Kontent qismiga oʻtish

Zomin togʻ-oʻrmon davlat qoʻriqxonasi

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Zomin togʻ-oʻrmon davlat qoʻriqxonasi

Zomin togʻ-oʻrmon davlat qoʻriqxonasi – Jizzax viloyatida joylashgan. Turkiston tizma toglari gʻarbiy qismining shimoliyyon bagʻrida, Koʻlsoy va Gʻoʻralassoy havzalarini ishgʻol etgan. Janubiy Tojikiston bilan chegaradosh. Maydoni 15,5 ming ga, shundan 11,2 ming ga archa oʻrmonzorlari. Dastlab 1926-yilda Gʻoʻralas togʻ-archa qoʻriqxonasi nomi bilan tashkil etilgan. Qoʻriqxonada togʻ oʻrmonlarini va archa biologiyasini oʻrganish, archazorlarni koʻpay-tirish, hayvon va oʻsimlik turlarini saqlab qolish ishlari olib boriladi. Relyefining murakkabligi va turli iqlimtuproq sharoitlariga koʻra, qoʻriqxonada 3 oʻsimlik mintaqasi (dasht, oʻrmon, subalp) mavjud. Qoʻriqxona hududi tipik togʻli oʻlka boʻlib, dengiz sathidan 1760–3500 m balandlikda (eng yuqori nuqta – Turalas togʻi 3560,5 m balandlikda). Yillik oʻrtacha v yogʻin miqdori 400 mm dan ortiq. Iqlimi keskin kontinental, maksimal harorat yozda 33°, qishda −35−38°. Qoʻriqxona hududida archazorlarning quyi qismida (1900–2700 m) Zarafshon archasi va qora archa, oʻrta qismida (2100–2800 m) sovur archa, yuqori qismida (2100–3200 m) oʻrik archa usadi. Bulardan eng koʻp uchraydigani sovur archadir. U qora archa va oʻrik archa orasida ham oʻsaveradi. Qoʻriqxonada 180, hatto 400 yoshga kirgan archalar bor. Archadan tashqari Tyanshan chetani, Turkiston qayini; butalardan zirk, naʼmatak, uchqat, irgʻay, tobulgʻi oʻsadi. Qoʻriqxona hayvonot dunyosi xilma-xil. Qoʻriqxonada Respublika Qizil kitobiga kiritilgan turkiston silovsini, oq tirnoqli ayiq, arhar, bars shuningdek, boʻri, boʻrsiq, tulki, jayra, toʻngʻiz va b. yashaydi. Qoʻriqxona hududida oʻsimliklarning 720, turli qushlarning 130, sut emizuvchilarning 37 turi, sudralib yuruvchilardan 8, baliqning bir turi tavsiflangan.

Parrandalardan pushti shaqshaq, toʻrgʻay, miqqiy, zagʻcha, zagʻizgʻon, kaklik, bedana, boltatumshuq, govkaptar, gʻurrak, turkiston ukkisi, boyqush va boshqalar bor. Qoʻriqxonada uning hayvonot va oʻsimliklar dunyosini oʻrganish boʻyicha ilmiy va amaliy ahamiyatga ega boʻlgan tadqiqot ishlari olib boriladi[1].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zomin togʻ-oʻrmon davlat qoʻriqxonasi

Zomin qoʻriqxonasining zamonaviy relyefini birinchi marta 1860-yillarda rus tabiatshunosi va geografi O. P. Fedchenko rafiqasi, botanik va rassom O. O. Fedchenko bilan birgalikda oʻrgangan. Oʻshanda ham tadqiqotchilar ushbu mintaqaning floristik boyligi va oʻziga xosligiga eʼtibor qaratdilar. Biroq, hozirgi qoʻriqlanadigan hududning oʻsimliklarining birinchi tavsifi faqat 1916-yilda qilingan. Bu ish Rossiya Qishloq xoʻjaligi vazirligining Migratsiya departamenti xodimi O. E. fon Knorring tomonidan amalga oshirildi. XX asr boshlarida bu hududda oʻrmon xoʻjaligi ishlari boshlandi, xususan, Zomin oʻrmon dachasi tashkil etildi. 1925-yilda batafsil oʻrmon xoʻjaligi amalga oshirildi va 1926-yilda 8500 gektar maydonga ega Gurala qoʻriqxonasi tashkil etildi. Ushbu tabiatni muhofaza qilish muassasasi 1926–1929 va 1934–1951-yillarda tanaffuslar bilan ishlagan[2].

Gurala qoʻriqxonasi mavjudligi tufayli Turkiston tizmasining tabiati har tomonlama oʻrganildi. Biroq tabiatni muhofaza qilish muassasasi tugatilgandan soʻng Zomin atrofida tartibsiz daraxtlar kesish, togʻ yaylovlarida chorva mollarini intensiv boqish boshlandi. Yongʻinlar va brakonerlik keng tarqalgan boʻlib, bu Pomir-Olayning ushbu qismidagi tabiiy komplekslarning mavjudligini umuman xavf ostiga qoʻydi. Shuning uchun 1959-yilda belgilangan hududda xavfsizlik rejimini tiklashga qaror qilindi. 1960-yil 20-iyunda Zomin davlat togʻ va archa qoʻriqxonasi tashkil etildi, uning nomi ixtisoslashuvdan dalolat beradi, undagi asosiy muhofaza obyekti gulchilik jihatidan eng qimmatli va noyob boʻlgan archa oʻrmonlarining togʻ massivlari boʻlgan. Yangi qoʻriqxonaning maydoni Gʻoʻralas maydonidan deyarli ikki baravar katta boʻlib, u 15,6 ming gektarga teng edi, 1983-yilda u 26,840 gektarga koʻtarildi[3]. 1978-yilda qoʻriqxona chegaralari yaqinida tashkil etilgan Oʻzbekiston SSR xalq istirohat bogʻi qoʻriqlanadigan hududga qimmatbaho qoʻshimcha boʻldi. Katta maydon (31500 ga) boʻlgani uchun bufer zona vazifasini bajaradi[4]. Zomin qoʻriqxonasi tashkil etilgan vaqtda Oʻzbekiston SSR Oʻrmon xoʻjaligi vazirligi tasarrufida boʻlgan, Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Tabiatni muhofaza qilish davlat qoʻmitasi tasarrufida boʻlgan.

Iqlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zomin qoʻriqxonasi keskin kontinental iqlimi boʻlgan zonada joylashgan, biroq uning hududi oʻrta va baland togʻ kamarlarida joylashgani bois qoʻriqlanadigan zonaning oʻzi iqlimi baland togʻ deb hisoblanishi kerak. Bu mintaqada qish oʻrtacha sovuq, tez-tez erishi bilan, havo harorati +15 ° C gacha koʻtarilishi mumkin. Bahor shiddatli va yomgʻirli (aprelda yillik yogʻingarchilikning 1/4 qismi tushadi). Yoz uzoq, oʻrtacha issiq, juda quruq. Kuz nisbatan quruq va issiq.

Qoʻriqxonaga eng yaqin joylashgan Qulsoy gidrometeorologiya stansiyasida oʻrtacha yillik harorat +4,8 °C. Eng sovuq oy yanvarning oʻrtacha harorati −5,9°, eng issiq oy iyul oyining oʻrtacha temperaturasi atigi +15,9°. Eng yuqori harorat mos ravishda −32 ° C va + 33 ° C ga teng. Faol haroratlar yigʻindisi 2260 ° S ni tashkil qiladi. Ayozsiz davr 126 kun, vegetatsiya esa 240 kun davom etadi[5].

Geografiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Zomin qoʻriqxonasi Oʻzbekistonning eng janubiy qismida, Jizzax viloyatining Baxmal (11037 ga) va Zomin (15533 ga) tumanlarida joylashgan. Eng yaqin aholi punktlari – Baxmal va Zominning yirik qishloqlari qoʻriqlanadigan hudud chegaralaridan mos ravishda 50 va 60 km uzoqlikda joylashgan[6].

Geologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Togʻ yonbagʻirlarida Zomin qoʻriqxonasi joylashgan Turkiston tizmasi paleogenda shakllangan, ya'ni Pamir-Olayning eng katta antiklinal burmalaridan biridir. Bu potentsial yuqori seysmik faollik zonasi. Qoʻriqxona hududida 4 ballgacha boʻlgan zilzilalar kam uchraydi va bu yerda soʻnggi ming yil ichida 8 magnitudali ikkita zilzila sodir boʻlgan. Paleozoy erasining metamorfik jinslari – slanetslar, qumtoshlar, ohaktoshlar qoʻriqlanadigan hududning aksariyat qismida keng tarqalgan. Mezozoy va kaynozoy yotqiziqlari kamroq uchraydi[7].

Galereya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
  2. ↑ Zaaminskiy zapovednik. Obщie svedeniya. // Zapovedniki SSSR: v 11 t. / pod red. V. Ye. Sokolova, Ye. Ye. Siroechkovskogo. – M.: Misl, 1989. – T. Zapovedniki Sredney Azii i Kazaxstana. – S. 283. (rus.)
  3. ↑ „Zaaminskiy zapovednik [Zaamіnskiy zapovіdnik“]. 19 chervnya 2020da asl nusxadan arxivlangan.
  4. ↑ Zaaminskiy zapovednik. Obщie svedeniya. // Zapovedniki SSSR: v 11 t. / pod red. V. Ye. Sokolova, Ye. Ye. Siroechkovskogo. – M.: Misl, 1989. – T. Zapovedniki Sredney Azii i Kazaxstana. – S. 283. (rus.)
  5. ↑ Zaaminskiy zapovednik. Fiziko-geograficheskie usloviya. // Zapovedniki SSSR: v 11 t. / pod red. V. Ye. Sokolova, Ye. Ye. Siroechkovskogo. – M.: Misl, 1989. – T. Zapovedniki Sredney Azii i Kazaxstana. – S. 283—286. (rus.)
  6. ↑ „Zaaminskiy zapovednik [Zaamіnskiy zapovіdnik“. 19 chervnya 2020da asl nusxadan arxivlangan.
  7. ↑ Zaaminskiy zapovednik. Fiziko-geograficheskie usloviya. // Zapovedniki SSSR: v 11 t. / pod red. V. Ye. Sokolova, Ye. Ye. Siroechkovskogo. – M.: Misl, 1989. – T. Zapovedniki Sredney Azii i Kazaxstana. – S. 283—286. (rus.) 




"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zomin_togʻ-oʻrmon_davlat_qoʻriqxonasi&oldid=5304445" dan olindi