Muʼtasim

al-Muʼtasim المعتصم
Xalifa Moʻminlar amiri
839-yil Bagʻdodda zarb etilgan Muʼtasim oltin dinori
Abbosiylar xalifaligining 8-xalifasi
Saltanat	833-yil 9-avgust —— 842-yil 5-yanvar
Oʻtmishdoshi	Maʼmun
Davomchisi	Votiq
Tugʻilishi	796-yil oktyabr Xuld saroyi, Bagʻdod
Vafoti	842-yil 5-yanvar (45 yoshda) Javsaq saroyi, Samarra
Dafn etilgan joy	Javsaq saroyi, Samarra
Turmush oʻrtogʻi	Quyiga qarang
Farzandlari	Harun al-Votiq Jaʼfar al-Mutavakkil Muhammad Ahmad Ali Abdulloh
Sulola	Abbosiy
Otasi	Horun ar-Rashid
Onasi	Marida binti Shabib
Dini	Islom

Abū Isʼḥoq Muḥammad ibn Horūn ar-Rashīd (arabcha: أبو إسحاق محمد بن هارون الرشيد; 796-yil oktyabr — 842-yil 5-yanvar), laqabi al-Muʿtaṣim biʾllāh (المعتصم بالله, soʻzma-soʻz 'Allohdan panoh soʻragan' bilan mashhur), sakkizinchi Abbosiy xalifa. 833-yildan 842-yil vafotiga qadar hokimiyatda boʻlgan. Xalifa Horun ar-Rashidning (h. 786–809) kenja oʻgʻli. Asosan turkiy qul askarlardan (gʻilmon yoki gʻulom) tashkil topgan shaxsiy qoʻshin tuzib, shuhrat qozongan. Bu qoʻshin oʻgay akasi xalifa Maʼmun uchun foydali boʻldi. Maʼmun Muʼtasim va turk qoʻriqchi guruhidan davlatdagi boshqa kuchli manfaatdor guruhlarini muvozanatda saqlash uchun foydalandi. Shuningdek ulardan isyonchilar va Vizantiya imperiyasiga qarshi yurishlarda ham foydalangan. 833-yil avgustida yurish vaqtida Maʼmun kutilmaganda vafot etgach, Maʼmunning oʻgʻli Abbosning daʼvolaridan ustunlikka erisha olgan Muʼtasim xalifa boʻlish uchun qulay imkoniyatni qoʻlga kiritdi.

Muʼtasim akasining ko‘plab siyosatlarini davom ettirdi. Masalan, Abbosiylar nomidan Xuroson va Bag‘dodni boshqarayotgan Tohiriylar bilan hamkorlikni davom ettirdi. Muʼtasim kuchli qozi Ahmad ibn Abu Duvadning koʻmagi bilan moʻtazilizm haqidagi ratsionalistik islom taʼlimotini rivojlantirish va taʼlimot muxoliflarini inkvizitsiya (mihna) orqali taʼqib qilishni davom ettirdi. Shaxsan adabiy izlanishlarga qiziqmasa ham, Maʼmun davrida boshlangan ilmiy renessansni Moʻtasim ham qoʻllab-quvvatlagan. Boshqa ma'noda, uning hukmronligi islom tarixida harbiylar, xususan, turk qoʻshinlariga asoslangan yangi rejimning yaratilishi bilan oʻtgan davr hisoblanadi. 836-yilda Samarrada yangi rejim ramzi hamda poytaxtni Bagʻdodning notinch aholisidan uzoqlatish uchun yangi poytaxt barpo etildi. Xalifa hukumatining hokimiyati markazlashtirish chora-tadbirlari orqali amalga oshirildi. Bu esa viloyat noiblarining vakolatlarini Samarradagi kichik bir guruh yuqori martabali fuqaroviy va harbiy amaldorlar foydasiga qisqartirib, davlatning fiskal apparati turkiylar hukmronlik qilgan professional armiyani saqlashga tobora koʻproq yoʻnaltirila boshladi. Abbosiylar davlatining dastlabki davrida katta rol oʻynagan arab va eron elitalari tobora cheklanib bordi. 838-yilda Abbos foydasiga Muʼtasimga qarshi uyushtirilgan muvaffaqiyatsiz fitna ularning saflarini keng miqyosda tozalash uchun imkon yaratib berdi. Bu voqea turklar va ularning asosiy yoʻlboshchilari Ashinalar, Vosif, Itax va Bugʻalarning mavqeini mustahkamladi. Muʼtasim yaqinlarining yana bir koʻzga koʻringan aʼzosi, Osrushana shahzodasi Afshin saroyda oʻz dushmanlari bilan kelisha olmay, 840/1-yilda taxtdan agʻdarilib, oʻldirilgan. Turklarning yuksalishi oxir-oqibat „Samarradagi anarxiya“ kabi muammolarni yuzaga keltirib, 10-asr oʻrtalarida Abbosiylar hokimiyatining qulashiga olib keldi. Keyinchalik ham Muʼtasim asos solgan gʻulomga asoslangan tizim butun musulmon olamida keng qoʻllangan.

Muʼtasim hukmronlik davri tinimsiz urushlar bilan oʻtdi. Hukmronlik davrining ikki yirik ichki yurishi 835—837-yillarda Ozarbayjonda uzoq davom etgan va Afshin tomonidan bostirilgan Bobak Xurramdin boshchiligidagi Xurramiylar qoʻzgʻoloniga va Xuroson hukmdori Tohiriylar bilan toʻqnashgach, qoʻzgʻolon koʻtargan Mozandaron muxtoriyati hukmdori Mozyorga qarshi boʻlgan. Sarkardalari ichki qoʻzgʻolonlarga qarshi kurashga boshchilik qilgan boʻlsa, Muʼtasimning oʻzi 838-yilda Vizantiya imperiyasiga qarshi oʻsha davrdagi yagona yirik tashqi yurishni boshqargan. Xalifalik qoʻshinlari imperator Theophilosni magʻlub etib, Amoriy shahrini talon-taroj qilishdi. Amoriy yurishi keng miqyosda nishonlanib, xalifalik tashviqotining tamal toshiga aylandi. Shuningdek, mazkur yurish Muʼtasimning jangchi-xalifa sifatidagi obroʻsini ham mustahkamladi.

Yoshlik davri

Johann Gustav Droysenning Allgemeiner historischer Handatlas asaridan (1886) 7-8-asrlardagi musulmonlarning yurishlari, Umaviylar va Abbosiylar xalifaliklari davridagi musulmon dunyosining xaritasi.

Muʼtasim nomi bilan xalifalik qilgan Muhammad Bagʻdoddagi Xuld („Abadiyat“) saroyida tugʻilgan, aniq tugʻilgan sanasi nomaʼlum. Tarixchi Tabariy (839–923) maʼlumotlariga koʻra, uning tugʻilishi maʼmurlar tomonidan hijriy 180-yil (milodiy 796-yil oktyabr) yoki hijriy 179-yilda (milodiy 796-yil bahori yoki undan oldinroq) shaʼbon sanalarida yozilgan. Uning ota-onasi Abbosiylarning beshinchi xalifasi Horun ar-Rashid (h. 786–809) va qul kanizak Marida binti Shabib (arabcha: ماريدا بنت شبيب) edi. Marida Kufada tugʻilgan, lekin uning oilasi Soʻgʻddan kelgan boʻlib, u odatda turkiy boʻlgan deb hisoblanadi.

Shahzodaning yoshlik davri Abbosiylar xalifaligining oltin davriga toʻgʻri keldi. Hukumatda hukmronlik qilgan qudratli Barmakiylar oilasining 803-yilda keskin qulashi oʻtgan oʻn yilliklarda hukumatning eng yuqori darajalarida siyosiy beqarorlikka ishora qildi. Shu bilan birga qiyinchilik bilan bostirilgan mahalliy qoʻzgʻolonlar sulolaning imperiya ustidan hukmronligi borasida ogohlantiruvchi signallar berdi. Shunga qaramay, Horun vafotidan keyin bir necha oʻn yilliklar ichida sodir boʻlgan nizo va boʻlinish bilan taqqoslaganda, Abbosiylar imperiyasi oʻzining yaxshi kunlarini boshdan kechirayotgan edi. Horun oʻz davri islom olamining katta qismini, sharqda Oʻrta Osiyo va Sinddan tortib, gʻarbda Magʻribgacha boʻlgan hududda bevosita hukmronlik qilgan. Tan Xitoyi va Hind okeanini Yevropa va Afrika bilan bogʻlaydigan jonli savdo tarmoqlari xalifalik orqali oʻtib, Bagʻdod bilan bogʻlanishi ham ulkan farovonlik manbai boʻldi. Viloyatlarning daromadlari xazinani toʻliq ushlab tura oldi. Bu Horunga Vizantiya imperiyasiga qarshi yirik harbiy ekspeditsiyalarni boshlash va kuchli diplomatiya bilan shugʻullanish imkonini berdi. Horunning elchilari hatto olis Buyuk Karl saroyiga ham yetib bordi. Mazkur boyliklar katta homiylik qilishga ham imkon berdi. Musulmonlarning muqaddas Makka va Madina shaharlariga xayriya vaqflari, saroyda din ulamolari va zohidlarning kutib olinishi kabi harakatlar diniy tabaqalarning sulolaga xayrixohligini taʼminladi, shoirlarga sarflangan mablagʻlar esa Horun uchun abadiy shon-shuhratni kafolatladi; xalifa saroyining ulugʻvorligi Ming bir kechaning dastlabki hikoyalari uchun ilhom manbai boʻlgan.

Maʼmun hukmronligi davridagi faoliyati

Voyaga yetgan Muhammad asosan Abu Isʼhoq kunyasi bilan atalgan. Tabariy voyaga yetgan Abu Isʼhoqni „qora soqolli, sochlarining uchi qizil, uchi to‘rtburchak, qizil chiziqli, ko‘zlari chiroyli“ deb ta’riflagan. Boshqa mualliflar uning jismoniy kuchi va jismoniy faoliyatga boʻlgan muhabbatini taʼkidlashgan. Bir hikoyada Amoriy yurishi paytida xachirga minib, qoʻshindan oldin borib, daryo boʻylab oʻtish joyini shaxsan qidirgani eslatib oʻtilgan. Shaxsiy fazilatlari bilan Muʼtasim oʻzidan oldingi va keyingi xalifalardan keskin farq qilgan. Keyingi mualliflar uning deyarli savodsiz boʻlganini yozadilar. Tarixchi Hugh Kennedy taʻkidlaganidek, bu holat „abbosiy shahzodasi uchun eng qiyin boʻlib“, va, ehtimol, uning intellektual faoliyatga qiziqishi yoʻqligini aks ettiradi.

Fuqarolik urushi davomidagi harakatlari

830/31-yil Misrda zarb qilingan Maʼmunning oltin dinori

Horunning kenja oʻgʻillaridan biri Abu Isʼhoq dastlab unchalik ahamiyatli boʻlmay, merosxoʻr ham boʻlmagan. 809-yilda Horun vafot etganidan koʻp oʻtmay, katta oʻgay akalar Amin (h. 809–813) va Maʼmun (h. 813–833) oʻrtasida shafqatsiz fuqarolar urushi boshlandi. Aminni Bagʻdoddagi anʼanaviy abbosiy elitasi (abna al-davla) qoʻllab-quvvatlangan boʻlsa, Maʼmunni esa abnoning boshqa guruhlari qoʻllab-quvvatlagan edi. Maʼmun 813-yilda Bagʻdodning uzoq qamaldan soʻng taslim boʻlishi va Aminning oʻlimi bilan gʻalaba qozondi. Islom olamining shimoli-sharqiy qismida joylashgan Xurosondagi oʻz qalʼasida qolishni xohlagan Maʼmun Iroqda hukmronlik qilish uchun oʻzining bosh leytenantlariga ruxsat berdi. Bu esa Bag‘doddagi Abbosiy elitasida ham, umuman xalifalikning g‘arbiy hududlarida ham Ma’mun va uning „fors“ leytenantlariga nisbatan antipatiya to‘lqiniga sabab bo‘lib, 817-yilda Horun ar-Rashidning ukasi Ibrohimning Bagʻdodda xalifaga qarshi nomzod sifatida ko‘rsatilishi bilan yakunlandi. Bu voqea Maʼmunning uzoqdan hukmronlik qilishga qodir emasligini koʻrsatib berdi. Xalq reaksiyasiga amal qilib, o‘zining eng yaqin leytenantlarini ishdan bo‘shatdi yoki qatl qildi. 819-yilda shaxsan Bag‘dodga qaytib, davlatni tiklashdek murakkab vazifani amalga oshira boshladi.

Butun mojaro va undan keyingi davrda Abu Isʼhoq Bag‘dodda boʻldi. Tabariy 816-yilda Abu Isʼhoq koʻplab lashkar va amaldorlar hamrohligidagi Haj ziyoratiga rahbarlik qilgani, ular orasida Yaman hokimligiga endigina tayinlangan va u yerga ketayotgan Hamdavayh ibn Ali ibn Iso ibn Mahon ham boʻlganini qayd etgan. Makkada boʻlganida uning qoʻshinlari ziyoratchilar karvonlariga hujum qilgan Alilar tarafdori rahbarini magʻlub etib, asirga oldilar. Muʼtasim keyingi yili ham haj ziyoratiga rahbarlik qilgan, ammo batafsil tafsilotlar maʼlum emas. Koʻrinib turibdiki, bu davrda Abu Isʼhoq Maʼmun va uning Iroqdagi noibi Hasan ibn Sahlga sodiq boʻlgan. Biroq, 817—819-yillarda Ibrohimning Maʼmunga qarshi harakatlarida sulolaning koʻplab aʼzolari va Bagʻdod abnosi kabi Muʼtasim ham amakisini qoʻllab-quvvatlagan.

Turk gvardiyasining shakllanishi

tax. 814/5-yildan Abu Isʼhoq turk qoʻshinlaridan iborat korpus tuza boshladi. Korpusning dastlabki aʼzolari Bagʻdoddan sotib olingan uy qullari edi (taniqli general Itax asli oshpaz edi). Ularga urush sanʼati oʻrgatilgan. Tez orada korpus mahalliy Somoniy hukmdorlari bilan tuzilgan kelishuv asosida bevosita Oʻrta Osiyodagi musulmon dunyosining chekkalaridan yuborilgan turk qullari bilan toʻldirilgan. Ushbu shaxsiy qoʻshin kichik edi. Muʼtasim taxtga oʻtirgan vaqtda qoʻshinning umumiy soni uch-toʻrt ming orasida boʻlgan edi. Shunday boʻlsa-da, qoʻshinda yuqori tayyorgarlik va intizom mavjud edi. Ushbu qoʻshin Abu Isʼhoqni oʻziga xos qudratli odamga aylantirib, Maʼmun koʻproq yordam soʻrab ushbu qoʻshinga murojaat qila boshladi.

Uzoq davom etgan fuqarolar urushi ilk Abbosiylar davlatining ijtimoiy va siyosiy tuzumini buzdi. Ilk Abbosiylar davlatining asosiy siyosiy va harbiy ustuni boʻlgan abnaʼ al-davla fuqarolar urushi tufayli ancha zaiflashgan edi. Musulmonlar istilosi davridan buyon viloyatlarda abno bilan bir qatorda eski arab oilalari ham joylashgan edilar. Keng miqyosdagi Abbosiylar sulolasi aʼzolari anʼanaviy elitaning oʻzagini tashkil etib, asosan Aminni qoʻllab-quvvatladilar. Maʼmun hukmronligining qolgan davrida ular maʼmuriy va harbiy boshqaruvdagi oʻz mavqelarini va ular bilan birga oʻz taʼsiri va kuchini ham yoʻqotdilar. Bundan tashqari, xalifalikning sharqiy qismida va Iroqda fuqarolar urushi davom etar ekan, gʻarbiy viloyatlar bir qator qoʻzgʻolonlar matijasida Bagʻdod nazoratidan chiqib ketishdi. Natijada mahalliy kuchlar turli darajadagi muxtoriyatlar daʼvosi bilan chiqishdi yoki hatto xalifalikdan butunlay ajralib chiqishga harakat qilishdi. Garchi eski elitani agʻdargan boʻlsa-da, Maʼmunda yirik va sodiq kuch va armiya mavjud emas edi. Shuning uchun oʻz harbiy xizmatchilariga qoʻmondonlik qilayotgan „yangi odamlar“ga murojaat qildi. Bular Abdulloh ibn Tohir boshchiligidagi Tohiriylar va Maʼmunning ukasi Abu Isʼhoqlar edi. Abu Isʼhoqning turk korpusi Maʼmun uchun siyosiy jihatdan foydali boʻlib, ushbu qoʻshin fuqarolar urushida uni qoʻllab-quvvatlagan Tohiriylar kabi asosan sharqiy Eron rahbarlariga qaramlikni kamaytirishga harakat qilgan va yangi rejim davrida yuqori lavozimlarni egallagan. Ularning taʼsirini muvozanatlash uchun Maʼmun ukasi va uning turk korpusini rasman tan oldi. Xuddi shu sababdan Mashriqdagi (Levant va Iroq mintaqasi) arab qabilaviy yigʻimlarini oʻgʻli Abbos qoʻliga topshirdi.

„Turk qul askarlar“ning tabiati va oziga xosligi manbalarda taʼkidlangaidek, bahsli mavzudir. Askarlarning etnik belgisi va qullik maqomi ham bahsli. Korpusning asosiy qismi urushda asirga olingan yoki qul sifatida sotib olinganligi aniq boʻlsa-da, arab tarixiy manbalarida ular mutlaqo qullar (mamluk yoki obid) deb atalmagan. Aksincha mavoli (mijozlar yoki ozod qilinganlar) yoki gʻilmon deb atalgan. Bu esa ularning ozod qilinib, xizmat qilishlari ish haqi toʻlash bilan mustahkamlanganini bildiradi. Korpus aʼzolari umumiy maʼnoda oddiygina „turklar“, atrak deb atalsa-da, manbalarda koʻzga koʻringan ilk aʼzolar turklar ham, qullar ham emas, balki Oʻrta Osiyodan kelgan Osrushana shahzodasi Afshin kabi Eron vassal shahzodalari, ularning ortidan kelgan mulozimlar (forscha chokar, arabcha shakiriyya) ekani qayd etilgan. Xuddi shunday, turk qoʻriqchilari harakatining shakllanishidagi motivlar va Abu Isʼhoqning yoshligidan kelib chiqqan holda, harakat tashkil etish uchun mavjud moliyaviy imkoniyatlar ham noaniq. Turklar Abu Isʼhoq bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, odatda shaxsiy harbiy xizmatchilari sifatida talqin qilinadi. Mazkur holat oʻsha davr islom olamida kam uchraydigan hodisa emas edi. Tarixchi Metyu Gordon taʼkidlaganidek, manbalarda turklarning asl askarlikka jalb etilishi Maʼmun davridan boshlangan yoki ragʻbatlantirilgan boʻlishi mumkinligi haqida baʼzi maʼlumotlar bor. Bu holat Maʼmunning Markaziy Osiyo shahzodalari va ularning harbiy mulozimlarini hukumat ishlariga yollash boʻyicha yuritilgan umumiy siyosatining bir qismi boʻlishi mumkin. Demak, qorovul dastlab Abu Isʼhoq tashabbusi bilan tuzilgan boʻlsa-da, Maʼmun xizmatiga oʻtish evaziga tezda xalifalik ruxsati va qoʻllovini olgan boʻlishi mumkin.

Maʼmun qoʻl ostidagi faoliyati

819-yilda Abu Isʼhoq turk soqchilari va boshqa sarkardalar hamrohligida Bagʻdod shimolidagi Buzurj-Sabur atrofida Mahdiy ibn Alvon al-Haruriy boshchiligidagi xorijiylar qoʻzgʻolonini bostirish uchun yuboriladi. 10-asr yilnomachisi Tabariy taqdim etgan hikoyaga koʻra, keyingi yillarda turkiy yetakchilardan biri boʻlgan Ashinas boʻlajak xalifaga hujum qilmoqchi boʻlgan xorijiy nayzalini toʻsib qolib, „Meni tani!“ (forscha „ashinas ma-ra“) maʼnosini anglatuvchi oʻz nisbasini olgan.

828-yilda Maʼmun Abu Ishoqni Xurosonga hokimlik qilish uchun ketgan Abdulloh ibn Tohirning oʻrniga Misr va Suriya hokimi etib tayinladi. Jazira va Vizantiya imperiyasi bilan chegara hududi (tugʻur) 828-yilda Abbos qoʻliga oʻtdi. Bu vaqtda Ibn Tohir Misrni xalifalik hokimiyati ostiga qaytarib, fuqarolar urushi gʻalayonidan keyin uni tinchlantirgan, ammo vaziyat oʻzgarmay qolgan edi. Abu Isʼhoqning Misrdagi noibi Umayr ibn Valid soliqlarni oshirmoqchi boʻlishi Nil deltasi va Havf hududlarida qoʻzgʻolon koʻtarilishiga sabab boʻldi. 830-yilda Umayr qoʻzgʻolonchilarni zoʻrlik bilan boʻysundirishga uringanda, pistirmaga tushib, koʻplab askarlari bilan birga oʻldiriladi. Hukumat qo'shinlari poytaxt Fustatda qamalda qolgach, Abu Isʼhoq oʻzining 4000 turk qoʻshini bilan vaziyatga shaxsan aralashdi. Qoʻzgʻolonchilar magʻlubiyatga uchratilib, qoʻzgʻolon rahbarlari qatl etildi.

830-yil iyul-sentyabr oylarida Maʼmun Vizantiyaning zaifligidan foydalanib hamda imperator Theophilos (h. 829–842) va Xurramiy Bobak isyonchilari oʻrtasidagi til biriktiruvdan xavfsirab, Vizantiya hududiga Abbosiylar fuqarolik urushidan keyingi birinchi keng koʻlamli bosqinni boshlab, bir nechta chegaradagi Vizantiya qalʼalarini talon-taroj qildi. Misrdan qaytgan Abu Isʼhoq 831-yilda Vizantiyaga qarshi yurishda Maʼmunga qoʻshildi. Teofilosning tinchlik taklifini rad etgandan soʻng Abbosiylar qoʻshini Kilikiya darvozasidan oʻtib, xalifa, xalifaning oʻgʻli Abbos va Abu Isʼhoq boshchiligidagi uch qismga boʻlindi. Abbosiylar Tyana shahri bilan birga bir nechta kichik qalʼalarni ham egallab, vayron qildilar. Abbos sentyabr oyida Suriyaga qaytishdan oldin Theophilos boshchiligidagi Vizantiya qoʻshiniga qarshi kichik toʻqnashuvda gʻalaba qozondi.

Abu Isʼhoq Misrni tark etganidan koʻp oʻtmay, qoʻzgʻolon yana avj oldi. Bu safar mamlakatdagi asl arab bosqinchilardan birining avlodi boʻlgan Ibn Ubaydus boshchiligidagi arab koʻchmanchilari va mahalliy nasroniy koptlarni qamrab oldi. Qoʻzgʻolonchilar Afshin boshchiligidagi turklar qoʻshini bilan toʻqnash keldi. Afshin tizimli harakat qilib, qator gʻalabalarni qoʻlga kiritdi va keng koʻlamli qatllarni amalga oshirdi. Koʻplab erkak qibtiylar qatl qilindi, ularning ayollari va bolalari qullikka sotildi. 640-yillarda Misrni musulmonlar bosib olganidan beri mamlakatni boshqarib kelgan eski arab elitalari amalda yoʻq qilindi. 832-yil boshida Maʼmun Misrga keldi. Qarshilikning soʻnggi bosqichlaridan koʻp oʻtmay, Nil deltasining qirgʻoq koptlari boʻysundirildi.

Oʻsha yil oxirida Maʼmun Vizantiya chegaralariga bostirib kirib, strategik ahamiyatga ega Loulon qalʼasini qoʻlga kiritdi. Bu muvaffaqiyat Abbosiylarning Kilikiya darvozalari ikkala chiqish qismi ustidan nazoratini mustahkamladi. Maʼmun bu gʻalabadan shunchalik ruhlandiki, Theophilosning tinchlik haqidagi yanada qulay takliflarini qayta-qayta rad etib, Konstantinopolning oʻzini qoʻlga kiritish niyatini ochiqchasiga eʼlon qildi. Shunday qilib, Abbos may oyida kimsasiz Tyana shahrini harbiy koloniyaga aylantirish va gʻarbga yurish uchun zamin tayyorlash topshirigʻi bilan joʻnatildi. Maʼmun iyul oyida yurishni boshladi, lekin toʻsatdan kasal boʻlib, 833-yil 7-avgustda vafot etdi.

Xalifalik davri

Maʼmun vorislik uchun hech qanday rasmiy shart-sharoitlar yaratmagan. Maʼmunning oʻgʻli Abbos hukmronlik yoshiga yetgan va Vizantiyaliklar bilan chegara urushlarida qoʻmondonlik tajribasiga ham ega boʻlsa-da, rasman merosxoʻr deb eʼlon qilinmagan. Tabariyning maʼlumotlariga koʻra, oʻlim toʻshagida yotgan Maʼmun oʻz oʻrniga Abbosni emas, balki ukasini nomzod qilish toʻgʻrisida maktub yozgan. Abu Isʼhoq Muʼtasim (toʻliq al-Muʼtasim billoh, „Xudodan panoh soʻragan“) nomi ostida 9-avgust kuni saltanat nomi bilan xalifa deb eʼtirof etilgan. Bu voqea haqiqatda sodir boʻlgan yoki maktub oʻylab topilganmi, buni bilib boʻlmaydi. Abu Isʼhoq oʻlim arafasida turgan akasi bilan yaqinligidan va Abbosning yoʻqligidan foydalanib, taxtga oʻtirdi. Keyingi barcha abbosiy xalifalar Abu Isʼhoq avlodlari bo‘lganligi sababli keyingi tarixchilar taxtga oʻtirishining qonuniyligini shubha ostiga olishni istashmagan. Shunday boʻlsa-da, Muʼtasimning mavqei ishonchli emasligi aniq. Qoʻshinning katta qismi Abbosni qoʻllab-quvvatlagan va askarlar delegatsiyasi hatto Abbosni yangi xalifa deb eʼlon qilishga urinishgan. Abbos zaifligidanmi yoki fuqarolar urushidan saqlanish istagidanmi, takliflardan voz kechib, amakisiga bay’at qilgach, askarlar Muʼtasimning vorisligiga rozi boʻlishgan. Shuningdek, Muʼtasimning zudlik bilan harbiy yurishni toʻxtatib, Tyana loyihasidan voz kechib, 20-sentyabrda qoʻshinlari bilan Bagʻdodga qaytib kelgani ham uning pozitsiyasi nochorligini yana bir bor tasdiqlaydi.

Yangi elita va boshqaruv

Muʼtasimning kumush dirhami. 836/37-yil Muhammadiyyada zarb qilingan.

Muʼtasim taxtga chiqishi qanday boʻlishidan qatʼi nazar, bu jarayonda nafaqat kuchli shaxsiy va yetakchilik qobiliyati, balki asosan turk korpusi yordamida mustaqil harbiy hokimiyatni boshqargan yagona Abbosiy shahzodasi boʻlgani ham muhim rol oʻynagan edi. Eron qoʻshinlarini muvozanatlash uchun qabila arablari va turklardan foydalanishga uringan akasidan farqli oʻlaroq, Muʼtasim deyarli butunlay turklarga tayangan. Tarixchi Toyib El-Hibriy Muʼtasim rejimini „militaristik va turk korpusiga asoslangan“ deb taʼriflagan. Shunday qilib, Muʼtasimning xalifa boʻlishi Abbosiylar maʼmuriyati tabiatidagi tub oʻzgarishlarni va Abbosiylar inqilobi natijasida sulola hokimiyat tepasiga kelganidan beri Islom olami boshidan kechirgan eng chuqur oʻzgarishlarni yuzaga keltirdi. Ikkinchidan, ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishga intilayotgan ommaviy xalq harakati tomonidan qoʻllab-quvvatlangan boʻlsa-da, Muʼtasim inqilobi mohiyatan oʻz hokimiyatini taʼminlashni maqsad qilgan kichik hukmron elita loyihasi edi.

Maʼmun davrida allaqachon Muxallabiylar kabi qadimgi arab oilalari saroydan siqib chiqarilgan, Abbosiylar oilasining kichik aʼzolarini esa noiblik yoki yuqori harbiy lavozimlarga tayinlash toʻxtagan edi. Muʼtasimning islohotlari bu jarayonni yakunladi. Natijada Bagʻdodda ham, viloyatlarda ham avvalgi arab va eron elitalari turk harbiylari foydasiga tugatilib, boshqaruvning xalifalik saroyi atrofida markazlashuvi kuchaydi. Xarakterli misol Misrda arab koʻchmanchi oilalari shu davrgacha mamlakat garnizonini (jund) tashkil etgan va shu tariqa mahalliy daromadlardan maosh olishda davom etmoqda edi. Muʼtasim bu amaliyotni toʻxtatib, arab oilalarini armiya roʻyxatidan (devon) chiqarib tashlab, Misrning daromadlarini markaziy hukumatga yuborishni buyurdi. Shundan soʻng esa faqat viloyatda joylashgan turk qoʻshinlariga naqd maosh (ʿaṭāʾ) toʻlash boshlandi. Eski amaliyotlardan yana bir chekinish Muʼtasim oʻzining Ashinas va Itax kabi katta leytenantlarini bir qancha viloyatlarga nominal super-gubernator etib tayinlagani boʻldi. Bu chora, ehtimol, uning qoʻl ostidagilari uchun oʻz qoʻshinlarini saqlash uchun mablagʻlarni zudlik bilan qoʻlga kiritishga imkon yaratish uchun amalga oshirilgan edi. Biroq, Kennedining soʻzlariga koʻra, bu „hokimiyatning yanada markazlashtirilganini anglatadi. Chunki viloyatlar gubernatorlari kamdan-kam hollarda poytaxtga tashrif buyurishga va siyosiy qarorlar qabul qilishda muhim rol oʻynashmagan“. Darhaqiqat, Muʼtasimning xalifaligi viloyatlardan soliq olish huquqi va vakolati kabi munozarali boʻlgan va Islomiy davlatning birinchi kunlaridan beri koʻplab mahalliy qarshiliklarga duch kelgan masalalarda markaziy hukumat hokimiyatining eng yuqori choʻqqisiga erishganini koʻrsatib berdi.

Bu jarayondagi asosiy istisnolaridan biri Tohiriylar boʻlib, ular xalifalik sharqining koʻp qismini oʻz ichiga olgan Xuroson viloyatining avtonom hokimlari sifatidagi mavqelarini saqlab qola olishgan. Tohiriylar Bagʻdod hokimini taʼminlab, Maʼmun davrida muxolifat oʻchogʻi boʻlgan shaharni tinch saqlashga yordam berishdi. Bu lavozimni Muʼtasim hukmronligi davrida Abdulloh ibn Tohirning amakivachchasi Isʼhoq ibn Ibrohim ibn Mus’abiy egallab turgan. Sharqshunos C. E. Bosvortning fikricha, u „doimo Muʼtasimning eng yaqin maslahatchilari va sirdoshlaridan biri boʻlgan“. Muʼtasim boshqaruvi turk harbiylari va tohiriylardan tashqari markaziy fiskal byurokratiyaga ham qaram edi. Daromadning asosiy manbai janubiy Iroq (Savad) va qoʻshni hududlarning boy yerlari boʻlgani sababli maʼmuriyatni asosan shu mintaqalardan jalb qilingan erkaklar taʼminlagan. Xalifalik Muʼtasim davrida shakllangan yangi byurokratik tabaqalari asosan fors yoki oromiy boʻlib, ular musulmonlikni yangi qabul qilganlarning katta qismi va, hatto, yer egalari yoki savdogar oilalaridan chiqqan bir necha Nestorian nasroniylardan iborat edi.

Muʼtasim taxtga chiqishi bilan oʻzining eski shaxsiy kotibi Fadl ibn Marvonni bosh vazir yoki vazir etib tayinladi. Abbosiylar byurokratiyasi anʼanalarini oʻrgangan yangi vazir oʻzining ehtiyotkorligi va tejamkorligi bilan ajralib turib, davlat moliyasini mustahkamlashga harakat qilgan. Bu kabi xislatlari oxir-oqibat uning qulashiga olib keldi. Chunki xazina nochor ahvolda ekani sababli xalifaning oʻz aʼyonlariga xalifa sovgʻalarini berishga ruxsat berishdan bosh tortgan edi. 836-yilda lavozimidan boʻshatilib, as-Sinn qishlogʻiga surgun qilinishi eng ogʻir jazo boʻldi. Boy savdogar boʻlgan yangi vazir Muhammad ibn az-Zayyot butunlay boshqacha xarakterga ega edi. Uni Kennedi „malakali moliyaviy mutaxassis boʻlsa-da, koʻplab dushmanlar orttirgan qoʻpol va shafqatsiz odam” deb taʼriflaydi. U hatto maʼmuriyatdagi hamkasblari orasida ham dushmanlar orttirgan edi. Shunga qaramay, az-Zayyotning siyosiy hokimiyati hech qachon moliyaviy doiradan tashqariga chiqmagan. Oʻz lavozimini Muʼtasim hukmronligining oxirigacha, hatto Votiq (h. 842–847) davrida ham saqlab qolishga muvaffaq boʻldi.

Turklarning yuksalishi

Muʼtasimning turk gʻilmoniga boʻlgan ishonchi vaqt oʻtishi bilan kuchaydi. Ayniqsa, 838-yilda Amoriy yurishi chogʻida xalifaga qarshi uyushtirilgan muvaffaqiyatsiz fitnadan soʻng ishonchi yanada mustahkamlandi. Aminga qarshi fuqarolar urushidan buyon Maʼmunga uzoq yillar sodiq boʻlgan Xurosoniy Ujayf ibn Anbasa Muʼtasim siyosatidan, ayniqsa xalifaning turklarga nisbatan tarafdorligidan norozi boʻlgan anʼanaviy Abbosiy elitasini birlashtirib, ushbu fitnani uyushtirdi. Abbosiy zodagonlarini xafa qilgan sabab kelib chiqishi xizmatkor boʻlgan qoʻshin edi. Fitnachilar xalifani oʻldirib, o‘rniga Ma’munning oʻgʻli Abbosni qoʻyishni maqsad qilganlar. Tabariyning soʻzlariga koʻra, Abbosning bu rejalardan xabari boʻlsa-da, Ujayfning yurishning dastlabki bosqichlarida Muʼtasimni oʻldirish haqidagi shoshilinch takliflari jihodga putur yetkazadigandek koʻrinishidan qoʻrqib, ularni rad etgan. Ashinasda al-Fargʻoniy va Ibn Hishomga nisbatan shubha paydo boʻlib, tez orada fitna fosh boʻldi. Abbos qamoqqa tashlandi. Turk rahbarlari Ashinas, Itax va oqsoqol Bugʻa boshqa fitnachilarni topib, hibsga olishni oʻz zimmalariga olishdi. Bu ish armiyani keng koʻlamli tozalash uchun bahona boʻlib, Kenndy jarayonni „deyarli Stalindek shafqatsizlik“ deb taʼriflagan. Abbos tashnalikda oʻlishga hukm qilindi. Abbosning erkak avlodlarini esa Itax hibsga oldi. Ehtimol keyinchalik ular qatl qilingan. Fitnaning boshqa rahbarlari ham xuddi shu tarzda shafqatsizlarcha qatl etildi. Bu esa boshqalarni ogohlantiruvchi vosita sifatida keng eʼlon qilindi. Kitob al-Uyunda yozilishicha, yetmishga yaqin sarkarda va askarlar, jumladan turklar ham qatl etilgan.

Tarixchi Matthew Gordon taʼkidlaganidek, bu voqealar, ehtimol, abnoning tarix sahnasidan yoʻqolishi bilan bogʻliq. Shunga ko‘ra, voqealar turklar va ularning bosh qoʻmondonlari, xususan, Ashinasning obro‘sini oshirgan bo‘lishi kerak. 839-yilda uning qizi Utranja Afshinning o‘g‘liga turmushga chiqadi. 840-yilda esa Muʼtasim Ashinasni Samarrada yoʻq boʻlgan vaqtlar uchun o‘z muovini etib tayinlaydi. Shaharga qaytib kelgach, Muʼtasim uni omma oldida taxtga oʻtqazib, tantanali toj bilan taqdirlagan. Xuddi shu yili Ashinas Misr, Suriya va Jazira viloyatlariga super-gubernator etib tayinlandi. Ashinas hududlarni bevosita boshqarmadi, balki oʻzi Samarrada qolib, oʻrinbosarlarini noiblikka tayinladi. Ashinas 841-yil Haj ziyoratiga borishda yoʻldagi har bir bekatda sharafga sazovor boʻldi. 840-yilda Afshin xalifaning gumonlari qurboni bo‘ldi. General sifatidagi ajoyib xizmatiga qaramay, Afshin Samarra elitasidagi „gʻalati odam“ edi. Eron shahzodasining tub turk generallari bilan munosabatlari oʻzaro antipatiya bilan ajralib turardi. Qolaversa, Afshin Mozandaronga ham aralashib, boshqa vaziyatlarda unga tabiiy ittifoqchi boʻlishi mumkin boʻlgan Tohiriylarni uzoqlashtirib, u yerda goʻyoki mahalliy avtonom hukmdor boʻlgan Mozyorni Tohiriylar nazoratidan voz kechishga undagan (quyiga qarang). Tabariy Afshinga qarshi boshqa ayblovlar haqida xabar bergan. Afshin Muʼtasimni zaharlamoqchi boʻlgan yoki oʻzi tugʻilib oʻsgan Ushrusanaga katta miqdorda pul olib qochishni rejalashtirgan. Kennedyga koʻra, Afshinga qoʻyilgan ayblovlarning juda xilma-xilligi ularning haqiqatligiga shubha qilish uchun asos boʻlib, bu ayblovlar hukumatdagi dushmanlari tomonidan ilgari surilgan boʻlishi mumkin. Haqiqat qanday boʻlishidan qatʼiy nazar, bu daʼvolar Afshinni Muʼtasim oldida obroʻsizlantirdi. Afshin xalifa qoʻriqchisi (Haras) lavozimidan boʻshatilib, saroyda ochiq sud boʻlib oʻtdi. Sudda bir qancha guvohlar, jumladan Mazyar bilan ham yuzlashtirildi. Afshin boshqa ayblovlar qatorida soxta musulmonlikda va Ushrusana fuqarolari oldida ilohiy maqomga ega boʻlganlikda ayblangan. Xalifani qobil va mohir himoya qilganiga qaramay, Afshin aybdor deb topilib, qamoqqa tashlangan. Tez orada ochlik yoki zaharlanishdan vafot etgan. Uning jasadi saroy darvozalari oldida ommaning koʻz oʻngida osib qoʻyib, yoqib yuborilgan va Dajlaga oqizilgan. Bu ish turk rahbariyatining, xususan, Afshinning daromadlari va boyligiga ega chiqqan Vosifning obroʻsini yana bir bor oshirgan.

Shunga qaramay, Muʼtasim hokimiyatga chiqishida qoʻllagan odamlardan toʻliq qoniqmaganga oʻxshaydi. Isʼhoq ibn Ibrohim ibn Musʼab rivoyat qilgan hayotining soʻnggi yillariga oid hikoyada xalifa Isʼhoq bilan yaqin suhbatda bu borada notoʻgʻri tanlov qilganidan afsusdaligini esga olib, akasi Maʼmun Tohiriylardan toʻrtta zoʻr xizmatkorni tarbiyalagan boʻlsa, Muʼtasim oʻzi qatl qilgan Afshinni, „zaif yurakli va qoʻrqoq“ Ashinasni, „mutlaqo ahamiyatsiz“ Itaxni, „foydasiz xizmatkor“ Vosifni tarbiyalaganini aytadi. Keyin Isʼhoqning oʻzi Maʼmun mahalliy aloqalari va taʼsiri kuchli boʻlgan odamlardan foydalangan boʻlsa, Muʼtasim musulmon jamiyatida obroʻga ega boʻlmagan shaxslardan foydalangani, xalifa bun afsus bilan eslaganini aytadi.

Samarraga asos solinishi

Abbosiylar Samarrasi xaritasi

Turk qoʻshini dastlab Bagʻdodda joylashgan edi. Biroq, tez orada ular shahardagi eski Abbosiy tuzumi qoldiqlari va shahar aholisi bilan toʻqnash keldi. Ular koʻpincha intizomsiz va zoʻravon boʻlib, arab tilini bilmaydigan va yaqinda Islomni qabul qilgan yoki hali ham butparast boʻlgan xorijiy qoʻshinlar foydasiga oʻz taʼsiri va martaba imkoniyatlarini yoʻqotganidan norozi edilar. Shunday qilib, aholi va turklar oʻrtasidagi zoʻravonlik epizodlari odatiy holga aylandi.

Bu omillar Muʼtasimning 836-yilda Bagʻdoddan 130 km shimolda joylashgan Samarra shahrida yangi poytaxt qurish qarori uchun asosiy omil boʻldi. Biroq, qaror uchun boshqa omillar ham bor edi. Yangi poytaxtni tashkil etish yangi tuzum oʻrnatilishi uchun ommaviy bayonot ham edi. Toyib Al-Hibriyning soʻzlariga koʻra, bu qaror hukumatga „Bagʻdod aholisidan uzoqda va chet el qoʻshinlaridan tuzilgan yangi qoʻriqchilar bilan himoyalangan joyda keng saroy maydonlari, jamoat tomoshalari va tinimsiz izlanishlar amalga oshirish imkonini beradigan yangi qirollik madaniyati vujudga kelishiga imkon berdi. Oleg Grabar bu tartibni Louis XIVdan keyingi davrda Parij va Versal oʻrtasidagi munosabatlarga qiyoslagan. Ilgari aholi yashamagan hududda yangi shahar yaratish orqali Muʼtasim oʻz tarafdorlariga manfaatli guruhlari bilan birga mulk narxlari yuqori boʻlgan Bagʻdoddan farqli oʻlaroq, hech qanday cheklovlarsiz yer va savdo imkoniyatlari bilan mukofotlash imkonini bergan edi. Darhaqiqat, yer sotish xazina uchun katta foyda keltirgan koʻrinadi. Kennedyning soʻzlariga koʻra, „hukumat ham, hukumat tarafdorlari ham foyda koʻrishi mumkin boʻlgan ulkan mulk spekulyatsiyasi“ shakllangan edi.

Yangi poytaxtda makon va hayot qatʼiy tartibga solindi. Turar-joylar bozorlardan ajratildi, harbiylarga esa oddiy aholidan ajratilgan oʻz kantonlari barpo etilib, har biriga armiyaning oʻziga xos etnik kontingentidan kelib chiqqan holda (masalan, turklar yoki Magʻariba polki) uylar berildi. Shaharda masjidlar (ulardan eng mashhuri 848—852-yillarda xalifa Mutavakkil qurdirgan Samarra Katta masjidi) va saroylar qurilishi ustunlik qilgan. Ushbu binolar xalifalar va ularning bosh qoʻmondonlari tomonidan buyuk uslubida qurilib, ularga rivojlantirish uchun yirik mulklar berilgan. Bagʻdoddan farqli oʻlaroq, yangi poytaxt butunlay sunʼiy yaratilgan edi. Shahar suv taʼminoti va daryo kommunikatsiyalari nuqtai nazaridan yomon joyda joylashgan boʻlib, shaharning mavjudligi faqatgina xalifalik hukumatining shaharda boʻlgan davri bilan belgilangan. Poytaxt Bagʻdodga qaytganidan oltmish yil oʻtgach, Samarra qarovsiz qolgan. Abbosiylar poytaxti xarobalari hozirgacha saqlanib qolgan va zamonaviy arxeologlarda shaharni katta aniqlikda xaritaga tushirish imkoni mavjud.

Fan va ilmiy izlanish

Harbiy shaxs sifatida Muʼtasimning dunyoqarashi utilitarian boʻlib, aqliy izlanishlarini Ma’mun yoki vorisi Votiq bilan solishtirib bo‘lmasa-da, akasining yozuvchi va olimlarni qoʻllash siyosatini davom ettirdi. Muʼtasim hukmronligi davrida Bagʻdod asosiy ilm markazi boʻlib qoldi. Uning hukmronlik davrida faol ravishda faoliyat yuritgan taniqli olimlardan astronomlar Habash al-Hasib al-Marvaziy va Ahmad al-Fargʻoniy, polimat Johiz, Birinchi falsafa toʻgʻrisidagi asarini homiysi Muʼtasimga bagʻishlagan taniqli arab matematigi va faylasufi Kindiy kabilar yetishib chiqdi. Nestoriy tabibi va tarjimon Hunayn ibn Isʼhoqning homiysi boʻlgan yana bir nestoriy tabib Salmavayh ibn Bunan Muʼtasimning saroy tabibi boʻldi. Yana bir taniqli nestorian tabib Salmavayhning raqibi Ibn Masavafiy xalifadan maymunlarni yorib koʻrish uchun ruxsat olgan. Tabib Ali Tabariy va [Masavayh|Ibn Masavayh]] Muʼtasim saroyida hozir boʻlganlar roʻyxatiga kiritilgan.

Moʻtazilizm va mihna

833-yildan 852-yilgacha boʻlgan davrda sodir boʻlgan miḥna bilan bogʻliq voqealar xaritasi

Muʼtasim mafkuraviy jihatdan Maʼmun izidan borib,moʻtazilizmni qoʻllab-quvvatlashni davom ettirdi. Ushbu diniy taʼlimot dunyoviy monarxiya hamda Alilar va shialikning turli mazhablari qoʻllab-quvvatlagan teokratik yondashuv oʻrtasidagi oʻrtaliqni ushlashga harakat qilgan. Moʻtaziliylar Qurʼon yaratilgan degan fikrni qoʻllab-quvvatlaganlar va vaziyat oʻzgarishiga qarab uni talqin qilish Alloh tomonidan hidoyat qilingan imomning vakolatiga kirgan. Ular Alini hurmat qilganlari sababli Ali va uning muxoliflari o‘rtasidagi to‘qnashuvda qarama-qarshi tomonlarning adolatliligi to‘g‘risida pozitsiyadan qochdilar. Moʻtazilizmni 827-yilda Maʼmun rasman qabul qilgan. 833-yilda, oʻlimidan biroz oldin Maʼmun oʻz taʼlimotlarini majburiy qilib, inkvizitsiya — mihnani joriy qilgan. Akasi hukmronligi davrida Muʼtasim gʻarbiy viloyatlarda mihnani amalga oshirishda faol rol oʻynab, mazkur siyosatni hukmronlik davrida ham davom ettirdi. Moʻtaziliylikning bosh targʻibotchisi, bosh qozi Ahmad ibn Abu Duvod, ehtimol, Muʼtasim hukmronligi davrida xalifalik saroyiga ham kuchli taʼsir koʻrsatgan.

Shunday qilib, moʻtazilizm Muʼtasimning yangi rejimi bilan chambarchas bogʻliq boʻldi. Muʼtazilizmga eʼtiqod qilish shiddatli siyosiy masalaga aylandi. Chunki uni shubha ostiga qoʻyish xalifaning Alloh ruxsat etgan imom sifatidagi hokimiyatiga qarshi chiqish edi. Muʼtazilizm keng qoʻllab-quvvatlangan boʻlsa-da, unga Qurʼon hokimiyati mutlaq va Xudoning soʻzi sifatida oʻzgarmas deb hisoblagan anʼanachilar qattiq qarshilik koʻrsatdi. Moʻtazilizmga qarshi chiqish yangi tuzum va elitani yoqtirmaganlar uchun tanqid qilish vositasi boʻldi. Voqealikda anʼanachilarni faol repressiya qilish muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Hattoki teskari samara ham berdi. 834-yilda moʻtazilizmning eng qatʼiy muxoliflaridan biri Ahmad ibn Hanbalning kaltaklanishi va qamoqqa olinishi uning shuhratini yoyishga yordam berdi, xolos. Mutavakkil 848-yilda moʻtazilizmdan voz kechib, anʼanaviy qarashlarga qaytgan vaqtga kelganda qatʼiy va konservativ hanbaliylik mazhabi sunniy islomda yetakchi fiqh maktabi sifatida maydonga chiqdi.

Ichki harbiy kampaniyalar

Moʻtasim hukmronligi xalifalikning asosiy hududlarida tinchlik davri boʻlgan bo‘lsa-da, Moʻtasimning oʻzi gʻayratli targʻibotchi boʻlib, Kennedyga koʻra, „islomning jangchi xalifasi“ degan nom qozongan. Amoriy yurishi bundan mustasno, Muʼtasim hukmronligi davridagi harbiy ekspeditsiyalarning aksariyati ichki yurishlar boʻlib, ushbu hududlar xalifalikning bir qismi boʻlsa-da, xalifalik boshqaruvidan chiqib, mahalliy xalqlar va hukmdorlar amalda muxtoriyat eʼlon qilishgan edi. Amoriy yurishi yuqoridagilardan mustano boʻlgan. Muʼtasim hukmronlik davridagi uchta yirik yurish - Amoriy, Xurramiylar qoʻzgʻoloniga qarshi yurish va Tabariston hukmdori Mozyorga qarshi yurishlar edi. Bu yurishlar orqali Muʼtasim xalq oldida oʻz rejimining qonuniyligini mustahkamlash imkoniga ham ega boʻlgan edi.

834-yil boshida Xurosonda Muhammad ibn Qosim boshchiligida Alilar qoʻzgʻoloni boshlandi. Qoʻzgʻolon tezda magʻlubiyatga uchrab, Muhammad asirlikda xalifa saroyiga keltirildi. U 834-yil 8/9-oktyabr kechasi Ramazon hayiti bayramidan foydalanib, qochishga muvaffaq bo‘ldi. Tarixiy manbalarda boshqa u haqida eslanmagan. Shu yilning iyun/iyul oylarida Ujayf ibn Anbasa jatlarni boʻysundirish uchun joʻnatildi. Bu xalqni Sosoniy imperatorlar Hindistondan olib kelgan va Mesopotamiya botqoqlarida oʻrnashib qolgan edi. Jatlar tax. 820-yilda xalifalik hokimiyatiga qarshi isyon koʻtarib, Basra va Vosit atroflariga tez-tez bosqinlar uyushtirib turishgan. Yetti oylik yurishdan soʻng Ujayf jatlarni o'rab olib, taslim qilishga muvaffaq boʻldi. U 835-yil yanvar oyida koʻplab asirlar bilan Bagʻdodga zafarli kirib keldi. Keyinchalik jatlarning koʻpchiligi Vizantiyaga qarshi jang qilish uchun Vizantiya chegarasidagi Anazarbusga yuborilgan.

Bobakning Afshin bilan suhbati. Balamiy Tarixnomasi. 14-asr.

Yangi saltanatning birinchi yirik yurishi Ozarbayjon va Arrondagi Xurramiylarga qarshi qaratilgan edi. Xurramiylar qoʻzgʻoloni 816/7-yildan faol boʻlib, qoʻzgʻolonga viloyatning borish qiyin boʻlgan togʻlari va pasttekislikdagi bir necha shahardan tashqari yirik arab musulmon aholi markazlarining yoʻqligi kabi omillar yordam berdi. Maʼmun davrida mahalliy musulmonlar deyarli oʻz holiga tashlab qoʻyilgan edi. Harbiy qoʻmondonlar qoʻzgʻolonni oʻz tashabbuslari bilan bostirib, shu tariqa mamlakatning yangi ochilgan foydali qazilma boyliklarini oʻz nazoratiga olishga urinib koʻrdi. Xurramiylar Bobakning mohirona rahbarligi ostida ularning barchasini magʻlubiyatga uchratdi. Muʼtasim taxtga chiqqandan soʻng darhol Jibaldan Hamadonga qadar kengaygan Xurramiylar qoʻzgʻolonini bostirish uchun Bagʻdod va Samarraning Tohiriy sohib ash-shurtasi Isʼhoq ibn Ibrohim ibn Musʼabni safarbar qildi. Isʼhoq tezda muvaffaqiyatga erishdi. 833-yil dekabriga kelib qoʻzgʻolonni bostirib, koʻplab Xurramiylarni Vizantiya imperiyasidan boshpana topishga majbur qildi. 835-yilda Muʼtasimning oʻzi Bobakka qarshi harakat boshlab, ishonchli va qobiliyatli leytenanti Afshinni yurishga qoʻmondonlik qilish uchun tayinladi. Afshin uch yillik harbiy kampaniyadan soʻng 837-yil 26-avgustda qoʻzgʻolonni bostirib, Bobakni poytaxti Buddda qoʻlga olishga muvaffaq boʻldi. Bobak asir olinib, Samarraga olib kelindi. U yerda 838-yil 3-yanvarda filda oʻtirgʻizib xalq oldida namoyish qilinib, keyin omma oldida qatl qilindi.

Xurramiylar magʻlubiyatga uchraganidan koʻp oʻtmay Afshin Ozarbayjonga noib etib tayinlagan Minkajur al-Ushrusoniy moliyaviy tartibbuzarliklarga aralashgani uchunmi, yoki Afshin bilan hamkorlik qilgani sababidanmi qo‘zg‘olon koʻtardi. Oʻsoqol Bugʻa unga qarshi yurish qilib, taslim boʻlishga va 840-yilda xavfsizlik kafolati bilan Samarra tomoniga oʻtishga majbur qildi.

Saltanatning ikkinchi yirik ichki yurishi 838-yilda Tabaristonning muxtor qariniy hukmdori Mozyorga qarshi boʻldi. Tabariston 760-yilda Abbosiylar hokimiyatiga boʻysundirilgan, musulmonlar Kaspiy dengizi sohilidagi pasttekisliklar va shaharlar bilan cheklangan edi. Togʻli hududlar mahalliy hukmdorlar qoʻl ostida saqlanib qoldi Ushbu hududlarning asosiy qismi sharqda Bavandiylar, markaziy va gʻarbiy togʻ tizmalarida esa qariniylar qoʻl ostida boʻlib, ular xalifalikka soliq toʻlash evaziga oʻz muxtoriyatlarini saqlab qolishgan. Mozyor Maʼmunning koʻmagi bilan amalda butun Tabaristonning hukmdori boʻlib olib, hatto musulmonlar shahri Amolni ham egallab, mahalliy Abbosiy noibni qamoqqa tashlagan. Muʼtasim xalifa boʻlgach, Mozyorni lavozimiga tasdiqladi. Biroq tez orada Mozyor xalifaning sharqdagi Tohiriy noibi Abdulloh ibn Tohirga boʻysunishdan bosh tortgach, mintaqaning soliqlarini toʻgʻridan-toʻgʻri xalifaning vakiliga toʻlash bilan bogʻliq muammo boshlandi. Tabariyning yozishicha, qariniylarning murosasizligini Afshin yashirincha ragʻbatlantirgan. Bu orqali Afshin Tohiriylarni obroʻsizlantirish va ularning sharqdagi hokimiyatini oʻz qoʻliga olishga harakat qilgan.

Tohiriylarning mahalliy musulmonlarni Mozyorga qarshilik koʻrsatishga undashi keskinlikni kuchaytirdi. Bu holat musulmon koʻchmanchilarga qarama-qarshi pozitsiyani egallashga majbur qildi. Oxir-oqibat Mozyor musulmon yer egalariga hujum qilishga undagan mahalliy eronlik va asosan zardushtiy dehqonlardan yordam soʻrab murojaat qilgan. 838-yilda Mozyorning qoʻshinlari Amul va Sari shaharlarini egallagach, koʻchmanchi musulmonlarni asirga olib, koʻplarini qatl qilgan vaqtdan ochiqcha toʻqnashuv boshlandi. Bu harakatga javoban Hasan ibn Husayn ibn Musʼab va Muhammad ibn Ibrohim ibn Musʼab boshchiligidagi Tohiriylar qoʻshini Tabaristonga bostirib kirdi. Mozyorga oʻz ukasi Quhyor xiyonat qilib, Mozyor va Afshin oʻrtasidagi yozishmalarni Tohiriylarga oshkor qildi. Shundan soʻng Tohiriylar Quhyorni akasining o‘rniga lavozimga tayinlab, Mozyorni asir olib, Samarraga keltirishdi. Bobak kabi Mozyor ham 840-yil 6-sentyabrda xalq oldiga sazoyi qilingach, oʻlguncha qamchilanadi. Qoʻzgʻolondan keyin mahalliy sulolalarning muxtoriyati saqlanib qolgan boʻlsa-da, bu voqea mamlakatda, jumladan, mahalliy sulolalar orasida ham tezkor islomlashuv jarayoni boshlanganini koʻrsatdi.

Muʼtasim hukmronligining oxirlarida Suriya viloyatlarida bir qator qoʻzgʻolonlar boʻlib oʻtdi. Mubarqa yoki „Niqoblangan“ nomi bilan mashhur Abu Harbning qoʻzgʻoloni shulr jumlasidan. Umaviylar manffatlarini aks ettirishi tufayli bir qancha suriyalik arablarni atrofiga birlashtira olishi qoʻzgʻolonning davomli boʻlishini taʼminlagan omil boʻldi.

Vizantiya bilan qarama-qarshilik

Asosiy maqola: Amoriy yurishi va Anzen jangi

837—838-yillardagi Vizantiya va Abbosiylarning yurishlari xaritasi. Unda Theophilosning Yuqori Mesopotamiyaga bostirib kirishi va Muʼtasimning Kichik Osiyoga javob hujumi Amoriyni zabt etish bilan yakunlangani koʻrsatilgan.

Abbosiylarning Xurramiylar qoʻzgʻolonini bostirish bilan mashgʻul ekanidan foydalangan Vizantiya imperatori Theophilos 830-yillar boshida musulmonlarning chegara hududlariga hujumlar uyushtirdi va bir qancha muvaffaqiyatlarga erishdi. Imperator kuchlarini imperiyaga qochgan 14 000 ga yaqin Xurramiylar qoʻllab-quvvatladi. Xurramiylar suvga choʻmilib, nasroniylikni qabul qilgan hamda nasroniycha Theophobos nomini qabul qilgan Nasr qoʻmondonligi ostida Vizantiya armiyasiga qoʻshildilar. 837-yilda Theophilos tobora kuchayib borayotgan Bobakning daʼvati bilan chegaradosh musulmon hududlariga yirik yurish boshladi. U Furotning yuqori oqimi atrofidagi hududlarga 70 000dan ortiq qoʻshin bilan deyarli qarshiliksiz bostirib kirgan. Vizantiyaliklar Zibatra (Sozopetra) va Arsamosata shaharlarini egallab, qishloqlarni vayron qildilar va talon-taroj qildilar. Malatya va boshqa shaharlardan hujum qilmaslik evaziga toʻlov undirib, bir qancha kichik arab kuchlarini magʻlub etdilar. Vizantiyaliklar nafaqat Xurramiylar bilan ochiqcha til biriktirishdi, balki Zibatrani talon-taroj qilish paytida barcha erkak asirlar qatl etilgan, qolgan aholi esa qullikka sotilgan. Baʼzi asir ayollar esa Theophilos Xurramiylari tomonidan zoʻrlangan. Samarraga qochqinlar kela boshlagach, xalifalik saroyi bosqinlarning shafqatsizligi va beadabligidan gʻazabga keldi.

Vizantiyaga qarshi yurishlar odatda xalifalar shaxsan ishtirok etadigan yagona yurishlar boʻlgani uchun xalifa javob ekspeditsiyasiga tayyorgarlik koʻrishni shaxsan oʻz zimmasiga oldi. Muʼtasim Tarsda juda katta qoʻshin, Suriyalik Michaelning soʻzlariga koʻra 80 000 nafar, jumladan 30 000 xizmatkor bilan, yoki boshqa tarixchilarning fikriga koʻra, undan ham koʻproq kuch toʻpladi. U oʻz maqsadi Vizantiyadagi hukmron sulolaning vatani Amoriy ekanligini eʼlon qildi. Xalifa qoʻshinning qalqonlari va bayroqlariga maqsadini yozdirgani haqida maʼlumotlar mavjud. Harbiy yurish iyun oyida boshlandi. Afshin boshchiligidagi kichikroq guruh sharqdagi Hadat dovoni orqali hujum qildi. Xalifa asosiy qoʻshin bilan 19—21-iyun kunlari Kilikiya darvozalarini kesib oʻtdi. Abbosiylarning ikki tomonlama hujumidan bexabar qolgan Theophilos avval Afshinning kichikroq qoʻshiniga peshvoz chiqishga harakat qildi. 22-iyul kuni Dazimon jangida yirik magʻlubiyatga uchrab, zoʻrgʻa oʻz jonini saqlab qoldi. Abbosiylarning yurishiga hech qanday samarali qarshilik koʻrsata olmagan imperator Konstantinopolga qaytib keldi. Oradan bir hafta oʻtgach, Afshin va xalifa boshchiligidagi asosiy qoʻshin himoyasiz qolib, talon-taroj qilingan Ankira yaqinida birlashdi.

Muʼtasim oldidagi Vizantiya elchilari (oʻngda). Madrid Skilitslaridan miniatyura (12/13-asr)

Abbosiylar qoʻshini Ankiradan keyin 1-avgust kuni Amoriy qamalini boshladi. Afshin, Itax va Ashinas navbatma-navbat oʻz qoʻshinlari bilan shaharga hujum qilishdi, ammo abbosiylar devorning zaif joyini yorib oʻtganidan keyin ham qamaldagilar qattiq kurash olib bordi. Ikki hafta oʻtgach, Vizantiya qoʻmondonlaridan biri soʻragan muzokaralar uchun qisqa muddatli sulhdan foydalangan Abbosiylar qoʻshini shaharga muvaffaqiyatli bostirib kirishdi. Shahar butunlay talon-taroj qilinib, devorlari vayron qilindi, oʻn minglab aholini esa qullikka sotish uchun olib ketishdi. Tabariyning soʻzlariga koʻra, Muʼtasim endi yurishlarni Konstantinopolga hujum qilish orqali kengaytirish haqida oʻylayotgan edi. Ayni shu vaqtda jiyani Abbos boshchiligidagi fitna fosh boʻlgan. Muʼtasim yurishni toʻxtatib, Theophilosning Qorachahisor qalʼasida joylashgan qoʻshinlariga hujum qilmasdan tezda oʻz saltanatiga qaytishga majbur boʻldi. Amoriydan Kilikiya darvozalarigacha boʻlgan yoʻlni bosib oʻtgan xalifaning qoʻshini ham, asirlari ham Markaziy Anadoluning qurgʻoqchil qishloqlari boʻylab oʻtish davomida azob chekishdi. Baʼzi asirlar shu qadar charchagan ediki, hatto qimirlay olmagani uchun qatl etilgan boʻlsa, boshqalari notinch boʻlgan vaqtlarda qochish imkoniyatini topishgan. Qasos olish uchun Muʼtasim asirlarning eng koʻzga koʻringanlarini ajratib olib, qolganini, yaʼni 6000ga yaqinini qatl qildi.

838-yilgi Amoriy qamali tasvirlangan miniatyura

Amoriyning talon-taroj qilinishi Muʼtasimga jangchi-xalifa va gʻozi (eʼtiqod uchun jangchi) sifatida katta shuhrat keltirdi. Xalifani zamondoshlari, ayniqsa saroy shoiri Abu Tammom oʻzining mashhur qasidasida eʼtirof etishdi. Abbosiylar oʻz muvaffaqiyatlarini uzoq taʼminlay olmadilar. Ikki imperiya oʻrtasidagi urush chegara boʻylab bosqin va qarshi bosqinlar bilan davom etdi. Vizantiyaning bir necha muvaffaqiyatlaridan soʻng 841-yilda sulh tuzildi. 842-yilda Muʼtasim yana bir keng koʻlamli yurishga tayyorgarlik koʻrayotgan vaqtda vafot etdi. Konstantinopolga hujum qilish uchun tayyorlangan buyuk flot xalifa vafotidan bir necha oydan keyin Gelidoniya burni yaqinidagi boʻronda vayron boʻldi. Muʼtasimning oʻlimidan soʻng urush koʻlami asta-sekin parsayib bordi. 844-yilgi Mauropotamos jangi oʻn yillikdagi soʻnggi yirik arab-Vizantiya jangi boʻldi.

Vafoti va merosi

Tabariy Muʼtasim 841-yil 21-oktyabrda kasal boʻlib qolgani haqida maʼlumot bergan. Xalifaning doimiy tabibi, xalifa bilvosita ishongan Salmavayh ibn Bun bir yil oldin vafot etgan edi. Yangi tabib Yahyo ibn Masavayh, hijoma va odatiy tozalash muolajalariga amal qilmadi. Hunayn ibn Isʼhoqning yozishicha, bu holat xalifaning kasalligini ogʻirlashtirib, islom taqvimiga koʻra sakkiz yil, sakkiz oy va ikki kunlik hukmronlikdan soʻng 842-yil 5-yanvarda vafot etdi. Samarradagi Javsaq al-Xoqoniy saroyiga dafn etilgan. Muʼtasimning oʻgʻli Votiqning merosxoʻr boʻlishiga qarshilik koʻrsatilmagan. Votiq hukmronlik davri mohiyatan Muʼtasim hukmronligining davomi boʻlib, eʼtiborga loyiq emas edi. Chunki yangi xalifa davrida hukumatni Muʼtasim hokimiyatga olib kelgan odamlar: turklar Itax, Vosif va Ashinas, vazir Ibn az-Zayyat va bosh qozi Ahmad ibn Abu Duvod kabilar boshqargan.

Tabariy Muʼtasimni nisbatan sodda tabiatli, mehribon, xushmuomala va oqkoʻngil deb taʼriflaydi. C. E. Bosvortning soʻzlariga koʻra, manbalar Muʼtasimning feʼl-atvori haqida kam maʼlumot beradi. Manbalardan faqatgina akasi bilan solishtirganda xarakterining yaxshiligi haqida maʼlumot olish mumkin. Shunga qaramay, Bosvortning fikricha,Muʼtasim xalifalikni ham siyosiy, ham harbiy jihatdan taʼminlay olgan mohir harbiy qoʻmondon edi.

Muʼtasim hukmronligi Abbosiylar davlati tarixida tub burilish davri boʻlib, islom tarixida uzoq muddat davomida taʼsir koʻrsatdi. Kennedining soʻzlariga koʻra, Muʼtasimning harbiy islohotlari „arablar oʻzlari yaratgan imperiya ustidan nazoratni yoʻqotgan davrni“ belgilab bergan boʻlsa, Devid Ayalonning soʻzlariga koʻra, Muʼtasim joriy etgan harbiy qullar instituti „islom davridagi eng muhim va eng mustahkam ijtimoiy-siyosiy institutlardan biriga aylandi“. Muʼtasim oʻzining turk qoʻriqchilar qoʻshini bilan keyingi avlodlar taqlid qiladigan namuna koʻrsata oldi. Ushbu tuzum nafaqat harbiylarni mamlakatda ustun mavqega ega qildi, balki mamlakat chegaralarda yashovchi ozchilik xalqlarni qoʻriqlash vositasiga ham aylandi. Shunday qilib, ushbu xalifa etnik kelib chiqishi, tili va baʼzan diniga koʻra arab-eron jamiyatining asosiy oqimidan ajralib chiqqan eksklyuziv hukmron kastani shakllantira oldi. Xyu Kennediga koʻra, bu dixotomiya koʻplab islomiy siyosatlarning „oʻziga xos xususiyati“ boʻlib, oʻrta asrlarning oxirlarida Misr va Suriyada hukmronlik qilgan Mamluklar sulolalarida oʻz apogeyiga yetadi.

Muʼtasimning yangi professional armiyasi harbiy jihatdan darhol yuqori samaradorlik koʻrsatgan boʻlsa-da, Abbosiylar rejimining barqarorligiga ham potentsial xavf tugʻdirardi. Chunki armiyaning asosiy jamiyatdan ajralib qolishi askarlarning omon qolish uchun toʻliq „aṭā“ga tayanishini anglatardi. Binobarin, maoshni vaqtida yoki umuman bermaslik yoki armiyaning mavqeiga tahdid soladigan siyosat zoʻravon reaksiya kelib chiqishiga sabab boʻlishi mumkin edi. Mazkur holat bir avloddan kamroq vaqt oʻtgach, turklar asosiy rol oʻynagan „Samarradagi anarxiya“ (861—870) davrida koʻzga tashlandi. Bundan buyon harbiy xarajatlarni qoplash zarurati xalifalik hukumatining asosiy qarori boʻlib qoldi. Bu voqea hukumat daromadlari tez pasayib borayotgan bir paytda sodir boʻlgan edi. Pasayishning asosiy sababi esa bir tomondan viloyatlarda avtonom sulolalarning kuchayishi, boshqa tomondan esa soliq tushumlarining asosiy qismini taʼminlab turgan Iroq pasttekisliklarida hosildorlikning pasayishi edi. Bu jarayon Muʼtasim vafotidan bir asr oʻtmay Abbosiylar hukumatining bankrot boʻlishiga va xazar zobiti Ibn Raiqning amir ul-umaro maqomiga koʻtarilib, xalifalar siyosiy hokimiyatining tugatilishiga olib keldi.

Oilasi

Mu'tasim avlodlarining shajarasi. Keyingi barcha abbosiy xalifalar Muʼtasimning avlodlari edi

Muʼtasimning kanizaklaridan biri yunon Qaratis boʻlib, uning katta oʻgʻli boʻlajak xalifa Votiq edi. U 842-yil 16-avgustda Kufada vafot etgan. Abbosiy shahzoda Dovud ibn Isoning saroyiga dafn qilingan. Yana bir kanizagi Shuja edi. U xorazmlik boʻlib, oqsoqol Musa ibn Bugʻaning qarindoshi edi. Shuja boʻlajak xalifa Mutavakkilning onasi edi. 861-yil iyun yoki iyulda vafot etgan. Yana bir kanizak Qurrat al-Ayn edi. Ushbu kanizak madaniyatli va nafosatli xonim boʻlib, Muʼtasimning sevimlisi edi.

Bolalari

• Abu Jaʼfar Horun ibn Muhammad al-Muʼtasim, laqabi Votiq nomi bilan mashhur. Muʼtasimning eng katta oʻgʻli.
• Abu al-Fadl Jaʼfar ibn Muhammad al-Muʼtasim, laqabi Mutavakkil nomi bilan mashhur.
• Muhammad ibn al-Muʼtasim, shuningdek Muhammad ibn Muhammad nomi bilan ham tanilgan.
• Ahmad ibn Muhammad al-Muʼtasim
• Ali ibn Muhammad al-Muʼtasim, eng yosh oʻgʻillaridan biri.
• Abdulloh ibn Muhammad al-Muʼtasim, eng yosh oʻgʻillaridan biri.

Muʼtasim adabiyotda

Muʼtasim oʻrta asrlar arab va turkiy dostoni Delhemmada aks ettirilgan boʻlib, ushbu asarda arab-Vizantiya urushlari voqealarining oʻta badiiylashtirilgan versiyalari mavjud. Unda Muʼtasim asar qahramonlariga xoin va murtad Uqbani Konstantinopol yaqinida xochga mixlashdan oldin „Ispaniyadan Yamangacha“ bir qancha mamlakatlarda taʼqib qilishda yordam beradi. Musulmon armiyasi qaytib ketgach, vizantiyaliklar pistirmasiga tushib qolib, faqat 400 kishi, shu jumladan xalifa va koʻpchilik asar qahramonlari qochishga muvaffaq boʻlishadi. Qasos sifatida Muʼtasimning vorisi Votiq Konstantinopolga qarshi yurish boshlab, shaharga musulmon gubernator tayinlaydi. Muʼtasim nomi argentinalik yozuvchi Jorge Luis Borges tomonidan 1936-yilda yozilgan Ficciones antologiyasi tarkibidagi The Approach to Al-Mu'tasim qissasining fantastik qahramoniga berilgan. Garchi Borges asarda asl nomdan kelib chiqqan, xayoliy boʻlmagan Muʼtasim haqida hikoya qilsa-da, Muʼtasim Abbosiy xalifasi sifatida keltirilmagan. Asar qahramoni „sakkiz jangda gʻolib boʻlgan, sakkiz oʻgʻil va sakkiz qizning otasi boʻlgan, oʻzidan keyin sakkiz ming qul qoldirib, sakkiz yil, sakkiz oy va sakkiz kun hukmronlik qilgan sakkizinchi Abbosiy xalifaning nomi“ oʻlaroq gavdalantirilgan. Garchi Borxesning iqtiboslari toʻgʻri boʻlmasa-da, Tabariy „sakkizinchi oyda tug‘ilgan, sakkizinchi xalifa, Abboslarning sakkizinchi avlodi, umri sakkiz-u qirq yil, oʻzidan sakkiz oʻgʻil va sakkiz qiz qoldirib vafot etgan va sakkiz yil-u sakkiz oy podshohlik qilgan“ deb taʼkidlab, arab manbalarida Muʼtasimning Muthamman („sakkizinchi kishi“) nomi bilan mashhur boʻlgani haqida maʼlumot bergan.

Adabiyotlar

• Ayalon, David „The Military Reforms of Caliph al-Mu'tasim: Their Background and Consequences“, . Islam and the Abode of War: Military Slaves and Islamic Adversaries, Variorum Collected Studies Series. Brookfield, VT: Ashgate Publishing, 1994 — 1–39-bet. ISBN 978-0-86078-430-2. 
• The History of al-Ṭabarī, Volume XXXII: The Reunification of the ʿAbbāsid Caliphate: The Caliphate of al-Maʾmūn, A.D. 813–33/A.H. 198–213, SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1987. ISBN 978-0-88706-058-8. 
• The History of al-Ṭabarī, Volume XXXIII: Storm and Stress Along the Northern Frontiers of the ʿAbbāsid Caliphate: The Caliphate of al-Muʿtasim, A.D. 833–842/A.H. 218–227, SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1991. ISBN 978-0-7914-0493-5. 
• Bosworth, C. E. (1993). "al-Muʿtaṣim Bi’llāh". in Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume VII: Mif–Naz (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. p. 776. ISBN 978-90-04-09419-2. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/al-mutasim-bi-llah-SIM_5656. 
• Brett, Michael „Egypt“, . The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2010 — 506–540-bet. ISBN 978-0-521-83823-8. 
• Canard, Marius (1965). "D̲h̲u ’l-Himma". in Lewis, B.. Encyclopaedia of Islam. Volume II: C–G (2nd nashri). Leiden: E. J. Brill. 233–239 b. OCLC 495469475. http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/dhu-l-himma-COM_0164. 
• Cooperson, Michael. Al Ma'mun, Makers of the Muslim world. Oxford: Oneworld, 2005. ISBN 978-1851683864. 
• El-Hibri, Tayeb „The empire in Iraq, 763–861“, . The New Cambridge History of Islam, Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Cambridge: Cambridge University Press, 2010 — 269–304-bet. ISBN 978-0-521-83823-8. 
• Freely, John. Light from the East: How the Science of Medieval Islam Helped to Shape the Western World. London and New York: I.B. Tauris, 2015. ISBN 978-1-78453-138-6. 
• Frye, R. N. „The Sāmānids“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 136–161-bet. ISBN 0-521-20093-8. 
• Gordon, Matthew S.. The Breaking of a Thousand Swords: A History of the Turkish Military of Samarra (A.H. 200–275/815–889 C.E.). Albany, New York: State University of New York Press, 2001. ISBN 0-7914-4795-2. 
• Ibn al-Sāʿī. Consorts of the Caliphs: Women and the Court of Baghdad, Translated by Shawkat M. Toorawa and the Editors of the Library of Arabic Literature. Introduction by Julia Bray, Foreword by Marina Warner, New York: New York University Press, 2017. ISBN 978-1-4798-0477-1. 
• Kennedy, Hugh „The ʿAbbasid Caliphate: A Historical Introduction“, . ʿAbbasid Belles Lettres, The Cambridge History of Arabic Literature. Cambridge: Cambridge University Press, 1990 — 1–15-bet. ISBN 978-0-521-24016-1. 
• Kennedy, Hugh „Egypt as a province in the Islamic caliphate, 641–868“, . The Cambridge History of Egypt, Volume 1: Islamic Egypt, 640–1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998 — 62–85-bet. ISBN 0-521-47137-0. 
• Kennedy, Hugh. The Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State. London and New York: Routledge, 2001. ISBN 0-415-25093-5. 
• Kennedy, Hugh. The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century, Second, Harlow: Longman, 2004. ISBN 978-0-582-40525-7. 
• Kennedy, Hugh (2004b). "The Decline and Fall of the First Muslim Empire". Der Islam 81: 3–30. doi:10.1515/islm.2004.81.1.3. ISSN 0021-1818. 
• Kennedy, Hugh. When Baghdad Ruled the Muslim World: The Rise and Fall of Islam's Greatest Dynasty. Cambridge, Massachusetts: Da Capo Press, 2006. ISBN 978-0-306814808. 
• The History of al-Ṭabarī, Volume XXXIV: Incipient Decline: The Caliphates of al-Wāthiq, al-Mutawakkil and al-Muntaṣir, A.D. 841–863/A.H. 227–248, SUNY Series in Near Eastern Studies.. Albany, New York: State University of New York Press, 1989. ISBN 978-0-88706-874-4. 
• Madelung, W. „The Minor Dynasties of Northern Iran“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 198–249-bet. ISBN 0-521-20093-8. 
• Marzolph, Ulrich (2007). "Arabian Nights". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. ISSN 1873-9830. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_0021. 
• Masudi. The Meadows of Gold: The Abbasids. London and New York: Routledge, 2010. ISBN 978-0-7103-0246-5. 
• Mottahedeh, Roy „The ʿAbbāsid Caliphate in Iran“, . The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs. Cambridge: Cambridge University Press, 1975 — 57–90-bet. ISBN 0-521-20093-8. 
• Sarton, George. Introduction to the History of Science, Volume I. From Homer to Omar Khayyam. Baltimore: Carnegie Institution of Washington, 1927. OCLC 874972552. 
• Treadgold, Warren. The Byzantine Revival, 780–842. Stanford, California: Stanford University Press, 1988. ISBN 978-0-8047-1462-4. 
• Vasiliev, Alexander A.. Byzance et les Arabes, Tome I: La dynastie d'Amorium (820–867), French ed.: Henri Grégoire, Marius Canard, Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae (French), Brussels: Éditions de l'Institut de philologie et d'histoire orientales, 1935. OCLC 181731396. 
• Zetterstéen, K. V. (1987). "al-Muʿtaṣim bi 'llāh, Abū Isḥāḳ Muḥammad". in Houtsma, Martijn Theodoor. E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume VI: Morocco–Ruzzik. Leiden: Brill. p. 785. ISBN 978-90-04-08265-6. https://books.google.com/books?id=fWNpIGNFz0IC&pg=PA785.