Uchinchi fitna

Uchinchi fitna
Ilk musulmon fuqarolar urushlari va Qays–Yaman urushining bir qismi
Sanalar 744–747 Urush yeri Bilod ash-Shom, Iroq, Eron, Xuroson, Arabiston Natija Umaviylar oʻrtasidagi fuqarolar urushida Marvon II va Qays tarafdorlari gʻalaba qozongan. Umaviylar hokimiyati zaiflashib, Abbosiylar inqilobida ag'darib yuborilgan
Qoʻmondonlar
Al-Volid II † Marvon II Abu al-Vard Yazid ibn Umar ibn Hubayra Nasr ibn Sayyor	Yazid III Sulaymon ibn Hishom Yazid ibn Xolid al-Qasriy

Uchinchi fitna (arabcha: الفتنة الثاﻟﺜـة) – Umaviylar xalifaligiga qarshi kechgan bir qator ichki urushlar va qoʻzgʻolonlar. 744-yilda xalifa al-Volid II ga qarshi qoʻzgʻolon bilan boshlanib, 747-yilda Marvon II gʻolib boʻlguniga qadar davom etgan. Urush ichki ziddiyatlarni, ayniqsa, Qays–Yaman urushini kuchaytirib yuborgan, Umaviylar hokimiyatining vaqtinchalikka qulashi Xorijiylar va boshqa Umaviylarga qarshi qoʻzgʻolonlarga yoʻl ochgan. Ularning oxirgisi va eng muvaffaqiyatlisi 747-yilda Xurosonda boshlanib, 750-yilda Umaviylar xalifaligining agʻdarilishi va Abbosiylar xalifaligining barpo etilishi bilan yakunlangan Abbosiylar inqilobi hisoblanadi.

Tarixi

Fuqarolar urushi 744-yilda amakisi Hishom ibn Abdulmalikdan (h. 724–743) keyin xalifalikka tayinlangan Volid II ning (h. 743–744) hokimiyatdan agʻdarilishi bilan boshlandi. Hishom xalifalikka akasi Yazid II (h. 720–724) tomonidan tayinlangan, biroq Yazid II bundan oldin allaq oachonʼgʻli al-Volid II ni oʻzidan keyingi merosxoʻr sifatida belgilab qoʻygan edi. Dastlab Hishomning xalifalikda mashhurlikka ega boʻlmaganligi va armiya maoshini oshirish borasidagi qarorlari tufayli al-Volid II ning taxtga oʻtirishi xalq tomonidan yaxshi qabul qilindi, ammo bunga boʻlgan munosabat tezda oʻzgarib ketdi. Al-Volid II dindan koʻra dunyoviy lazzatlarga koʻproq qiziqar, buni uning hukmronligi davrida qurilgan Qusayr Amra va Xirbat al-Mafjar qal’alari bilan ham tasdiqlash mumkin. Uning hokimiyat tepasiga kelishi Umaviylar oilasining baʼzi aʼzolarining noroziliklariga sabab boʻldi. Al-Volid II ning voyaga yetmagan ikki oʻgʻlini merosxoʻr qilib belgilashi, amakivachchasi Sulaymon ibn Hishomni kaltaklab, qamoqqa tashlashi bu dushmanlikni yanada keskinlashtirdi. Al-Volid Qadariyya mazhabini taʼqib qilib kelishi va shimoliy (Qaysiy/Mudoriy) va janubiy (Kalbiy/Yamaniy) qabilalari oʻrtasidagi doimiy raqobatda ishtirok etishi unga nisbatan navbatdagi qarshiliklarni keltirib chiqardi. Yusuf ibn Umar as-Saqafiy Iroq hokimi etib tayinlanganidan soʻng oʻzidan oldingi yamaniy Xolid al-Qasriyni qiynoqlar bilan oʻldirganidan keyin al-Volid II ham otasi kabi qaysiylar tarafdori sifatida koʻrilgan. Shuni taʼkidlash kerakki, kishilar har doim ham bir tomonga sodiq boʻlmagan, shuningdek, baʼzilar ikki tomon oʻrtasida harakat qilgan.

Yazid III ning Damashqni bosib olishi

744-yil aprelda Volid I ning oʻgʻli Yazid III (h. 705–715) Damashqqa kirib bordi. Uning tarafdorlari atrofdagi koʻplab kalbiylar tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, shaharni egallab olishdi va Yazid III ni xalifa deb eʼlon qilishdi. Choʻl qal’alaridan birida boʻlgan al-Volid II Palmira yaqinidagi al-Bahraga qochib ketdi. Himsdan mahalliy Kalbiy va Qaysiylarning oz sonli qoʻshinini toʻplashga muvaffaq boʻldi, biroq Abdulaziz ibn al-Hajjoj ibn Abdulmalik boshchiligidagi Yazid III ning ancha katta qoʻshini yetib kelgach, uning tarafdorlarining koʻpchiligi qochib ketdi. Al-Volid II oʻldirildi va uning kesilgan boshi Damashqqa yuborildi. Abu Muhammad al-Sufyoniy davrida Himsda Qaysiy tarafdorlari tomonidan qoʻzgʻolon uyushtirildi, biroq ushbu qoʻzgʻolon Damashqda qamoqdan chiqqan Sulaymon tomonidan keskin bstirildi. Abu Muhammad al-Volid II va uning oʻgʻillari birgalikda Damashqda qamoqqa tashlandi.

Qisqa hukmronligi davrida Yazid III taqvodor Umar ibn Abdulaziz (h. 717–720) qiyos olgan hukmdor edi. U Qadariyyaga nisbatan yaxshi munosabatda boʻlgan va oʻzidan oldingi Umaviylar ustidan aytiladigan avtokratik boshqaruvni tez-tez tanqid qilishdan oʻzini ongli ravishda toʻxtatishga harakat qilgan. Yazid III oʻz vakolatini suiisteʼmol qilishdan, asosan, ogʻir soliqlar solishdan, Umaviylar va ularning tarafdorlarining boylik toʻplashlari, xalifalikning boshqa hududlariga nisbatan Suriyaga koʻrsatilayotgan xayrixohlik va askarlarning uzoq harbiy yurishlar sabab uzoq muddat davomida oilasi bilan boʻlmasligi yoʻqligi kabi masalalarda oʻz hokimiyatini suiisteʼmol qilmaslikka vaʼda bergan. U nafaqat jamoat tomonidan, balki majlis (shūrā) tomonidan ham tanlanganligini taʼkidlagan. Agar Yazid II oʻz vazifalarini bajara olmasa yoki ularga rahbarlik qilish uchun munosibroq odam topsalar, jamoa uni lavozimidan chetlatish huquqiga ega edi. Shu bilan birga, uning hukmronligi davomida Yaman yangidan yuksaldi, Yusuf ibn Umar Iroqdagi Qaysiylarni qoʻzgʻolon boshlashga undaganidan soʻng, lavozimidan boʻshatilib, qamoqqa tashlandi. Yusufning Iroq va Sharqdagi vorisi Kalbiy Mansur ibn Jumhur edi, biroq tez orada uning oʻrniga Umar II ning oʻgʻli Abdulloh ibn Umar ibn Abdulaziz keldi. Mansur qisqa muddatda Xuroson hokimi Nasr ibn Sayyorni ishdan boʻshatishga harakat qildi, ammo Nasr oʻz lavozimini saqlab qolishga muvaffaq boʻldi. Yazid III 6 oylik hukmronlikdan soʻng 744-yilning sentyabrida vafot etdi. Qadariylarning maslahati bilan u akasi Ibrohim ibn al-Volidni oʻziga voris etib tayinlagan edi, biroq Ibrohimning hokimiyat tepasiga kelishini koʻpchilik qoʻllab-quvvatlamadi va Marvon I ning nabirasi (h. 684–685), al-Jazira (Yuqori Mesopotamiya) hokimiMarvon II ning (h. 744–750) qoʻzgʻoloniga duch keldi.

Marvon II ning hokimiyatga koʻtarilishi

Marvon II davrida zarb qilingan kumush dirham

Maʼlumotlarga koʻra, bir necha yil davomida xalifalikning shimoli-gʻarbiy chegaralarida vizantiyaliklar va xazarlarga qarshi yurishlarni boshqargan Marvon II al-Volid II ning vafotidan soʻng xalifalikka daʼvo qilish haqida oʻylab koʻrgan, biroq Kalbiy qoʻzgʻoloni uni kutishga majbur qilgan. Yazid III uni Yuqori Mesopotamiyaga hokim etib tayinlagan va u Qayslar hukmron boʻlgan Harran shahrida istiqomat qilgan.

Suriya

Ilk islom davrida Suriyaning yirik shaharlari va maʼmuriy boʻlinmalari (jund) xaritasi

744-yilda Yazid III vafot etgach, Marvon al-Volid II ning qamoqdagi ikki oʻgʻliga taxtni qaytarish maqsadida ekanligini daʼvo qilib, Suriyaga yurish qildi. Shimoldagi Qinnasrin va Hims tumanlarining mahalliy Qaysiylari uning bayrogʻi ostida toʻplanishdi. Qachonlardir Baʼalabakdan Damashqqa olib boruvchi yoʻlda Volid II tomonidan qamchilanib, qamoqqa tashlangan Sulaymon Marvon II bilan toʻqnash keldi. Sulaymon Marvon II bilan Suriya janubidagi kalbiylar va Dakvoniyyaning 5000 kishilik shaxsiy qoʻshinini oʻz mablagʻlari va mulklari hisobidan taʼminlagan. Shuningdej, asosan, mavoliylardan (arab boʻlmagan musulmonlar) yollagan. Marvon II Damashqqa qochib ketgan Sulaymonni magʻlubiyatga uchratdi. Marvon II jangdan keyin olgan asirlarni Volid II ning oʻgʻillariga bayʼat qilishga majbur qildi. shundan soʻng Sulaymonning buyrugʻiga koʻra al-Volid II ning oʻgʻillari Yusuf as-Saqafiy bilan birga Yazid ibn Xolid al-Qasriy tomonidan oʻldirildi. Sulaymon va uning tarafdorlari, jumladan, xalifa etib tayinlangan Ibrohim ham Palmiraga qochib ketdi. Marvon II noyabr yoki dekabr oyining oxirida Damashqqa tinch yoʻl bilan kirib keldi va xalifa deb eʼlon qilindi. Marvon kishilarga qattiq jazo chorasini koʻrishdan oʻzini tiydi, buning oʻrniga kelishuv siyosatini amalga oshirgan holda ularga Suriya tumanlariga (jund) oʻz hokimlarini tanlash imkonini berdi. Tez orada Sulaymon va Ibrohim Damashqqa kelib, Marvon II ga boʻysundilar.

Marvon II ning xalifalik ustidan nazorati barqarorlashib borayotgandek boʻlsa-da, poytaxt Damashqdan Harron harbiy shahriga koʻchirish qarori Suriyaga xiyonat sifatida qabul qilindi. Bu qaror koʻpchilikning, ayniqsa, magʻlubiyatga uchragan Kalbiylarning gʻazabini keltirdi. Natijada, 745-yilning yozida Falastindagi Kalbiylar mahalliy hokim Sobit ibn Nuaym boshchiligida qoʻzgʻolon koʻtardilar. Qoʻzgʻolon Suriya boʻylab tezlik bilan tarqalib, hatto Hims kabi Qaysiy hududlariga ham tarqaldi. Marvon II Suriyaga qaytib, qoʻzgʻolonni shaharma-shahar bostirishga majbur boʻldi. Himsni taslim boʻlishga majburlagandan soʻng, Damashqni Yazid ibn Xolid al-Qasriy qamalidan ozod qildi, Qasriyning oʻzi esa oʻldirildi. Shundan keyin Sobit tomonidan qamal qilingan Tiberiyani qutqarishga muvaffaq boʻldi. Sobitning oʻzi qochib ketdi, uning qoʻshinlari esa tarqalib ketdi, biroq Sobitning uch oʻgʻli Nu’aym, Bakr va Imron qoʻlga olinib, qatl qilindi. Keyinchalik, Sobit boshqa oʻgʻli Rifoʻa bilan birga ushlanib, ular ham qatl etildi. Marvon II Kalbiy qabilasining asosiy tayanchi boʻlgan Palmiraga hujum qilganidan soʻng, ularning boshligʻi Abrash al-Kalbiy ham oxir-oqibat Marvon II ga taslim boʻldi.

Suriya yana oʻz qoʻliga oʻtganidan soʻng Marvon II Umaviylar oilasi aʼzolariga uning atrofiga toʻplanishni buyurdi va ikki oʻgʻlini oʻziga merosxoʻr qilib qoʻydi. Shundan keyin butun eʼtiborini Iroqqa qaratdi, u yerda Yazid ibn Umar ibn Hubayra boshchiligidagi qoʻshin uning uchun viloyat ustidan nazoratni qoʻlga kiritishga urinayotgan edi. Marvon II yangi qoʻshin yigʻib, uni Ibn Hubayraga yordam berish uchun yubordi. Ayni paytda Suriya shimolida ilgari magʻlubiyatga uchragan Sulaymon boshchiligida yana bir isyon koʻtarildi. Rusofada Marvon II qoʻshini Sulaymon tomoniga oʻtib ketdi. Keyin Qinnasrinni qoʻlga oldi, Marvon II dan norozi boʻlgan koʻplab suriyaliklar ham ularga kelib qoʻshildi. Marvon II oʻz qoʻshinlarining asosiy qismini Iroqdan olib kelib, Qinnasrinning yaqinida Sulaymon boshchiligidagi qoʻzgʻolonchilarni magʻlub etdi. Sulaymon dastlab Palmiraga, u yerdan Kufaga qochib ketdi. Tirik qolgan askarlarining aksariyati akasi Said qoʻmondonligida Himsga chekindi va tez orada Marvon II qoʻshinlari tomonidan qamal qilindi. Qamal 745–746-yillarning qishigacha davom etdi, ammo oxir-oqibat Hims ham taslim boʻldi. Suriyaning qayta-qayta qoʻzgʻolonlaridan gʻazablangan Marvon II 746-yilning yozida, Suriyaning eng muhim shaharlari, jumladan, Hims, Damashq va katta ehtimol bilan Quddus shahri devorlarini buzib, boshqa qarshiliklarning oldini olishga harakat qildi.

Adabiyotlar

• Blankinship, Khalid Yahya. The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads. Albany, New York: State University of New York Press, 1994. ISBN 978-0-7914-1827-7. 
• Foltz, Richard C.. Iran in World History. Oxford University Press, 2016. ISBN 9780199335497. 
• Gardet, Louis (1965). "Fitna". in Lewis, B.. Encyclopaedia of Islam. Volume II: C–G (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 930–931 b. OCLC 495469475. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=Fitna&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search. 
• Andoza:A History of Palestine, 634-1099
• Andoza:The First Dynasty of Islam
• Kennedy, Hugh „Egypt as a province in the Islamic caliphate, 641–868“, . The Cambridge History of Egypt, Volume 1: Islamic Egypt, 640–1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998 — 62–85-bet. ISBN 0-521-47137-0. 
• Landau-Tasseron, Ella „Arabia“, . The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2010 — 397–447-bet. ISBN 978-0-521-83823-8. 
• Shaban, M. A.. The ʿAbbāsid Revolution. Cambridge: Cambridge University Press, 1979. ISBN 0-521-29534-3. 
• Sharon, Moshe. Revolt: the social and military aspects of the ʿAbbāsid revolution. Jerusalem: Graph Press Ltd., 1990. ISBN 965-223-388-9. 
• Veccia Vaglieri, Laura (1965). "al-Ḍaḥḥāk b. Qays al-Shaybānī". in Lewis, B.. Encyclopaedia of Islam. Volume II: C–G (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. p. 90. OCLC 495469475. https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=al-%E1%B8%8Ca%E1%B8%A5%E1%B8%A5%C4%81k+b.+Qays+al-Shayb%C4%81n%C4%AB&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search. 
• Zetterstéen, K. V. (1987). "ʿAbd Allāh b. Muʿāwiya". in Houtsma, Martijn Theodoor. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume I: A–Bābā Beg. Leiden: BRILL. 26–27 b. ISBN 90-04-08265-4. https://books.google.com/books?id=GEl6N2tQeawC.