Kontent qismiga oʻtish

Turon yoʻlbarsi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Turon yoʻlbarsi
Berlin Zoologik Bog'ida Kavkazdan olib kelingan Turon yoʻlbarsi, 1899-yil [1].
Muhofaza maqomi

Qirilib ketgan  (1970) (IUCN)
Biologik klassifikatsiya
Domen: Eukariotlar
Olam: Hayvonlar
Tip: Xordalilar
Sinf: Sut emizuvchilar
Oila: Mushuksimonlar
Triba: Katta mushuklar
Urugʻ: Panteralar
Series: Panthera tigris tigris
Turon yo'lbarsining tarixiy tarqalish hududlari
Turon yo'lbarsining tarixiy tarqalish hududlari

Turon yoʻlbarsining (Panthera tigris tigris) tarqalish hududi sharqiy Turkiya, shimoliy Eron, Mesopotamiya, Kaspiy dengizi atrofi, Kavkaz, Markaziy Osiyo, shimoliy Afg‘oniston va Xitoyning gʻarbiy Xinjiang hududlarini oʻz ichiga olgan[2]. Oʻrta asrlargacha u janubiy Rossiyada ham mavjud boʻlgan[3]. Turon yoʻlbarsi 1970-yillargacha bu hududdagi quruq oʻrmonlar va daryo boʻylarida yashagan[1]. Ushbu populyatsiya alohida kenja tur sifatida koʻrilgan va 2003-yilda yoʻqolib ketgan deb baholangan[4].

Filogeografik tahlil natijalari Turon va Amur yoʻlbarslari populyatsiyalari XIX asr boshlariga qadar umumiy va uzluksiz geografik tarqalishga ega boʻlganini koʻrsatadi[5].

Turon yoʻlbarsining oʻlcham jihatdan Amur va Bengal yoʻlbarsining oʻrtasida boʻlgan[3][6][7].

Turon yoʻlbarsi[4] Balxash yoʻlbarsi, Hyrcanian yoʻlbarsi, Kaspiy yoʻlbarsi va Mazandaran yoʻlbarsi deb ham atalgan[8].

Taksonomiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1815-yilda Johann Karl Wilhelm Illiger tomonidan Kaspiy dengizi atrofida yashovchi yoʻlbarsni Felis virgata deb nomlagan va bu Turon yoʻlbarsi uchun ishlatilgan birinchi ilmiy nomdir[9]. 1904-yilda Konstantin Satunin Tigris septentrionalis ilmiy nomini 1860-yillarda Lankaran pasttekisligida oʻldirilgan yoʻlbarslar uchun ularning bosh suyagi va teri namunalaridan kelib chiqib taklif qilgan[10]. Ernst Schwarz esa 1916-yilda Felis tigris lecoqi va Felis tigris trabata nomlarini Lop Nur va Ili daryosi hududlaridan olingan yoʻlbars terisi va bosh suyaklariga asoslanib taklif qilgan[11].

1929-yilda Reginald Innes Pocock yoʻlbarsni Panteralar turkumiga kiritgan[12]. Bir necha oʻn yillar davomida, Turon yoʻlbarsi alohida kenja tur sifatida qaralgan[6][13].

1999-yilda bir nechta yoʻlbars kenja turlarining haqiqiyligi savol ostiga olingan. XIX va XX asrlarda tasvirlangan koʻplab ehtimoliy kenja turlar, asosan, moʻyna uzunligi va rangliligi, chiziqlarning naqshi va tana oʻlchamlari asosida farqlangan. Bular esa yoʻlbars populyatsiyalar orasida keng oʻzgarib turadigan xususiyatlar hisoblangan. Morfologik jihatdan, turli hududlardagi yoʻlbarslar biroz farqlanadi va Pleistotsen davrida ushbu hududlar populyatsiyalari oʻrtasida gen oqimi boʻlishi mumkin deb hisoblanadi. Shuning uchun faqat ikki yoʻlbars kenja turini haqiqiy deb tan olish taklif qilingan: Osiyoda P. t. tigris va Katta Sunda orollaridagi P. t. sondaica[14].

XXI asrning boshida, muzey kolleksiyalaridan olingan 20 ta yoʻlbars suyagi va toʻqima namunalari asosida genetik tadqiqotlar oʻtkazilgan va kamida beshta mitoxondrial gen segmenti ketma-ketligi oʻrganilgan. Natijalar Turon yoʻlbarslarining mitoxondrial DNKlarida kam miqdordagi oʻzgaruvchanlikni va Turon yoʻlbarsi va Amur yoʻlbarsi juda oʻxshash ekanligini koʻrsatgan. Bu esa Amur yoʻlbarsining Turon yoʻlbarsining genetik jihatdan eng yaqin tirik turdoshi ekanligini koʻrsatadi. Filogeografik tahlil shuni koʻrsatadiki, Turon va Amur yoʻlbarslarining umumiy ajdodi Markaziy Osiyoga sharqiy Xitoydan Gansu-Ipak yoʻli hududi orqali 10,000 yildan kamroq vaqt ilgari koʻchib oʻtgan va keyinchalik sharqqa oʻtib, Rossiya Uzoq Sharqidagi Amur yoʻlbarsi populyatsiyasini tashkil etgan. Turon va Amur yoʻlbarslari ehtimol XIX asr boshigacha bitta uzluksiz populyatsiya boʻlgan, ammo sanoat inqilobi davrida yashash muhitlarining parchalanishi va yoʻqolishi sababli bir-biridan ajralib ketgan[5].

2015-yilda barcha ehtimoliy yoʻlbars kenja turlarining morfologik, ekologik va molekulyar xususiyatlari kombinatsiyalangan usulda tahlil qilingan. Natijalar ikkita evolutsion guruhni, yaʼni kontinental va Sunda yoʻlbarsiga ajratishni qoʻllab-quvvatlagan. Mualliflar faqat ikki kenja turini tan olishni taklif qilishgan: P. t. tigris Bengal, Malay, Hindixitoy, Janubiy Xitoy, Amur va Turon yoʻlbarsi populyatsiyalari, va P. t. sondaica Yava, Bali va Sumatra yoʻlbarsi populyatsiyalarini oʻz ichiga oladi. Osiyoning quruqlik qismidagi yoʻlbarslar ikkita kladga boʻlinadi. Yaʼni Turon va Amur yoʻlbarsi populyatsiyalari tomonidan shakllangan shimoliy klad va Osiyoning qolgan quruqlik qismidagi populyatsiyalari tomonidan shakllangan janubiy klad[15].

2017-yilda Cat Specialist Group yirtqichlar taksonomiyasini qayta koʻrib chiqdi va Osiyoning quruqlikdagi yoʻlbars populyatsiyalarini P. t. tigris deb nomladi[2]. Biroq, 2018-yilda chop etilgan genetik tadqiqot oltita monofiletik klad mavjudligini ilgari surdi, Amur va Turon yoʻlbarslari Osiyoning quruqlikdagi boshqa populyatsiyalaridan ajralib turishini, shu bilan birga oltita tirik kenja turning anʼanaviy konsepsiyasini qoʻllab-quvvatladi[16].

Tashqi koʻrinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Turon yo'lbarsining terisi, Eron.
Ikki Turon yo'lbarsining tasviri

Moʻynasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turon va Amur yoʻlbarsi terisining fotosuratlari shuni koʻrsatadiki, Turon yoʻlbarsi moʻynasining rangi oʻzgarib turgan va umuman olganda Amur yoʻlbarsiga qaraganda yorqinroq va bir xil tonda boʻlgan. Chiziqlar torroq, toʻliqroq va Manjuriyadagi yoʻlbarslarga qaraganda bir-biriga yaqinroq joylashgan. Chiziqlarining rangi jigarrang yoki dolchin ranglarining aralashmasi boʻlgan. Toza qora naqshlar faqat bosh, boʻyin, bel qismining oʻrtasi va dum uchida joylashgan. Dumining asosidagi burchakli naqshlar Uzoq Sharq populyatsiyalariga qaraganda kamroq rivojlangan. Yozgi va qishki moʻynalar orasidagi farq keskin boʻlgan. Ammo Uzoq Sharq populyatsiyalaridagi kabi boʻlmagan. Qishki moʻyna ochroq, kamroq aniq naqshlarga ega edi. Yozgisi Bengal yoʻlbarsining moʻynasi bilan bir xil zichlik va soch uzunligiga ega boʻlgan, ammo Turon yoʻlbarsining chiziqlari odatda torroq, uzunroq va bir-biriga yaqinroq joylashgan. U Osiyoning moʻtadil qismlarida uchrashi sababli, yoʻlbarslar orasida eng qalin moʻynaga ega boʻlgan[3][6][7].

Hajmi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Erkak Turon yoʻlbarsining tana uzunligi 270–295 sm (106–116 dyum) va vazni 170–240 kg (370–530 funt) boʻlgan. Urgʻochilarining boshdan tanaga boʻlgan oʻlchami 240–260 sm (94–102 dyum) va vazni esa 85–135 kg (187–298 funt) edi[6]. Erkaklarning bosh suyagi maksimal uzunligi 297–365,8 mm (11,69–14,40 dyum), urgʻochilarniki esa 195,7–255,5 mm (7,70–10,06 dyum) boʻlgan[3]. Turon yoʻlbarsining ensasi Bengal yoʻlbarsinikidan kengroq boʻlgan[14]. Turon yoʻlbarsi eng katta mushuk turlaridan biri boʻlib, u Amur yoʻlbarsi bilan bir qatorda boʻlgan[6][3][17].

Turon yoʻlbarsining baʼzi aʼzolari favqulodda yirik oʻlchamlarga ega boʻlgan. 1954-yilda Sumbar daryosi yaqinidagi Kopet-Dag da bir yoʻlbars oʻldirilgan, uning tulum qilingan terisi Ashxabod muzeyiga qoʻyilgan. Uning boshdan tanaga boʻlgan uzunligi 2,25 m (7,4 fut) edi. Uning bosh suyagi kondilobazal uzunligi taxminan 305 mm (12,0 dyuym), va zigomatik kengligi 205 mm (8,1 dyuym) ni tashkil etgan. Bosh suyagi uzunligi 385 mm (15,2 dyuym) boʻlgan, bu Turon yoʻlbarsi populyatsiyasi uchun oʻsha paytdagi maksimal 365,8 mm (14,40 dyuym) koʻrsatkichdan yuqori edi va aksariyat Amur yoʻlbarslarining bosh suyagi uzunligidan ozgina katta boʻlgan[3]. 1899-yil fevral oyida Prishibinskda yana bir yoʻlbars oʻldirilgan. Teri olinib oʻlchanganda, tana uzunligi 270 sm (8,9 fut) ni, 90 sm (3,0 fut) uzunlikdagi dum bilan birga, jami uzunligi taxminan 360 sm (11,8 fut) ni tashkil etgan. Turon yoʻlbarsining tana uzunligi 2,95 m (9,7 fut) gacha boʻlganlari maʼlum[6]. Guvohlarga koʻra Turon yoʻlbarsi „ulkan hajmdagi yoʻlbars“ va „mahalliy ot zotlaridan kichik emas“ deb tasvirgan. Uning moʻynasi ancha uzun boʻlgan[3].

Turon yoʻlbarslari bosh suyagi oʻlchami va shakli Osiyoning quruqlikdagi boshqa yoʻlbars namunalari bilan sezilarli darajada oʻxshash va deyarli farqli boʻlmagan[18].

Tarqalishi va yashash hududlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Krasnovodsk qoʻltigʻining Kaspiy dengizi qirgʻog'i.
Iroqning Mosul tashqarisidagi Dajla daryosi.
Oltoy togʻlaridagi landshaft

XIX asrda yoʻlbarslar quyidagi hududlarda uchragan:

  • Sharqiy Anatoliya hududi, bu Turon yoʻlbarsi uchraydigan eng gʻarbiy hudud hisoblanadi[1]. Turkiyaning sharqidagi Ararat togʻi, Şanlıurfa, Şırnak, Siirt va Hakkari viloyatlarida Turon yoʻlbarsi haqida yozuvlar mavjud. Hakkari viloyatida yoʻlbarslar ehtimol 1990-yillarga qadar uchragan[19][20] . Iroqda tasdiqlangan yagona manba 1887-yilga toʻgʻri keladi. Unga koʻra Mosul yaqinida yoʻlbars otib oʻldirilgan, u janubi-sharqiy Turkiyadan koʻchib kelgan deb ishoniladi[19]. Shuningdek, Iroq va Suriyadagi Dajla va Furot daryosi hududida yoʻlbarslarning tarixan mavjudligi haqida daʼvolar mavjud[21][22].
  • Kavkazning janubi-sharqiy chekkasi, masalan, Talysh togʻlarining tepalik va pasttekislik oʻrmonlari, Lankaran pasttekisliklari, Göytəpə, Jalilabad pasttekislik oʻrmonlari, bu yerlar orqali yoʻlbarslar Trans-Kavkazning sharqiy tekisliklariga Don daryosi havzasigacha koʻchgan; shimoli-gʻarbiy Forsning Arasbaran va Zangezur togʻlari[3].
  • Kaspiy dengizi hududida, notekis tarqalgan va daryo havzalari, koʻl qirgʻoqlari va dengiz qirgʻoqlari kabi botqoqliklar atrofida yashagan[3]. Eronning tarixiy yozuvlari faqat Kaspiy dengizining janubiy qirgʻoqlari va unga tutash Alborz togʻlari boʻylab tarqalgani haqida maʼlum xolos[23].
  • Markaziy Osiyo, masalan, Turkmanistonning janubi-gʻarbiy qismida Atrek daryosi va uning irmoqlari boʻylab, Sumbar va Chandyr daryolari boʻylab; Kopet-Dagning gʻarbiy va janubi-gʻarbiy qismlarida; Ashxabodning shimoliy etaklarida; Afgʻonistonning Harirud daryosining Hirotdagi yuqori oqimida va daryoning quyi oqimidagi oʻrmonlar boʻylarida; Tejen va Murgap atrofida, Kushka va Kashan daryolari boʻylarida; Amudaryo havzasidan Orol dengizigacha va Orol dengizining butun qirgʻoqlari boʻyida; Sirdaryo boʻylab Fargʻona vodiysigacha Toshkent va Talas Olatovining gʻarbiy tarmogʻigacha; Chu va Ili daryolari boʻylab; Balxash koʻlining janubiy qirgʻoqlari boʻylab va shimolga tomon janubiy Altay togʻlari, janubi-sharqiy Transbaykal yoki Sharqiy Sibirgacha tarqalgan[3][24] . Xitoyda, u Tarim, Manasi daryosi va Lop Nur havzalarida uchragan[1].

Turon yoʻlbarsining avvalgi tarqalishini mintaqadagi tuyoqli hayvonlarning tarqalishini oʻrganish orqali taxmin qilish mumkin[25]. Yovvoyi choʻchqa oʻrmonli hududlarda, suv oqimlari boʻylab, qamishzorlar va Kaspiy va Orol dengizlari boʻyidagi chakalakzorlarda son jihatdan hukmron tuyoqli hayvon edi. Suv oqimlari choʻl hududlariga chuqur kirib borganda, yovvoyi choʻchqa va yoʻlbars yashash joyi odatda chiziqli boʻlgan, eng koʻpi bilan bir necha kilometr kenglikda yashagan. Qizil kiyiklar Qora dengiz atrofidagi oʻrmonlarda va Kaspiy dengizining janubiy qismidagi tor oʻrmon hududida uchragan. Balxash koʻlining janubidagi oʻrmonlarda kiyiklar uchragan. Buxoro bugʻusi Orol dengizining janubiy chegarasida, va janubga Sirdaryo va Amudaryo boʻylab choʻzilgan tor oʻrmon hududida yashagan[3].

Soʻngi Pleistotsen va Holotsen davrlarida, Turon yoʻlbarsi populyatsiyasi ehtimol Hindukushda 4,000 m (13,000 ft) dan past boʻlgan yoʻlaklar orqali Bengal yoʻlbarsi populyatsiyasi bilan bogʻlangan. Keyinchalik esa gen oqimi odamlar tomonidan uzib qoʻyilgan[26].

Mahalliy qirgʻinlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1940-yillarning boshlarida Eronning shimolida oʻldirilgan yoʻlbars.

Turon yoʻlbarsining yoʻq boʻlishi XIX asr oxirida Rossiyaning Turkistonni mustamlakaga aylantirishi bilan boshlandi[27]. Uning yoʻq boʻlib ketishiga bir necha omillar sabab boʻldi:

  • Yoʻlbarslar sportchilar va harbiy xizmatchilarning katta guruhlari tomonidan oʻldirilgan, ular shuningdek yovvoyi choʻchqa kabi yoʻlbarslarning asosiy oʻljalarini ham ovlagan. Yovvoyi choʻchqaning yashash hududlari XIX-asr oʻrtalaridan 1930-yillargacha haddan tashqari koʻp ovlash, tabiiy ofatlar va choʻchqa bezgagi va ogʻiz va tuyogʻ kasalligi kabi kasalliklar tufayli tez va keng koʻlamda kamayib ketgan[3].
  • Yoʻlbars yashaydigan keng qamishzorlar tobora koʻproq paxta va boshqa ekinlarni ekish uchun qishloq xoʻjaligi yerlariga aylantirilgan[27].
  • Katta choʻl hududlaridagi suv oqimlarining cheklanishi allaqachon tabiatan tarqalishi zaif boʻlgan yoʻlbarslarning koʻpayishini battar yomonlashtirgan[25].

XX asr boshigacha rus armiyasi muntazam ravishda oʻrmonlardan, aholi yashash joylaridan va potensial qishloq xoʻjaligi yerlari atrofidan yirtqich hayvonlarni tozalash uchun foydalanilgan. Birinchi jahon urushigacha har yili Amudaryo va Panj daryolari oʻrmonlarida taxminan 50 ta yoʻlbars oʻldirilgan. 1929-yilgacha yoʻlbars terisi uchun yuqori mukofotlar toʻlangan. Yoʻlbarslarning asosiy yemishi boʻlgan yovvoyi choʻchqa va kiyiklar, ovchilar, oʻrmonlarning kesilishi va daryolar boʻylab oʻsib borayotgan aholi soni tufayli yoʻqolib ketdi[28]. 1910-yilgacha paxta ekinlari Turkistonning dehqonchilik yerlarining deyarli beshdan bir qismini, Fargʻona vodiysida esa taxminan yarmiga teng edi[29].

Soʻngi koʻrishlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1887-yilda Iroqning Mosul yaqinida bir yoʻlbars oʻldirilgan[1][19]. Gruziyada, maʼlum boʻlgan oxirgi yoʻlbars 1922-yilda Tbilisi yaqinida uy hayvonlarini olib ketgandan keyin oʻldirilgan[30][1]. Xitoyda, yoʻlbarslar 1920-yillarda Shinjonning Tarim daryosi havzasidan yoʻqolib ketgan[1][30]. Ozarbayjonda, maʼlum boʻlgan oxirgi yoʻlbars 1932-yilda oʻldirilgan; ammo, Talysh togʻlarida keyingi yillarda yoʻlbarslarning bir necha marta koʻringani aytilgan[31].

Turkiyada, 1943-yilda Selçuk hududida bir juft yoʻlbars oʻldirilganligi aytilgan[32]. 1970-yillarning boshlarida Uludere yaqinida topilgan bir nechta yoʻlbars terilari sharqiy Turkiyada yoʻlbars populyatsiyasining mavjudligini koʻrsatgan[33][34] . Ushbu hududda oʻtkazilgan soʻrovnomalar natijasida 1980-yillarning oʻrtalarigacha har yili birdan sakkiztagacha yoʻlbars oʻldirilgani va yoʻlbarslar ehtimol 1990-yillarning boshlarigacha ushbu hududda omon qolgani aniqlandi. Qiziqishning pastligi va xavfsizlik sabablariga koʻra, bu hududda qoʻshimcha dala tadqiqotlari oʻtkazilmagan[20].

Eronning Goleston milliy bogʻida 1953-yilda maʼlum boʻlgan oxirgi yoʻlbarslardan biri otib oʻldirilgan[7]. Boshqa bir yoʻlbars 1958-yilda Goleston viloyatida koʻringan. Turkmanistonda, maʼlum boʻlgan oxirgi yoʻlbars 1954-yilning yanvarida Kopet-Dag tizmalaridagi Sumbar daryosi vodiysida oʻldirilgan[35]. Yana biri 1960-yillarda Ürümqining gʻarbiy tomonidagi Tyan Shan tizmalaridagi Manasi daryosi havzasida yoʻqolganligi haqida xabar berilgan[3]. Amudaryoning quyi oqimlarida 1968-yilda Orol dengizi hududidagi Nukus yaqinida tasdiqlanmagan kuzatuv oxirgi xabardir. 1970-yillarning boshlariga kelib, yoʻlbarslar daryoning quyi oqimlari va Turkman-Oʻzbek-Afgʻon chegarasi hududidagi Panj vodiysidan yoʻqolgan[3]. Panj daryosi, Afgʻoniston va Tojikiston oʻrtasidagi hudud boʻlib, 1960-yillarning oxirigacha Turon yoʻlbarsining asosiy yashash manzili hisoblangan. Afgʻon-Tojik chegarasi hududidagi yoʻlbarsning eng soʻnggi koʻrinishi 1998-yilda Babatag tizmasida boʻlgan[28]. Afgʻonistonning Laghman viloyatida 1997-yilning aprelida bir juft Turon yoʻlbarsi qoʻlga olingan[36].

Qozogʻistonda, maʼlum boʻlgan oxirgi Turon yoʻlbarsi 1948-yilda Ili daryosi atrofida qayd etilgan, bu Balxash koʻli hududidagi oxirgi maʼlum boʻlgan asosiy yashash manzili edi[3]. 2006-yilning may oyida, bir qozogʻistonlik ovchi Balxash koʻli yaqinida bolalari bilan bir urgʻochi yoʻlbarsni koʻrganligini daʼvo qilgan. Ammo, bu kuzatuv noaniq va tasdiqlanmagan boʻlib qolmoqda[37].

Feʼl-atvor va ekologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rim Suriyasidan topilgan, hozirgi Anatoliya va Mesopotamiya hududlari, filning yoʻlbarsga hujum qilayotgan mozaikasi[38]

Turon yoʻlbarsining yashash hududlari haqida hech qanday maʼlumot mavjud emas. Oʻlja izlab, ular ehtimol keng hududlarda aylangan, bir yaylovdan boshqasiga koʻchib yuradigan ungulatlarni kuzatgan. Yovvoyi choʻchqalar va kiyiklar ularning asosiy oʻlja manbasini tashkil etgan. Markaziy Osiyoning koʻplab hududlarida yashagan, Buxoro bugʻusi va qizil kiyik uning muhim oʻljalaridan biri boʻlgan. Shuningdek, Eronning Xazar qizil bugʻusi va jayroni; Amudaryoning quyi oqimlaridagi Yevrosiyo oltin chakali, qoplon mushugi, chigirtkalar va boshqa mayda sutemizuvchilar uning ozuqa manbasiga kirgan. Miankaleh yarim orolida saigalar, yovvoyi otlar va fors onagirlari; Janadaryo va Orol dengizi atrofida Turkman qulonlari, Moʻgʻul yovvoyi eshaklari va togʻ qoʻylari; Baykal koʻli hududida Manjuriya bugʻusi va losini ovlagan. Turon yoʻlbarslari suv bosgan hududlarda va sugʻorish kanallarida baliq ovlagan. Qishda, tez-tez podadan uzoqlashgan itlar va chorva hayvonlariga hujum qilgan. Turon yoʻlbarsi daryolardan suv ichishni afzal koʻrgan va suv kamroq shoʻr boʻlgan fasllarda koʻllardan suv ichgan[3].

Kasallik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tojikistonning janubi-gʻarbiy qismida ikki yoʻlbarsning kichik va katta ichaklarida 5–7 lentasimon gijja (Taenia bubesei) topilgan[3].

Himoya qilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1938-yilda Tojikistonda birinchi muhofaza qilinadigan hudud Tigrovaya Balka (ruscha: Tigrovaya balka) tashkil etilgan. Ushbu zapovednik nomi qurigan daryo kanali boʻylab ot mingan ikki rus armiyasi zobitiga yoʻlbars hujum qilganidan keyin berilgan. Tigrovaya Balka Sovet Ittifoqidagi Turon yoʻlbarslarining oxirgi boshpanasi boʻlgan va Afgʻoniston chegarasiga yaqin joylashgan Panj va Kofarnihon daryolari orasidagi Vaxsh daryosining quyi oqimida joylashgan. 1958-yilda u yerda bir yoʻlbars koʻringan[39]. 1947-yildan keyin yoʻlbarslar Sovet Sotsialistik Respublikalar Ittifoqida qonuniy himoyaga olingan[28].

Eronda Turon yoʻlbarslari 1957-yildan beri himoyalangan boʻlib, otish uchun katta jarima belgilangan. 1970-yillarning boshlarida, atrof-muhit qoʻmitasining biologlari Xazar oʻrmonlarining odam yashamaydigan hududlarida bir necha yil davomida Turon yoʻlbarslarini qidirgan, ammo ularning mavjudligini topa olmagan[7].

Tutqinlikda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1899-yilda Berlin hayvonot bogʻida saqlangan yoʻlbarsning rangli fotosurati

Kavkazdan kelgan yoʻlbars XIX asrning oxirida Berlin hayvonot bogʻida saqlangan[1]. XX asrda Moskva hayvonot bogʻida saqlangan va Eronning shimolida qoʻlga olingan yoʻlbarsning DNKsi Turon yoʻlbarsi va Amur yoʻlbarsi oʻrtasida yaqin genetik munosabatni aniqlagan genetik testda ishlatilgan[5].

Tabiatga qaytarish loyihasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amur yoʻlbarsi Turon yoʻlbarsining eng yaqin turdoshi ekanligi haqidagi soʻnggi topilmalar tufayli, Amur yoʻlbarsini Markaziy Osiyoning Turon yoʻlbarsi yashagan xavfsiz joylariga qayta kiritish ehtimoli haqida muhokamalar boshlandi[40]. Amudaryo deltasi bunday loyiha uchun potensial joy sifatida taklif qilindi. Hudud mos kelishini koʻrsatish va bunday tashabbus tegishli qaror qabul qiluvchilardan qoʻllab-quvvatlanishini olish uchun texnik-iqtisodiy asoslash boshlandi. Taxminan 100 ta yoʻlbars populyatsiyasi uchun yoʻlbars oʻljasiga boy kamida 5,000 km² (1,900 kv mi) kenglikdagi yashash joylarini talab qilinadi. Hozirda bunday yashash joyi mavjud emas va qisqa muddat ichida taʼminlanishi dargumon. Shuning uchun taklif qilingan hudud hozirgi bosqichda, tabiatga qaytarish uchun mos emas[28].

Turon yoʻlbarsini tiklash muhokamalarga turtki bergan boʻlsa-da, yoʻlbarslar uchun joylar hali toʻliq rejalashtirishga jalb qilinmagan. Ammo dastlabki ekologik tadqiqotlar orqali aniqlanganidek, Markaziy Osiyoning baʼzi kichik aholi yashaydigan hududlari yoʻlbarslar uchun tabiiy yashash joylarini saqlab qolgan[41].

Madaniyatda

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Palmiradagi Yo'lbars mozaykasi
Samarqandning Sherdor madrasasi peshtoqidagi yo'lbars tasviri

Rim imperiyasida Afrika va Osiyodan olib kelingan yoʻlbarslar va boshqa yirik hayvonlar gladiator oʻyinlarida ishlatilgan[42]. Toros togʻlarida leopard va yoʻlbarslarni qoʻlga olish uchun tosh tuzoqlar qoʻllangan[43].

Pilpay masallarida yoʻlbars vahshiy va choʻlni boshqaruvchi hayvon sifatida tasvirlangan[44]. Fors va Markaziy Osiyo madaniyatida babr (forscha: ببر, yoʻlbars) tasviri mavjud. „Babr Mazandaran“ nomi baʼzida taniqli kurashchilarga berilgan[8]. Palmira shahridagi suriya mozaikasi Sossoniylarni yoʻlbars sifatida tasvirlaydi, bu ehtimol Palmiraniylar qiroli Odenatning Shapur I ustidan qozongan gʻalabasini nazarda tutgan. Mozaikadagi yozuv Odenat tomonidan ishlatilgan „Mrn“ nomini yashiradi[45]. Bu, ehtimol, Odenatning forslar ustidan qozongan gʻalabasini anglatgam. Kamonchi Odenatni, yoʻlbarslar esa forslarni ifodalagan. Odenatning ustidan uchayotgan burgut uni gʻalaba bilan qutlashini bildirgan[46].

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 ; Jackson, P. „Tiger, Panthera tigris (Linnaeus, 1758)“, Wild Cats: status survey and conservation action plan. IUCN/SSC Cat Specialist Group, 1996 — 55–65-bet. 
  2. ↑ 2,0 2,1 Kitchener, A. C.; Breitenmoser-Würsten, C.; Eizirik, E.; Gentry, A.; Werdelin, L.; Wilting, A.; Yamaguchi, N.; Abramov, A. V. et al. (2017). "A revised taxonomy of the Felidae: The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group". Cat News (Special Issue 11): 66–68. http://www.catsg.org/fileadmin/filesharing/5.Cat_News/5.3._Special_Issues/5.3.10._SI_11/CN_Special_Issue_11_Revised_taxonomy_of_the_Felidae.pdf. 
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 Heptner, V. G.; Sludskij, A. A. „Tiger“, . Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola. Washington DC: Smithsonian Institution and the National Science Foundation, 1992 — 95–202-bet. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Jackson, P.; Nowell, K. (2011). "Panthera tigris ssp. virgata". IUCN Red List of Threatened Species 2011: e.T41505A10480967. https://www.iucnredlist.org/species/41505/10480967. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Driscoll, C. A.; Yamaguchi, N.; Bar-Gal, G. K.; Roca, A. L.; Luo, S.; Macdonald, D. W.; O'Brien, S. J. (2009). "Mitochondrial Phylogeography Illuminates the Origin of the Extinct Caspian Tiger and Its Relationship to the Amur Tiger". PLOS ONE 4 (1): e4125. doi:10.1371/journal.pone.0004125. PMID 19142238. PMC 2624500. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2624500. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Mazák, V. (1981). "Panthera tigris". Mammalian Species (152): 1–8. doi:10.2307/3504004. 
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Firouz, E. „Tiger“, . The complete fauna of Iran. London, New York: I. B. Tauris, 2005 — 66–67-bet. ISBN 978-1-85043-946-2. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Humphreys, P.; Kahrom, E. „Caspian tiger“, . Lion and Gazelle: The Mammals and Birds of Iran. Avon: Images Publishing, 1999 — 75–77-bet. ISBN 9781860642296. 
  9. ↑ Illiger, C. (1815). "Überblick der Säugethiere nach ihrer Verteilung über die Welttheile". Abhandlungen der Königlichen Preußischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1804−1811: 39–159. Archived from the original on 2019-06-08. https://web.archive.org/web/20190608070026/http://bibliothek.bbaw.de/bbaw/bibliothek-digital/digitalequellen/schriften/anzeige/index_html?band=07-abh%2F18041811&seite%3Aint=195. Qaraldi: 2020-07-15. Turon yoʻlbarsi]]
  10. ↑ Satunin, K. (1906). "Die Säugetiere des Talyschgebietes und der Mugansteppe". Mitteilungen des Kaukasischen Museums 2: 263–394. https://archive.org/details/izviestiiami219051906tbil/page/308/mode/2up. 
  11. ↑ Schwarz, E. (1916). "Zwei neue Lokalformen des Tigers aus Centralasien". Zoologischer Anzeiger 47 (12): 351–354. https://archive.org/details/zoologischeranze47deut/page/350/mode/2up. 
  12. ↑ Pocock, R. I. (1929). "Tigers". Journal of the Bombay Natural History Society 33 (3): 505–541. https://archive.org/details/journalofbomb33341929bomb/page/n133. 
  13. ↑ Andoza:MSW3 Carnivora
  14. ↑ 14,0 14,1 Kitchener, A. „Tiger distribution, phenotypic variation and conservation issues“, . Riding the Tiger: Tiger Conservation in Human-Dominated Landscapes. Cambridge University Press, 1999 — 19–39-bet. ISBN 978-0-521-64835-6. 
  15. ↑ Wilting, A.; Courtiol, A.; Christiansen, P.; Niedballa, J.; Scharf, A. K.; Orlando, L.; Balkenhol, N.; Hofer, H. et al. (2015). "Planning tiger recovery: Understanding intraspecific variation for effective conservation". Science Advances 11 (5): e1400175. doi:10.1126/sciadv.1400175. PMID 26601191. PMC 4640610. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4640610. 
  16. ↑ Li, Y.-C.; Sun, X.; Driscoll, C.; Miquelle, D. G.; Xu, X.; Martelli, P.; Uphyrkina, O.; Smith, J. L. D. et al. (2018). "Genome-wide evolutionary analysis of natural history and adaptation in the world's tigers". Current Biology 28 (23): 3840–3849.e6. doi:10.1016/j.cub.2018.09.019. PMID 30482605. 
  17. ↑ Nowak, R. M.. Walker's Mammals of the World. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1999. ISBN 978-0-8018-5789-8. 
  18. ↑ Mazák, J. H. (2010). "Craniometric variation in the tiger (Panthera tigris): Implications for patterns of diversity, taxonomy and conservation". Mammalian Biology – Zeitschrift für Säugetierkunde 75 (1): 45–68. doi:10.1016/j.mambio.2008.06.003. 
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Kock, D. (1990). "Historical record of a tiger, Panthera tigris (Linnaeus, 1758), in Iraq". Zoology in the Middle East 4: 11–15. doi:10.1080/09397140.1990.10637583. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Can, Ö. E.. Status, conservation and management of large carnivores in Turkey. Strasbourg: Convention on the conservation of European wildlife and natural habitats, 2004. 
  21. ↑ Hatt, R. T.. The mammals of Iraq. Ann Arbor: Museum of Zoology, University of Michigan, 1959. 
  22. ↑ Masseti, M. „Carnivores of Syria“, . Animal Biodiversity in the Middle East. Proceedings of the First Middle Eastern Biodiversity Congress, Aqaba, Jordan, 20–23 October 2008 Neubert, E.: . ZooKeys 31, 2009 — 229–252-bet. DOI:10.3897/zookeys.31.170. 
  23. ↑ Faizolahi, K. (2016). "Tiger in Iran – historical distribution, extinction causes and feasibility of reintroduction". Cat News (Special issue 10): 5–13. 
  24. ↑ Seidensticker, J.; Christie, S.; Jackson, P. „Preface“, . Riding the Tiger. Tiger conservation in human-dominated landscapes. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1999 — XV–XIX-bet. ISBN 978-0-521-64835-6. 
  25. ↑ 25,0 25,1 Sunquist, M.; Karanth, K. U.; Sunquist, F. „Ecology, behaviour and resilience of the tiger and its conservation needs“, . Riding the Tiger. Tiger conservation in human-dominated landscapes. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1999 — 5–18-bet. ISBN 9780521648356. 
  26. ↑ Cooper, D. M.; Dugmore, A. J.; Gittings, B. M.; Scharf, A. K.; Wilting, A.; Kitchener, A. C. (2016). "Predicted Pleistocene–Holocene range shifts of the tiger (Panthera tigris)". Diversity and Distributions 22 (11): 1199–1211. doi:10.1111/ddi.12484. https://repository.publisso.de/resource/frl:6407259/data. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Johnson, P.. The birth of the Modern World Society, 1815–1830. New York: Harper Collins Publishers, 1991. ISBN 978-0-06-016574-1. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Jungius, H.; Chikin, Y.; Tsaruk, O.; Pereladova, O.. Pre-Feasibility Study on the Possible Restoration of the Caspian Tiger in the Amu Darya Delta. WWF Russia, 2009. Qaraldi: 2016-yil 19-avgust. 
  29. ↑ Brower, D. R.. Turkestan and the fate of the Russian Empire. London: Routledge, 2003. ISBN 978-0-415-29744-8. 
  30. ↑ 30,0 30,1 Ognev, S. I. „Carnivora (Fissipedia)“, . Mammals of the U.S.S.R. and adjacent countries. Washington D. C.: National Science Foundation, 1935. 
  31. ↑ Novikov, A. G.. Khishchnye mlekopitayushchie fauny SSSR. Israel program for scientific translations, 1962. OCLC 797893515. 
  32. ↑ Johnson, K. (2002). "The Status of mammalian carnivores in Turkey". Endangered Species Update 19 (6): 232–237. https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/91257/ESUnovdeconline2002.pdf?sequence=1&isAllowed=y. 
  33. ↑ Baytop, T. (1974). "La presence du vrai tigre, Panthera tigris (Linne 1758) en Turquie". Säugetierkundliche Mitteilungen 22 (3): 254–256. 
  34. ↑ Kumerloeve, H. (1974). "Zum Vorkommen des Tigers auf türkischem Boden". Säugetierkundliche Mitteilungen 22 (4): 348–350. 
  35. ↑ Ministry of Forest of Turkmenistan. The Red Data Book of Turkmenistan, 2nd, Turkmenistan Publishing House, 1999. 
  36. ↑ UN Department of Humanitarian Affairs (1997). "Afghanistan Weekly Update No. 215". UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. https://reliefweb.int/report/afghanistan/afghanistan-weekly-update-no-215. 
  37. ↑ Rossi, L.; Scuzzarella, C.M.; Angelici, F.M. „Extinct or Perhaps Surviving Relict Populations of Big Cats: Their Controversial Stories and Implications for Conservation“, . Problematic Wildlife II Angelici, F.M.: . Springer International Publishing, 2020 — 393–417-bet. DOI:10.1007/978-3-030-42335-3_12. ISBN 978-3-030-42335-3. 
  38. ↑ Sicker, M.. Between Rome and Jerusalem: 300 years of Roman-Judaean relations. Westport: Greenwood Publishing Group, 2001. ISBN 9780275971403. Qaraldi: 2012-yil 26-iyul. 
  39. ↑ Dybas, C. L. (2010). "The Once and Future Tiger". BioScience 60 (11): 872–877. doi:10.1525/bio.2010.60.11.3. https://archive.org/details/sim_bioscience_2010-12_60_11/page/872. 
  40. ↑ Luo, S.-J.; Johnson, W. E.; O'Brien, S. J. (2010). "Applying molecular genetic tools to tiger conservation". Integrative Zoology 5 (4): 351–362. doi:10.1111/j.1749-4877.2010.00222.x. PMID 21392353. PMC 6984346. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6984346. 
  41. ↑ Driscoll, C.A.; Chestin, I.; Jungius, H.; Pereladova, O.; Darman, Y.; Dinerstein, E.; Seidensticker, J.; Sanderson, J. et al. (2012). "A postulate for tiger recovery: the case of the Caspian Tiger". Journal of Threatened Taxa 4 (6): 2637–2643. doi:10.11609/jott.o2993.2637-43. 
  42. ↑ Auguet, R. „The hunts of the amphitheatre“, . Cruelty and civilization: the Roman games. Psychology Press, 1994 — 81–106-bet. ISBN 978-0-415-10453-1. 
  43. ↑ Şekercioğlu, Ç.H.; Anderson, S.; Akcay, E.; Bilgin, R.; Can, O.; Semiz, G. (2011). "Turkey's Globally Important Biodiversity In Crisis". Biological Conservation 144 (12): 2752–2769. doi:10.1016/j.biocon.2011.06.025. https://archive.org/details/sim_biological-conservation_2011-12_144_12/page/2752. 
  44. ↑ Kāshifī, H. V.. The Anvari Suhaili; or the Lights of Canopus Being the Persian version of the Fables of Pilpay; or the Book Kalílah and Damnah rendered into Persian by Husain Vá'iz U'L-Káshifí. Hertford: Stephen Austin, 1854. 
  45. ↑ Gawlikowski, M. (2005). "L'apothéose d'Odeinat sur une Mosaïque Récemment Découverte à Palmyre" (fr). Comptes Rendus des Séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 149 (4): 1293–1304. doi:10.3406/crai.2005.22944. 
  46. ↑ Gawlikowski, M. (2006). "Palmyra". Current World Archaeology 12: 32. http://www.world-archaeology.com/category/issues/issue-12. 

Qoʻshimcha adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tashqi havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
 Vikiomborda Turon yoʻlbarsi
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turon_yoʻlbarsi&oldid=5192133" dan olindi