Ahmad al-Vafiy
| Islom dinining bir boʻlimi Ismoiliylar |
|---|
 |
 Islom portal |
Abu Ahmad Abdulloh ibn Muhammad ibn Ismoil (arabcha: أَبُو أَحْمَد عَبْد ٱللَّٰه ٱبْن مُحَمَّد ٱبْن إسْماعِيل, taxminan 766 – 828-yillar), islom paygʻambari Muhammad avlodidan boʻlib, sakkizinchi ismoiliy imom edi. U oʻz otasi Muhammad ibn Ismoil (813-yilda vafot etgan)dan keyin bu maqomga erishgan. Abdulloh Fors va Yaqin Sharq boʻylab koʻp sayohat qilgan. Aniq sanasi nomaʼlum boʻlsa-da, hijriy 3-asr (milodiy 9-asr)ning birinchi yarmida u Suriyada boshpana topadi. Keyinchalik u yerda oʻzining baʼzi daʼvatchilari bilan aloqani qayta oʻrnatadi va Salamiya shahrida joylashib, oʻzini Hoshimiy savdogar sifatida koʻrsatishda davom etadi. Abdulloh oʻzining haqiqiy shaxsiyatini ommaga oshkor qilmaydi va uning qayerdaligini faqat bir nechta yuqori martabali ismoiliy amaldorlari va daʼvatchilar bilishardi. U „al-Vafiy“ (soʻziga sodiq) va „al-Raziy“ (rozi boʻlgan) laqablari bilan tanilgan. Abdulloh oʻgʻli Ahmadni oʻz vorisi etib tayinlagan va taxminan 828-yilda vafot etgan.
Hijriy 148 (milodiy 765)-yilda Jaʼfar as-Sodiqning vafotidan soʻng, Ismoil (vaf. 158/775) va Muhammad (vaf. 197/813) davrida Abbosiylar tomonidan amalga oshirilgan taʼqiblar sezilarli darajada kuchaydi. Ismoiliy imomlar yashirinishga majbur boʻladilar. Shu sababli, hijriy 197 (milodiy 813)-yildan hijriy 268 (milodiy 882)-yilgacha davom etgan birinchi davr al-satr (yashirinish davri) deb ataladi. Bu davrda imomlar al-aʼimma al-masturin (yaʼni „yashirin imomlar“) nomi bilan tanilgan edilar. Yashirinish davri Fotimiylar xalifaligining tashkil etilishi bilan yakuniga yetdi (hukmronlik davri 909–1171-yillar).
Tarixiy ahamiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jaʼfar as-Sodiqning hijriy 148 (milodiy 765)-yilda vafot etishi bilan, Ismoil (vafot etgan 158/775) va Muhammad (vafot etgan 197/813) davrida Abbosiylar tomonidan amalga oshirilgan taʼqiblar sezilarli darajada kuchaygan edi[1][2]. Ismoiliy imomlar yashirinishga majbur boʻldilar. Shu bois, hijriy 197 (milodiy 813)-yildan hijriy 268 (milodiy 882)-yilgacha oʻtgan birinchi davr al-satr („yashirinish davri“) deb nomlangan[3][1]. Bu davrda imomlar al-aʼimma al-masturin (soʻzma-soʻz „yashirin imomlar“) nomi bilan tanilganlar[1][4][5]. Bu davrda tirik imomning shaxsiyati himoya maqsadida sir tutilgan va jamoa Muhammad ibn Ismoil rahbarligi ostida oʻz faoliyatini davom ettirgan[6]. Keyingi anʼanalarga koʻra, bular sakkizinchi imom Abdulloh, toʻqqizinchi imom Ahmad va oʻninchi imom al-Husayn edilar[7][8]. Keyingi ismoiliy tarixchilar orasida, Fotimiy imom-xalifa al-Aziz Billoh (hukmronlik davri 975–995) davrida „Istitār al-Imām“ asarini yozgan Ahmad ibn Ibrohim al-Naysaburiy birinchi boʻlib uchta „yashirin“ imomning nomlarini tilga olgan[8].
Fotimiylar davrining zamonaviy tarixchisi Shoinul Jiva quyidagilarni yozgan:"Davr al-satr (milodiy 765–909-yillar) mobaynida ismoiliy taʼlimoti Yamandan to Ifriqiyagacha (hozirgi Tunis va sharqiy Jazoir hududlari) yoyilgan boʻlib, uning eng koʻzga koʻringan izdoshlari Shimoliy Afrikaning Kutama berberlari edi"[9].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 Tajddin 1997, s. 177.
- ↑ Daftary 2007, ss. 90, 95–96.
- ↑ Nasr 1966, s. 159.
- ↑ Makarem 1969.
- ↑ Daftary 2007, s. 712.
- ↑ Daftary 1998, s. 3.
- ↑ Daftary 2007, ss. 100, 507.
- ↑ 8,0 8,1 Tajddin 1997, s. 205.
- ↑ Jiwa 2018, s. 79.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Daftary, Farhad. The Ismāʿı̄lı̄s: Their History and Doctrines, Second, Cambridge: Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-61636-2.
- Tajddin, Mumtaz Ali. Ismailis Through History. Karachi: Islamic book publisher, 1997.
- Tajddin, Mumtaz Ali. Brief history of the Shia Ismaili Imams, Karachi, 2009.
- Ivanow, Vladimir. Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids. Islamic Research Association, 1942. ISBN 978-0-598-52924-4.
- Hollister, John Norman. The Shi'a of India. Luzac, 1953. ISBN 978-8170691068.
- A History of Shi'i Islam. I.B. Tauris, 2013. ISBN 9780755608669.
- Makarem, Sami Nasib. The Hidden Imams of the Ismailis. al-Abhath, 1969.
- Jiwa, Shainool. The Fatimids. 1. The Rise of a Muslim Empire. London and New York: I.B. Tauris, 2018. ISBN 978-1-78453-935-1.
- Daftary, Farhad. A short history of the Ismailis. Edinburgh University Press, 1998. ISBN 978-0-7486-0687-0.
- Nasr, Seyyed Hossein. Ideals and Realities of Islam. Praeger, 1966.