 
  22. ↑ Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh, 1590 — 46-bet. 
  23. ↑ „Unknown fact about Queen Mother Mariam uz Zamani“. India Today (1-oktabr 2016-yil).
  24. ↑ L. McJannet, Bernadette Andrea, Early Modern England and Islamic Worlds (2011), p.106
  25. ↑ C. M. Agrawal, Akbar and his Hindu officers: a critical study (1986), p.27
  26. ↑ Sarkar, J. N.. A History of Jaipur, Reprinted, Orient Longman [1984], 1994 — 43-bet. ISBN 81-250-0333-9. 
  27. ↑ Sarkar 1994.
  28. ↑ Schimmel, Annemarie. The empire of the great Mughals: history, art and culture, Corinne Attwood, Burzine K. Waghmar, Francis Robinson, London, 2004 — 143-bet. ISBN 1-86189-185-7. OCLC 61751123. 
  29. ↑ Manuel, Paul Christopher. Religion and Politics in a Global Society. Plymouth [England]: Lexington Books, 2013 — 68-bet. 
  30. ↑ Srivastava, Ashirbadi Lal. The History and Culture of the Indian People, 1947 — 368-bet. 
  31. ↑ Verma, Chob Singh. Splendour of Fatehpur Sikri. Agam Kala Prakashan, 1999 — 6-bet. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Rogers & Beveridge 1909.
  33. ↑ 33,0 33,1 Lal, Muni. Akbar. V.P. House Private ltd., Delhi, 1977 — 133-bet. 
  34. ↑ Asher, Catherine Blanshard. Architecture of Mughal India, Part 1, Volume 4. Cambridge University Press, 1992. ISBN 9780521267281. Qaraldi: 31-avgust 2016-yil. 
  35. ↑ Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh, 1590 — 307-bet. 
  36. ↑ Sujan Rai, Bhandari. Khulasat-ut-Tawarikh. Zafar Hasan, 1695 — 374-bet. 
  37. ↑ Hooja, Rima. A history of Rajasthan. Rupa & Co., 2006 — 484-bet. 
  38. ↑ Jhala, Angma Dey. Royal Patronage, Power and Aesthetics in Princely India. Pickering & Chatto Limited, 2011 — 119-bet. 
  39. ↑ Chatterjee, Ramananda. The Modern Review, Volume 112. Prabasi Press Private Limited, 1962 — 117-bet. 
  40. ↑ Atul Sethi. „Trade, not invasion brought Islam to India“. The Times of India (24-iyun 2007-yil). Qaraldi: 15-fevral 2008-yil.
  41. ↑ Sarkar, Jadunath. A History of Jaipur: C. 1503-1938 — 35 & 43-bet. 
  42. ↑ 42,0 42,1 Ahmad, Nizamuddin. Tabaqat-i-Akbari — 258-bet. „When he arrived in the town of Sambar, Raja Bihari Mai, who was one of the renowned Rajas of that country, came with his son, Bhagwan Das, and entered the imperial service, with great loyalty and sincere devotion; and was honored with various favors and royal benefactions; and his daughter, who was veiled in chastity, was ennobled by a marriage with His Majesty, and was enlisted in the rank of honored consorts.“ 
  43. ↑ 43,0 43,1 Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh — 45-bet. „Raja Bharmal then espoused his gentle daughter to Emperor Akbar in an honorable wedlock.“ 
  44. ↑ Smith, Vincent Arthur. Akbar the Great Mogul. Oxford, Clarendon Press, 1917 — 58-bet. ISBN 0895634716. 
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 Eraly 2000.
  46. ↑ Findly, Ellison B.. Mughal Women. American Oriental Society, 1993b — 233-bet. 
  47. ↑ Eraly, Abraham. Emperors of the Peacock throne — 136-bet. 
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Mukhoty, Ira. Daughters of the Sun: empresses, queens and begums of the Mughal Empire, New Delhi, 2018. ISBN 978-93-86021-12-0. OCLC 1040634538. 
  49. ↑ References In The Press To The Visit Of Their Royal Highnesses, The Prince And Princess Of Wales To India, 1905-06, Calcutta, 1907 — 421-bet. 
  50. ↑ Fazl, Abul. Ain-I-Akbari, 1590 — 49-bet. 
  51. ↑ Thompson, Della. The 9th edition of the concise oxford Dictionary of English. Oxford University Press, 1995. 
  52. ↑ 52,0 52,1 Ahmad, Aziz. Studies of Islamic culture in the Indian Environment. Clarendon Press, 1964. 
  53. ↑ Findly 1993, s. 189: „Jahangir opened his memoirs with a tribute to the Sufi, calling him 'the fountainhead of most of the saints of Indiaʼ, and in late 1608 he recalled his father’s pilgrimage with Mariam-uz-Zamani to Khawja Moinuddin Chisti’s shrine in hopes of sons by making his own pilgrimage to Akbar’s tomb in Sikandra.“
  54. ↑ Ahmed, Nizamuddin. Tabaqat-i-Akbari, 1599 — 144-bet. 
  55. ↑ Chatterjee, Nandani. Rajasthan State Archives-Imperial records, 1576. 
  56. ↑ Professor, Badani (1990). „Akbar's intimate relationship with Rajput clan“. Aligarh Muslim University. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  57. ↑ Smith 1917.
  58. ↑ 58,0 58,1 Iftikhar, Rukhsana (2014). „An analytical study of political domination of Mughal women“. Behind the Veil. 21-bet.
  59. ↑ 59,0 59,1 Findly 1993.
  60. ↑ Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh, 1590. 
  61. ↑ 61,0 61,1 Lal, Muni. Akbar. V.P. House Private ltd., Delhi, 1977. 
  62. ↑ Bargoti, Rajeev. „Maryam Zamani's baoli at Bayana“. Indian History Congress. 466-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  63. ↑ Ahmad, Aziz. An Intellectual History of Islam in India, 1969 — 111-bet. 
  64. ↑ Tuzuk-i-Jahangiri Rogers: , 1625 — 292-bet. 
  65. ↑ Emperor of India, Jahangir. The Jahangirnama: memoirs of Jahangir, Emperor of India. Washington, D. C.: Freer Gallery of Art, Arthur M. Sackler Gallery, Smithsonian Institution; New York: Oxford University Press, 1999 — 61-bet. ISBN 9780195127188. 
  66. ↑ Terry, Edward. A voyage to East India, 1616 — 82-bet. 
  67. ↑ 67,0 67,1 Findly 1988.
  68. ↑ Payne, C.H.. Jahangir and the Jesuits. George Routledge and sons, 1930 — [1]-bet. 
  69. ↑ Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh, 1590 — 307-bet. 
  70. ↑ Badayuni, Abdul Qadir. Muntakhab-ut-Tawarikh, 1590 — 312-313-bet. 
  71. ↑ Mukhia, Harbans. The Mughals of India. Malden, MA: Blackwell Pub, 2004 — 132-133-bet. ISBN 978-0-470-75830-4. OCLC 214282198. 
  72. ↑ „Jodha, More than Akbar's wife“ (17-fevral 2018-yil).
  73. ↑ „Harking back: Mystery of the Rajput empress Mariam Zamani“. DAWN.COM (22-mart 2020-yil). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Maryam_uz-Zamoniy&oldid=5231583" dan olindi