Muhammad at-Taqiy
| Islom dinining bir boʻlimi Ismoiliylar |
|---|
 |
 Islom portal |
Abu al-Husayn Ahmad ibn Abdulloh ibn Muhammad ibn Ismoil (arabcha: أَبُو ٱلْحُسَيْن أَحْمَد ٱبْن عَبْد ٱللَّٰه ٱبْن مُحَمَّد ٱبْن إسْماعِيل, lotin harflarida: Abu al-Husayn Ahmad ibn Abd Allah ibn Muhammad ibn Ismail; taxminan 790–840-yillar), koʻpincha Muhammad al-Taqiy (arabcha: مُحَمَّد ٱلْتَقِيّ, lotin harflarida: Muhammad al-Taqi, maʼnosi: „taqvodor Muhammad“) nomi bilan tanilgan, islom paygʻambari Muhammadning avlodi va Ismoiliy imomlarning toʻqqizinchisi boʻlgan. U otasi Ahmad al-Vafiy (vafoti 828-yil)dan keyin imom boʻlgan. Otasi kabi, u asosan Salamiyada yashagan va bosh daʼvatchi (daʼi) Abdulloh ibn Maymun al-Qaddah uning uchun hijob (soʻzma-soʻz: „parda“) vazifasini bajarishda davom etgan. „Sahib al-Rasail“ (soʻzma-soʻz: „risolalar egasi“) unvoni bilan tanilgan al-Taqiy oʻz izdoshlari bilan „Poklik birodarlari qomusiy toʻplami“ (Rasail Ixvan al-safa) deb nomlangan ensiklopedik asarni tayyorlagani aytiladi. U 840-yilda Salamiyada vafot etgan va oʻrniga oʻgʻli al-Husayn imom boʻlgan.
Hijriy 148 (milodiy 765)-yilda Jaʼfar as-Sodiqning vafotidan soʻng, Ismoil (vafoti 158/775) va Muhammad (vafoti 197/813) davrida Abbosiylar tomonidan amalga oshirilgan taʼqiblar sezilarli darajada kuchaydi. Ismoiliy imomlar yashirinishga majbur boʻladilar. Shu sababli, hijriy 197 (milodiy 813)-yildan hijriy 268 (milodiy 882)-yilgacha davom etgan birinchi davr al-satr (yashirinish davri) deb ataladi. Bu davrda imomlar al-aʼimma al-masturin (yaʼni „yashirin imomlar“) nomi bilan tanilgan. Yashirinish davri Fotimiylar xalifaligining tashkil etilishi bilan yakuniga yetadi (hukmronlik davri 909–1171-yillar).
Tarixiy ahamiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jaʼfar as-Sodiqning hijriy 148 (milodiy 765)-yilda vafot etishi bilan, Ismoil (vafot etgan 158/775) va Muhammad (vafot etgan 197/813) davrida Abbosiylar tomonidan amalga oshirilgan taʼqiblar sezilarli darajada kuchaygan edi[1][2]. Ismoiliy imomlar yashirinishga majbur boʻldilar. Shu bois, hijriy 197 (milodiy 813)-yildan hijriy 268 (milodiy 882)-yilgacha oʻtgan birinchi davr al-satr („yashirinish davri“) deb nomlangan[3][1]. Bu davrda imomlar al-aʼimma al-masturin (soʻzma-soʻz „yashirin imomlar“) nomi bilan tanilganlar[1][4][5]. Bu davrda tirik imomning shaxsiyati himoya maqsadida sir tutilgan va jamoa Muhammad ibn Ismoil rahbarligi ostida oʻz faoliyatini davom ettirgan[6]. Keyingi anʼanalarga koʻra, bular sakkizinchi imom Abdulloh, toʻqqizinchi imom Ahmad va oʻninchi imom al-Husayn edilar[7][8]. Keyingi ismoiliy tarixchilar orasida, Fotimiy imom-xalifa al-Aziz Billoh (hukmronlik davri 975–995) davrida „Istitār al-Imām“ asarini yozgan Ahmad ibn Ibrohim al-Naysaburiy birinchi boʻlib uchta „yashirin“ imomning nomlarini tilga olgan[8].
Fotimiylar davrining zamonaviy tarixchisi Shoinul Jiva quyidagilarni yozgan:„Davr al-satr (milodiy 765–909-yillar) mobaynida ismoiliy taʼlimoti Yamandan to Ifriqiyagacha (hozirgi Tunis va sharqiy Jazoir hududlari) yoyilgan boʻlib, uning eng koʻzga koʻringan izdoshlari Shimoliy Afrikaning Kutama berberlari edi“[9].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Tajddin 1997, s. 177.
- ↑ Daftary 2007, ss. 90, 95–96.
- ↑ Nasr 1966, s. 159.
- ↑ Makarem 1969.
- ↑ Daftary 2007, s. 712.
- ↑ Daftary 1998, s. 3.
- ↑ Daftary 2007, ss. 100, 507.
- ↑ 8,0 8,1 Tajddin 1997, s. 205.
- ↑ Jiwa 2018, s. 79.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- "Aḥmad ibn ʿAbdallāh". Encyclopaedia Iranica. I. 1984. 638–639 b. https://iranicaonline.org/articles/ahmad-b-1.
- Daftary, Farhad. The Ismāʿı̄lı̄s: Their History and Doctrines, Second, Cambridge: Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-61636-2.
- Tajddin, Mumtaz Ali. Ismailis Through History. Karachi: Islamic book publisher, 1997.
- Tajddin, Mumtaz Ali. Brief history of the Shia Ismaili Imams, Karachi, 2009.
- Ivanow, Vladimir. Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids. Islamic Research Association, 1942. ISBN 978-0-598-52924-4.
- Hollister, John Norman. The Shi'a of India. Luzac, 1953. ISBN 978-8170691068.
- „Ikhwān al-ṣafā“, The Biographical Encyclopedia of Islamic Philosophy. Bloomsbury Publishing, 2015. ISBN 9781472569455.
- Makarem, Sami Nasib. The Hidden Imams of the Ismailis. al-Abhath, 1969.
- Jiwa, Shainool. The Fatimids. 1. The Rise of a Muslim Empire. London and New York: I.B. Tauris, 2018. ISBN 978-1-78453-935-1.
- Daftary, Farhad. A short history of the Ismailis. Edinburgh University Press, 1998. ISBN 978-0-7486-0687-0.
- Nasr, Seyyed Hossein. Ideals and Realities of Islam. Praeger, 1966.
- Jestice, Phyllis G., ed (2004). "Taqi Muhammad". Holy People of the World: A Cross-Cultural Encyclopedia. Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-57607-355-1.
- Madelung, Wilferd; Halm, Heinz (2016). "Ḥamdān Qarmaṭ". in Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis et al.. Encyclopaedia of Islam (3rd nashri). Brill Online. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_30252. ISSN 1873-9830.