Oʻzbekiston davlat tuzumi
 |
|---|
| Ushbu maqola Oʻzbekiston siyosati va hukumatiga bagʻishlangan turkumning bir qismidir |
|
|
| Vazirlar Mahkamasi |
 Oʻzbekiston portal |
Oʻzbekiston Respublikasining siyosiy davlat tizimi – Oʻzbekiston Respublikasi prezidentlik boshqaruvidagi konstitutsiyaviy respublika boʻlib, unga koʻra Oʻzbekiston Prezidenti davlat rahbari hisoblanadi. Ijro etuvchi hokimiyatni Oʻzbekiston hukumati va Bosh vaziri amalga oshiradi.
Davlat tuzumining asosiy qonunlari – Oʻzbekiston SSR Oliy Kengashining 1990-yil 20-iyundagi ikkinchi sessiyasida qabul qilingan „Oʻzbekiston Respublikasining suvereniteti toʻgʻrisidagi deklaratsiya“ bilan belgilangan siyosiy-huquqiy, maʼmuriy, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimi[1], 1991-yil 31-avgustda qabul qilingan „Davlat mustaqilligi asoslari toʻgʻrisida“gi qonun (Konstitutsiya qabul qilinishidan oldin mamlakatning asosiy qonunini almashtirgan)[2] va 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiya[3]. Oʻzbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi Qoraqalpogʻiston Respublikasi bilan birgalikda prezidentlik boshqaruv shaklidagi suveren demokratik respublikadir[4][5].
Qonun chiqaruvchi hokimiyat Oliy Majlisning ikki palatasi – Senat va Qonunchilik palatasiga tegishli. Sud hokimiyati (yoki sud hokimiyati) Oliy suddan, sud hokimiyatini amalga oshiradigan Konstitutsiyaviy suddan iborat.
Oʻzbekistonda mustaqillikni dastlabki davrlarida iqtisodiy islohot harakati siyosiy islohot bilan bir xilda ketmagan. Buning oʻrniga Oʻzbekiston hukumati mustaqillikka erishgandan soʻng (1991-yil 1-sentyabr) oʻz nazoratini kuchaytirib, muxolifat guruhlarini bostirib borgan.
Hukumat boshqa sobiq respublikalardagi (eng ishonarlisi, qoʻshni Tojikiston) mojaro va tartibsizlikni keltirib, oʻtish davrida barqarorlik va oʻzgarishlarga bosqichma-bosqich yondashish zarurligini taʼkidlab, jamoat yigʻinlari, muxolif partiyalar va ommaviy axborot vositalarini tiyib turilishini oqlagan. Bunday yondashuv Oʻzbekiston aholisining katta qismi orasida ishonch topdi, garchi bunday pozitsiya uzoq muddatda barqaror boʻlmasligi mumkin.
Mustaqillik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sovet davrida Oʻzbekiston oʻz hukumatini va mahalliy kommunistik partiyani barcha respublikalar uchun belgilangan tuzilmaga muvofiq tashkil qilgan. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS) mamlakatni boshqarishda markaziy oʻrinni egallagan. Partiya hukumat tuzilmasi uchun ham rahbarlik, ham kadrlar bilan taʼminlagan. Tizim qatʼiy byurokratik edi: hokimiyatning har bir darajasi va har bir davlat organi partiyada oʻzining koʻzgu qiyofasini topgan edi. KPSS byurokratiyani nazorat qilish uchun foydalanilgan vosita nomenklatura tizimi, hukumat va boshqa muhim tashkilotlarning faqat partiya roziligi bilan toʻldirilishi mumkin boʻlgan nozik ishlar roʻyxati edi. Nomenklatura Sovet siyosiy rahbariyatini belgilab berdi va roʻyxatdagi odamlar doimo KPSS aʼzolari bo'lgan.
1991-yil avgust oyida Moskvada Mixail Gorbachyov hukumatiga qarshi davlat toʻntarishi barbod boʻlgach, Oʻzbekiston Oliy Kengashi respublika mustaqilligini eʼlon qildi va bundan buyon Oʻzbekiston Respublikasi deb yuritila boshlagan. Shu bilan birga, Oʻzbekiston Kommunistik partiyasi KPSS bilan aloqalarini uzish uchun ovoz berdi. Oradan uch oy oʻtib, mamlakatdagi asosiy partiya Oʻzbekiston Xalq demokratik partiyasi (XDP) nomini oʻzgartirdi, biroq prezident Islom Karimov davrida partiya rahbariyati oʻz oʻrnida qolgan. Mustaqillik qator institutsional oʻzgarishlarni olib kelgan, biroq Oʻzbekistonda boshqaruv mazmuni unchalik keskin oʻzgarmagan.
1991-yil 21-dekabrda Karimov boshqa oʻn sovet respublikalari rahbarlari bilan birgalikda Sovet Ittifoqini tarqatib yuborish va Olmaota deklaratsiyasiga muvofiq Oʻzbekiston nizom aʼzosi boʻlgan Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligini tuzishga kelishib oldi. Oradan koʻp oʻtmay Karimov yangi mamlakatda oʻtkazilgan birinchi kurashli saylovda mustaqil Oʻzbekiston prezidenti etib saylangan. Karimov asosiy muxolifat nomzodi Muhammad Solihga (yoki Solihga) qarshi 86% ovoz toʻpladi. Muhammad Solih tarafdorlari va ekspertlar saylovda soxtalashtirilganlikda ayblagan. Muxolifatning asosiy partiyasi bo'lishi kutilgan „Birlik“ni saylov vaqtida roʻyxatdan oʻtkazish rad etilgan edi.
1992-yilda OʻzXDP Oʻzbekiston Kommunistik partiyasi ega boʻlgan ijroiya va qonun chiqaruvchi hokimiyat tarmoqlaridagi ustun mavqeini saqlab qoldi. Barcha haqiqiy muxolif guruhlarning kuchlari qisqartirilgan va ruhan-jismonan tushkunlikka tushishiga olib kelgan. Karimov hukumati 1989-yilda ziyolilar tomonidan tuzilgan „Birlik“ asl muxolifat partiyasini qoʻporuvchilik faoliyatida ayblab, Islom fundamentalizmi dunyoviy davlatni agʻdarib tashlash va Erondagi kabi islomiy rejim oʻrnatish bilan tahdid qilishda ayblab taqiqlangan edi.
1992-yil dekabrda ratifikatsiya qilingan konstitutsiyaga ko'ra Oʻzbekiston dunyoviy davlat ekanligini yana bir bor tasdiqladi. Konstitutsiyada qonun chiqaruvchi hokimiyatning yangi shakli belgilab qoʻyilgan boʻlsa-da, OʻzXDP hukmronlik qilgan Oliy Kengash 1994-yil dekabr va 1995-yil yanvar oylarida boʻlib oʻtgan yangi parlament – Oliy Majlisga birinchi saylovlargacha qariyb ikki yil davomida oʻz vakolatini saqlab qolgan.
1993-yilda Karimovning islom fundamentalizmining tarqalishidan xavotirlanishi Oʻzbekistonning yaqin atrofdagi Tojikistondagi fuqarolar urushini bostirish uchun yuborilgan MDHning koʻpmillatli tinchlikparvar kuchlarida ishtirok etishiga turtki boʻldi. Tinchlikparvar kuchlar fuqarolar uushi boshlanganidan uch yildan keyin keyin davom etayotgan jangovar harakatlar tufayli oʻz joyida qoldi. Ayni paytda 1993 va 1994-yillarda Karimov rejimi tomonidan davom etgan repressiyalar xalqaro inson huquqlari tashkilotlarining keskin tanqidiga sabab boʻlgan.
1995-yil mart oyida Karimov oʻzining prezidentlik muddatini 1997-yilda belgilangan navbatdagi saylovdan 2000-yilgacha uzaytirish boʻyicha referendumda 99% koʻpchilik ovozni qoʻlga kiritib, xuddi shu yoʻnalishda yana bir qadam tashlagan.
1995-yil boshida Karimov Oʻzbekistonning xalqaro tijorat mavqeini yaxshilash zaruriyatiga javoban muxolifatdagi partiyalar va koalitsiyalarga nisbatan yangi bagʻrikenglik siyosatini eʼlon qilgan. 1995-yilda bir nechta yangi partiyalar roʻyxatga olingan, garchi ularning hukumatga qarshilik darajasi shubhali boʻlsa-da, muxolifatdagi siyosiy arboblarning ayrimlarini qamoqqa olishlar davom etgan.
Yangi konstitutsiyaning 18 yoshga toʻlgan va undan katta barcha fuqarolarga umumiy saylov huquqi kafolati ostida birinchi boʻlib oʻtkazilgan parlament saylovida OʻzXDP va hukumatparast „Vatan taraqqiyoti“ partiyasidan tashqari barcha partiyalar saylovdan chetlashtirilgan. Yangi, 250 oʻrinli Oliy Majlis tarkibiga OʻzXDP nomzodi sifatida saylangan atigi 69 nafar deputat kirdi, biroq, taxminiy hisob-kitoblarga koʻra, yana 120 nafar deputat OʻzXDP emas, mahalliy Kengashlar vakilligiga texnik koʻrsatilgan OʻzXDP aʼzolari edi. Natija shu boʻldiki, Karimovning mustahkam koʻpchiligi yangi parlament ishga kirgandan keyin ham davom etdi.
1992-yil konstitutsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Karimov prezidentligining boshidanoq demokratik islohotlar oʻtkazish tarafdori boʻlib qolgan. 1992-yil dekabr oyida qonun chiqaruvchi organ tomonidan yangi konstitutsiya qabul qilingan. Rasmiy ravishda Konstitutsiya kuchli prezidentlik, Oliy Majlis va sud hokimiyatlari oʻrtasida hokimiyatlar boʻlinishini yaratgan. Biroq, amalda bu oʻzgarishlar asosan kosmetik boʻlgan. Yangi konstitutsiya tili koʻplab demokratik xususiyatlarni oʻz ichiga olgan boʻlsa-da, uni ijro etuvchi qarorlar va qonunlar bilan almashtirish mumkin va koʻpincha konstitutsiyaviy qonun shunchaki eʼtiborga olinmagan.
Bir marta takrorlanishi mumkin boʻlgan besh yillik muddatga toʻgʻridan-toʻgʻri saylanadigan prezident davlat boshligʻi hisoblanadi va konstitutsiya tomonidan oliy ijroiya hokimiyati berilgan. Qurolli kuchlar bosh qoʻmondoni sifatida prezident favqulodda yoki urush holatini ham eʼlon qilishi mumkin. Prezident Oliy Majlis tasdigʻi bilan Bosh vazir va Vazirlar Mahkamasining toʻliq tarkibini va uchta milliy sud sudyalarini tayinlash va quyi sudlarning barcha aʼzolarini tayinlash vakolatiga ega. Prezident parlamentni tarqatib yuborish huquqiga ham ega boʻlib, hokimiyat uchun kurash sharoitida Oliy Majlisning prezidentlikka nomzodlarga veto qoʻyish huquqini inkor etadi.
Oliy qonun chiqaruvchi organ – Oliy Majlisga deputatlar besh yil muddatga saylanadi. Tashkilot Konstitutsiyaviy sud bilan kelishilgan holda prezident tomonidan lavozimidan ozod etilishi mumkin; chunki bu sud prezident tomonidan tayinlanishi kerak, ishdan boʻshatish bandi kuchlar muvozanatini ijro etuvchi hokimiyatga nisbatan ogʻirlashtiradi.
Oliy Majlis prezident tashabbusi bilan, parlament tarkibida, oliy sudlar, Bosh prokuror (mamlakatdagi huquqni muhofaza qilish organlarining eng yuqori mansabdor shaxsi) yoki Qoraqalpogʻiston Muxtor viloyati hukumati tashabbusi bilan qonun hujjatlarini qabul qiladi. Qonun hujjatlaridan tashqari, xalqaro shartnomalar, Prezident farmonlari, favqulodda holat tartibi ham Oliy Majlis Senati tomonidan ratifikatsiya qilinishi kerak.
Milliy sud tizimiga Oliy sud, Konstitutsiyaviy sud va Oliy xoʻjalik sudi kiradi. Quyi sud tizimlari viloyat, tuman va shahar darajasida mavjud. Barcha darajadagi sudyalar Prezident tomonidan tayinlanadi va Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi.
Boshqa hokimiyat tarmoqlaridan nominal jihatdan mustaqil boʻlgan sudlar ijro etuvchi hokimiyatning toʻliq nazorati ostida qoladi. Sovet davridagi tizimda boʻlgani kabi, Bosh prokuror va uning mintaqaviy va mahalliy ekvivalentlari ham davlatning bosh prokurori, ham jinoyat ishlari boʻyicha bosh tergovchi boʻlib, bu konfiguratsiya sudlanuvchilarning sudgacha boʻlgan huquqlarini cheklaydi.
Muxolifat partiyalari va ommaviy axborot vositalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]2002-yilgi referendumda ikki palatali parlament yaratish rejasi ham qabul qilingan. Hukumat roziligi bilan bir qancha siyosiy partiyalar tuzilgan, biroq amaldagi hukumat siyosatiga muqobil variantlarni ilgari surishga hali ham qiziqish bildirmagan. Shunga oʻxshab, bir nechta ommaviy axborot vositalari (radio, televidenie, gazetalar) tashkil etilgan boʻlsa-da, ular yo hukumat nazorati ostida qolgan yoki kamdan-kam hollarda siyosiy mavzularni yoritib borgan. Mustaqil siyosiy partiyalarni roʻyxatdan oʻtkazishni cheklovchi tartib-qoidalar asosida roʻyxatdan oʻtkazish rad etildi.
Keng konstitutsiyaviy himoyaga qaramay, Karimov hukumati siyosiy harakatlar faoliyatini faol ravishda bostirgan, ruxsat etilmagan ommaviy yigʻilish va namoyishlarni taqiqlashda, muxolifat vakillarini bostirishda davom etmoqda. Qatagʻon institutsional oʻzgarishlar amalga oshirilganda ham konstruktiv qarshilikni kamaytiradi. 1990-yillarning oʻrtalarida qonunchilik hukumatdan ajratilgan mustaqil kasaba uyushmalari uchun muhim huquqlarni belgilab berilgan va shaxsiy huquqlarni kuchaytirilgan; ammo ijro etish notekis va davlat xavfsizlik organlarining, asosan Davlat xavfsizlik xizmatining (DXB) roli markaziy boʻlib qolmoqda.
Vaqti-vaqti bilan liberallashuvdan tashqari, Oʻzbekistonda barcha muxolifat harakati va mustaqil ommaviy axborot vositalarining faoliyati man etilgan. 1990-yillar boshi muxolifat vakillarining uydirma ayblovlar bilan hibsga olinishi va kaltaklanishi bilan xarakterlanadi. Masalan, oʻzbekistonlik taniqli Ibrohim Bureyev 1994-yilda yangi muxolifat partiyasini tuzish rejasini eʼlon qilganidan keyin hibsga olingan edi.
Xabar qilinishicha, mart oyidagi referendum arafasida ozod etilganidan soʻng, koʻp oʻtmay Bureyev noqonuniy oʻqotar qurol va giyohvand moddalar saqlaganlikda ayblanib, yana hibsga olingan. 1995-yilning aprelida, prezident Karimovning vakolat muddatini uzaytirish boʻyicha referendumdan ikki hafta oʻtmay, olti dissident „Erk/Ozodlik“ partiyasi gazetasini tarqatish va Karimovni hokimiyatdan agʻdarishga undagani uchun qamoqqa hukm qilingan. Muxolifat aʼzolari Moskvagacha Oʻzbekiston MXX tomonidan taʼqib qilingan.
Islom fundamentalizmiga qarshi kurash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hukumat islom ekstremizmida gumon qilganlarni qattiq repressiya qiladi. Hizb ut-Tahrirga aʼzolikda gumon qilingan 6000 ga yaqin kishi qamoqqa olinganlar orasida boʻlib, ularning baʼzilari soʻnggi bir necha yil davomida qamoqxona kasalliklari, qiynoqlar va zoʻravonliklardan vafot etgani taxmin qilinadi. Diniy taʼlim olish imkoniyatlari kam boʻlgani sababli, baʼzi yosh musulmonlar yashirin islomiy harakatlarga oʻtishdi. Politsiya va MXX qiynoqlardan odatiy tergov usuli sifatida foydalanadi. Hukumat qiynoqlarda ayblangan ayrim zobitlarni sudga berishni boshladi. Toʻrt nafar politsiyachi va uch nafar MXX xodimi sudlangan.
Hukumat siyosiy va siyosiy boʻlmagan mahbuslarga amnistiya eʼlon qildi, ammo bu hibsga olinganlarning kichik bir qismiga foyda keltirdi, deb hisoblangan. 2002 va 2003-yil boshida hukumat oʻtmishdagiga qaraganda kamroq gumon qilingan islom fundamentalistlarini hibsga oldi. Biroq 2005-yilning may oyida Andijon shahrida namoyishchilarni qirgʻin qilishda yuzlab odamlar politsiya tomonidan oʻldirilgan.
Xalqaro hamjamiyat tomonidan olqishlagan holda, Oʻzbekiston hukumati ommaviy axborot vositalari qattiq nazorat ostida qolsa-da, avvalgi tsenzurani toʻxtatdi.
Davlat boshqaruvi asoslari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbekiston Konstitutsiyasining birinchi boʻlimiga muvofiq Oʻzbekiston davlat tuzumining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
- Davlat suvereniteti, Oʻzbekistonni daxlsiz va boʻlinmas hududga ega suveren demokratik respublika deb eʼlon qilish. Davlat xalq irodasini ifodalaydi, oʻzining ichki va tashqi siyosati yoʻnalishini mustaqil ravishda belgilaydi (Oʻzbekiston Konstitutsiyasining I bobi).
- Demokratiya – davlat hokimiyatining yagona manbai Oʻzbekiston xalqi boʻlib, uning fuqarolari, millatidan qatʼi nazar, davlatni boshqarishda bevosita yoki oʻz vakillari orqali ishtirok etadilar. Asosiy davlat va jamoat masalalari umumxalq ovoz berish – referendum orqali hal qilinadi. Oʻzbekiston xalqi nomidan faqat saylangan Oliy Majlis va Prezident soʻzga chiqishi mumkin (Oʻzbekiston Konstitutsiyasining II bobi)[6].
- Qonunlar va Konstitutsiyaning soʻzsiz ustunligi – barcha fuqarolar va davlat organlari faqat amaldagi qonunlar doirasida harakat qilishlari shart (Oʻzbekiston Konstitutsiyasining III bobi).
- Mustaqil tashqi siyosat, unga koʻra Oʻzbekiston xalqaro munosabatlarning toʻlaqonli subyekti hisoblanadi. Oʻzbekiston oʻzining tashqi siyosatida xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan tamoyillari va normalariga, shuningdek, davlat va xalqning oliy manfaatlariga asoslanadi (Oʻzbekiston Konstitutsiyasining IV bobi)[7].
Asosiy qonunning 11-moddasiga koʻra, Oʻzbekistonda davlat hokimiyati tizimi uchta mustaqil tarmoqqa boʻlingan: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud[8].
Mahalliy darajada davlat hokimiyati hokimlar boshchiligidagi xalq deputatlari Kengashlari, shuningdek fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari orqali amalga oshiriladi[9].
Ijro etuvchi hokimiyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Ofis | Ism | Partiya | beri |
|---|---|---|---|
| Prezident | Shavkat Mirziyoyev | Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasi | 2016 yil 8 sentyabr |
| Bosh Vazir | Abdulla Oripov | Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasi | 2016 yil 14 dekabr |
Prezident
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbekiston 1990-yilda Sovet Ittifoqi respublikalari ichida birinchi boʻlib prezidentlik boshqaruviga oʻtgan. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti davlat rahbari, uning barcha davlat organlarining kelishilgan oʻzaro hamkorligini taʼminlovchi oliy mansabdor shaxsidir. Prezident Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh Qoʻmondoni hisoblanadi. Prezident shuningdek, fuqarolarning huquq va erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafolati boʻlib, suverenitet, xavfsizlik va hududiy yaxlitlikni himoya qilish boʻyicha zarur choralarni koʻradi, mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda Oʻzbekiston nomidan faoliyat olib boradi[10]. Prezident Oʻzbekiston xalqi tomonidan umumiy va yashirin ovoz berish yoʻli bilan 7 yil muddatga saylanadi[11].
Prezident umumiy ovoz berish yoʻli bilan yett yillik muddatga saylovlarda saylanadi. Freedom House inson huquqlari masalalari boʻyicha notijorat tashkiloti Oʻzbekistonni siyosiy institutlarda ham, fuqarolik jamiyatida ham erkin emas deb baholaydi.
Bosh vazir va vazir oʻrinbosarlari prezident tomonidan tayinlanadi. Aslida, ijro hokimiyati deyarli barcha hokimiyatni oʻz qoʻliga oladi. Sud hokimiyati toʻliq mustaqillikka ega emas. Prezident viloyatlar hokimlarilarini tayinlaydi va almashtiradi.
1995-yil dekabrdagi referendum shartlariga koʻra, Islom Karimovning birinchi muddati uzaytirilgan. 2002-yil 27-yanvarda yana bir umumxalq referendumi boʻlib oʻtdi va Karimovning vakolatlarini yana uzaytirilgan. Referendum oʻtgandan va Karimovning vakolati parlament qarori bilan 2007-yil dekabriga qadar uzaytirilgan. Aksariyat xalqaro kuzatuvchilar jarayonda ishtirok etishdan bosh tortdilar va natijalarni tan olmadilar va ularni asosiy standartlarga javob bermasligini taʼkidlagan edilar. Karimovning oʻzi 2007-yilgi saylovda texnik jihatdan nokonstitutsiyaviy uchinchi muddatga qayta saylangan edi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oliy davlat vakillik organi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi boʻlib, ikki palatadan – Senat va Qonunchilik palatasidan iborat. Oliy Majlis Qonunchilik palatasida besh yil muddatga saylanadigan 150 nafar deputatdan, Senatda esa 100 nafar deputatdan iborat boʻlib, ulardan 84 nafari tuman, viloyat va shahar deputatlari sessiyalarida saylanadi, 16 nafari esa Prezident tomonidan tayinlanadi. Senat va Qonunchilik palatasining vakolat muddati 5 yil[12].
Senat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati hududiy vakillik palatasi boʻlib, 65 nafar aʼzodan iborat. Senat aʼzolari – Qoraqalpogʻiston Respublikasidan Joʻqorgʻi Kengesi deputatlari hamda respublikaning har bir viloyati va Toshkent shahridan yashirin ovoz berish yoʻli bilan saylanadigan olti nafar vakil, tegishli vakil deputatlari orasidan yashirin ovoz berish yoʻli bilan saylanadi. Senatning 16 nafar aʼzosi davlat va jamiyat faoliyatining turli sohalarida katta xizmatlari va tajribaga ega boʻlgan fuqarolar orasidan Prezident tomonidan tayinlanadi[13].
Qonunchilik palatasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qonunchilik palatasi (quyi palata) bir yuz ellik deputatdan iborat. Qonunchilik palatasining bir yuz oʻttiz besh nafar deputati umumiy, teng va toʻgʻridan-toʻgʻri saylov huquqi asosida koʻppartiyaviylik asosida hududiy bir mandatli saylov okruglari boʻyicha yashirin ovoz berish yoʻli bilan saylanadi. Qonunchilik palatasining 15 nafar deputati Oʻzbekiston ekologik harakatidan saylanadi[14].
Ijro etuvchi hokimiyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ijro etuvchi hokimiyatni Bosh vazir, uning oʻrinbosarlari, vazirlar, davlat qoʻmitalari raislari, shuningdek, Qoraqalpogʻiston Respublikasi hukumati rahbaridan iborat Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi. Bosh vazir nomzodi parlamentda koʻpchilikni tashkil etgan siyosiy partiya yoki Qonunchilik palatasida teng miqdordagi deputatlik oʻrinlarini olgan siyosiy koalitsiya tomonidan koʻrsatiladi. Vazirlar Mahkamasi – davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sohasiga rahbarlikni, Oʻzbekiston Respublikasi qonunlarining, Prezident qarorlari va farmonlarining ijrosini taʼminlaydi; butun respublika miqyosida bajarilishi majburiy boʻlgan farmon va farmoyishlar chiqaradi[15][16].
Sud boʻlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil ravishda faoliyat koʻrsatadi. Sud hokimiyati Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy sudi va uning Qoraqalpogʻiston Respublikasi Oliy sudining tarkibiy boʻlinmalari, fuqarolik va jinoyat ishlari boʻyicha viloyatlar, Toshkent shahar sudlari, tumanlararo, tumanlararo sudlaridan iborat. fuqarolik va jinoyat ishlari boʻyicha shahar sudlari; Oʻzbekiston Respublikasi Oliy xoʻjalik sudi, Qoraqalpogʻiston Respublikasi xoʻjalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xoʻjalik sudlari. Fuqarolik, harbiy va xoʻjalik sudlari sudyalarining vakolat muddati – besh yil[17].
Prokuratura
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mamlakatimizda qonunlarning toʻgʻri va toʻgʻri bajarilishini nazorat qilish Oʻzbekiston Respublikasi Bosh prokurori va unga boʻysunuvchi prokurorlar zimmasiga yuklatiladi. Qoraqalpogʻiston Respublikasi prokurori Joʻqorgʻi Kenge tomonidan tayinlanadi va Bosh prokuror tomonidan tasdiqlanadi. Barcha darajadagi prokurorlarning vakolat muddati besh yil. Oʻzbekiston Respublikasi prokuraturasi davlat organlari va jamoat birlashmalaridan mustaqil holda, faqat qonunga boʻysunadi[18].
Mahalliy hukumat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mahalliy davlat hokimiyati vakillik organlari hokimlar boshchiligidagi xalq deputatlari Kengashlari boʻlib, ular mahalliy ijroiya hokimiyatining yuqori mansabdor shaxslari va vakillari ham hisoblanadi. Mahalliy davlat hokimiyati organlarining vakolatiga quyidagilar kiradi: qonunlarning qonuniyligi va ijrosini taʼminlash, ularga ishonib topshirilgan hududda iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolarni hal qilish[19].
Mahalliy hukumat
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar, qishloq va ovullarda, shuningdek, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar va ovullardagi mahallalarda fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari rais va uning maslahatchilari boshchiligida 2,5 yil muddatga saylanadigan fuqarolar yigʻinlari hisoblanadi. Rais nomzodi hokim bilan kelishiladi[20].
Siyosiy partiyalar va harakatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Bugungi kunda Oʻzbekistonda beshta siyosiy partiya – Oʻzbekiston Liberal-demokratik partiyasi (OʻzLiDeP), Oʻzbekiston Xalq demokratik partiyasi, Oʻzbekiston „Milliy tiklanish“ demokratik partiyasi , Oʻzbekiston „Adolat“ sotsial-demokratik partiyasi va Ekologik partiya roʻyxatga olingan. Oʻzbekiston harakati[21].
Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Oʻzbekiston oʻz xavfsizligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini taʼminlash uchun zarur va yetarli Qurolli Kuchlarga ega. Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari quruqlikdagi qoʻshinlar, havo kuchlari, havo hujumiga qarshi mudofaa qoʻshinlari, maxsus boʻlinmalar, qurilish muhandislik qoʻshinlari va Milliy gvardiyadan iborat. Qurolli Kuchlarga oliy rahbarlikni Oʻzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari Oliy Bosh Qoʻmondoni boʻlgan Prezident amalga oshiradi. Markaziy boshqaruv organi Mudofaa vazirligidir[22].
Maʼmuriy boʻlinmalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Uzbekistan is divided in 12 viloyatlar (singular – viloyat), 1 autonomous republic* (respublikasi), and 1 city** (shahri):
- Andijon Viloyati (Andijan)
- Buxoro Viloyati (Bukhara)
- Fargʻona Viloyati (Fergana)
- Jizzax Viloyati (Jizzakh)
- Xorazm Viloyati (Urganch)
- Namangan Viloyati (Namangan)
- Navoiy Viloyati (Navoi)
- Qashqadaryo Viloyati (Qarshi)
- Qaraqalpaqstan Respublikasi* (Nukus)
- Samarqand Viloyati (Samarkand)
- Sirdaryo Viloyati (Guliston)
- Surxondaryo Viloyati (Termiz)
- Toshkent Shahri** (Tashkent)
- Toshkent Viloyati
Eslatma: maʼmuriy boʻlinmalar oʻzlarining maʼmuriy markazlari bilan bir xil nomlarga ega (istisnolar va muqobil imlolar qavs ichida maʼmuriy markaz nomiga ega)
Vazirlar Mahkamasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aripov hukumati
- Iqtisodiyot va moliya vazirligi – Jamshid Qoʻchqorov rahbarligida
- Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligi – Ibrohim Abdurahmonov rahbarligida
- Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi – Behzod Musayev rahbarligida
- Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi – Kongratbay Sharipov rahbarligida
- Xalq taʼlimi vazirligi – Hilola Umarova rahbarligida
- Sogʻliqni saqlash vazirligi – Asilbek Xudayarov rahbarligida
- Ichki ishlar vazirligi – Poʻlat Bobojonov rahbarligida
- Mudofaa vazirligi – Bahodir Qurbonov rahbarligida
- Favqulodda vaziyatlar vazirligi – Abdulla Qoʻldoshev rahbarligida
- Tashqi ishlar vazirligi – Baxtiyor Saidov rahbarligida
- Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi – Laziz Qudratov
- Adliya vazirligi – Akbar Toshqulov rahbarligida
- Madaniyat vazirligi – Ozodbek Nazarbekov
- Energetika vazirligi – Joʻrabek Mirzamahmudov rahbarligida
Xalqaro tashkilot ishtiroki
[tahrir | manbasini tahrirlash]AsDB, MDH, EAPC, EBRD, ECE, ECO, ESCAP, FAO, IAEA , IBRD, ICAO, ICRM, IDA, IFC, IFRCS, XMT, IMF, Interpol, IOC, ISO, ITU, OCE, NAMOSPCW, PFP, ShHT, BMT, UNCTAD, UNESCO, UNIDO, UPU, WCO, WFTU, WHO , WIPO, WMO, UNWTO, WTO (kuzatuvchi).
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Декларация о суверенитете Узбекской ССР“. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Об основах государственной независимости. Закон РУз“. 2018-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Основной закон республики Узбекистан“. 2015-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Преамбула Конституции Республики Узбекистан и её политико-правовое значение“ (deadlink). 2015-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-noyabr.
- ↑ „Государственное устройство Узбекистана“ (deadlink). 2015-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-noyabr.
- ↑ „Государственное устройство Узбекистана“. 2016-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Конституция Узбекистана“. 2016-yil 19-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Государственное устройство Узбекистана“. 2016-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Заметки по итогам заседания Сената Олий Мажлиса Республики Узбекистан“. 2016-yil 7-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Статус Президента Республики Узбекистан“. 2016-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Срок полномочий президента продлевается до 7 лет — проект Конституции Узбекистана“. Qaraldi: 2024-yil 27-may.
- ↑ „Парламент“. 2015-yil 24-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 24-noyabr.
- ↑ „Сенат Олий Мажлиса Республики Узбекистан“. 2015-yil 23-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ Ob itogax referenduma i osnovnix prinsipax organizatsii gosudarstvennoy vlasti[sayt ishlamaydi]
- ↑ „Президент Узбекистана подписал Закон, вносящий поправки в Конституцию“ (deadlink). 2014-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Президент подписал закон о внесении поправок в Конституцию“. 2014-yil 23-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Государственное устройство Узбекистана“. 2016-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „О прокуратуре. Закон РУз“. 2016-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „Об органах самоуправления граждан. Закон РУз“ (deadlink). 2017-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ „О государственной власти на местах. Закон РУз“. 2016-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
- ↑ Politicheskie partii i dvijeniya. (Wayback Machine saytida 2019-10-05 sanasida arxivlangan) Sayt TsIK RUz
- ↑ „Военная доктрина Республики Узбекистан“. 2016-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 14-yanvar.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Н.Тухлиев, А.Кременцова. Моя страна. Ташкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2012 — 173 - 192-bet. ISBN 978-9943-07-155-1.
- Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Oʻzbekiston hukumati (Wayback Machine saytida 2006-04-29 sanasida arxivlangan)
Oʻzbekiston haqida mavzular | ||
|---|---|---|
| Tarix |  | |
| Geografiya | ||
| Siyosat | ||
| Iqtisodiyot | ||
| Jamiyat | ||
| Madaniyat | ||
