Ota-Qoʻzi Xoʻja masjidi

Masjid
Ota-Qoʻzi Xoʻja masjidi
Mamlakat	Oʻzbekiston
Koordinatalar	41.0411/72.3497
Meʼmoriy uslub	20-asr boshidagi Osiyo arxitekturasi
Binokorlik sanasi	20-asr boshlari (1914—1915)
Soʻngi imom	+
Maqomi	Jome masjid
Qurilish materiallari	Pishgan gʻisht, yogʻoch, metall qoplama
Holati	Hozirda ish faoliyatidagi masjid

Otaqoʻzi ota Xoʻja masjidi — 20-asr boshilarida barpo etilgan masjid boʻlib, Izboskanda (Oʻzbekistonning Andijon viloyati Paxtaobod tumani) joylashgan. Masjid deyarli asl koʻrinishida saqlangan.

Masjid nomi haqida manbalarda qayd etilgan bir qancha versiyalar mavjud. Ulardan biriga ko‘ra, masjidni shu hududning eng boy odami qurdirgan va u qurilishga eng yaxshi hunarmandlarni, jumladan, o‘sha davrning mashhur meʼmori Qirg‘izboyni ham taklif qilgan. Boshqa bir maʼlumotga koʻra, masjid Otaqoʻzi-xoʻja (turli taʼriflarda — Ota-Qoʻzi-xoʻja, Ota Qoʻziboy) nomi bilan atalgan — oʻtgan asr boshlarida bu joylarning hukmdori Qoʻziboy ota (1855—1918) nomi bilan atalgan. Qo‘ziboy ota boy, ayni paytda taqvodor, maʼrifatni eʼtiqodning muhim tarkibiy qismlaridan biri deb bilgan. Zamonaviy mashhur „Suv ustidagi masjid“ nomi O‘zbekistonning mustaqillik davri ommaviy axborot vositalarining kelib chiqishi bilan bog‘liq.

20-asr boshlarida Andijon viloyati, 1902-yil zilzila

1902-yilda Farg‘ona vodiysi tarixidagi eng katta zilzila Andijonda bo‘lib, unda 4000 dan ortiq kishi halok bo‘lgan. Andijon tumanida va qisman qoʻshni hududlarida 40 mingga yaqin binolar vayron boʻlgan, jumladan, koʻplab noyob va diniy binolar xarobaga aylangan. Zilzila oqibatlari bugungi kunda Andijon va Andijon viloyatida Farg‘ona vodiysining boshqa hududlariga nisbatan kam sonli qadimiy meʼmorchilik obidalari va uzoq tarixga ega inshootlar saqlanib qolganida ham o‘z ifodasini topmoqda.

Andijonning eski shahar qismida baʼzi diniy musulmon binolari, birinchi navbatda, Fargʻona vodiysidagi XIII asrga oid eng baland 32 metrli minorasi boʻlgan shaharning asosiy juma masjidi va Jomiy madrasasi saqlanib qolgan. Shaharning yangi qismida 19-asr oxiridagi Yevropa poytaxti binolari saqlanib qolgan: turar-joy binolari va pishgan gʻishtdan qurilgan davlat binolari, Radonejlik Avliyo Sergey va Muqaddas Nikolay moʻjizakor pravoslav cherkovlari, Gʻolib Jorj avliyo cherkovi. Biroq, koʻplab ibodat joylari, ayniqsa qishloqlar, muhim tarixiy qismlari elementlar tomonidan qaytarib boʻlmaydigan darajada vayron qilingan.

Otaqoʻzi Xoʻja masjidining qurilishi Andijon tumanining 1902-yilgi zilzila oqibatlaridan tiklanish davriga to‘g‘ri keladi. Dastlab madrasa boʻlgan, 1913-yilda bu yerda ilohiyot darslari oʻtkazilgan. Hovlidan o‘tgan ariq madrasa qurilishida shu yerda bo‘lgan. U masjid binosigaga parallel ravishda madrasa hovlisining markazidan oʻtgan. Madrasa devorlari dastlab suvni bir devor ostidan kirib, boshqa devor ostidan chiqarish uchun mo‘ljallangan edi. Masjid 1914—1915-yillarda oʻzining soʻnggi shakliga ega boʻlib, bugungi kungacha saqlanib qolgan.

1917-yil inqilobidan soʻng o‘rganishlar toʻxtatildi, bino rekvizitsiya qilindi va omborga aylantirildi. 1970-yillarda u yerda mahalliy muzey joylashgan boʻlib, Sovet davrida masjid binosiga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda boʻlinganini taʼkidlash kerak, bu birinchi navbatda mahalliy aholining ushbu binoga va muqaddas joyga boʻlgan munosabati bilan bogʻliq. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, binoga masjid maqomi qaytarildi.

Masjidning meʼmoriy koʻrinishi

Otaqoʻzi Xoʻja masjidi qurilishida zilzila paytida o‘zining seysmik chidamliligini ko‘rsatgan pishgan g‘ishtdan foydalanilgan.

Dastlab masjidning ochiq keng hovli maydoni boʻlib, undan toʻla-toʻkis ariq oqib oʻtadi. Keyinchalik, qishda ham namozxonlari kamaymagan yangi masjidning mahalliy aholi orasida mashhurligi oshib borayotganini inobatga olib, namozxona maydonini ko‘paytirish maqsadida hovlining yuqori qismini to‘sib qo‘yishga qaror qilindi. Shu maqsadda kanalning oqayotgan suvi ustiga maxsus taxta yotqizilgan. Otaqoʻzi Xoʻja masjidining yana bir o‘ziga xos jihati — hovli hududidan maksimal darajada foydalanish va issiq kunlarda bu yerda alohida qulay mikroiqlim yaratish — o‘ziga xos tabiiy „konditsioner“dir. Mo‘min-musulmonlar oyoqlari ostidan oqayotgan ariq suvinining salqinida namoz o‘qiydilar.

Portalga kirish Farg‘ona vodiysi hunarmandlari tomonidan yog‘och o‘ymakorligi bilan bezatilgan eski katta eshikdan o‘tadi. Abstrakt o‘yma ustidagi yozuv o‘yilgan bo‘lib, u birinchi to‘rt xalifaning, Muhammad payg‘ambarning sahobalarining va uning eʼtiqodi yo‘lboshchilari — Abu Bakr, Umar, Usmon va Alining uslubida qilingan yozuvini ifodalaydi.

Masjidi binosining peshtoqi o‘zi nafis ko‘rinadi. Gumbazlar standart emas, ular qiziqarli shaklga ega, bu yerda minoraning davomi derazalar bilan gumbazga o‘tishni amalga oshiradi. Minoralar naqshinkor g‘isht bilan bezatilgan, geometrik naqshda kalligrafik yozuvlar ko‘rinadi. Guldastalar ham xuddi shunday nafislik bilan yasalgan bo‘lsa, minoralarning o‘qlaridagi g‘ishtdan yasalgan naqshlar ularga nafislik baxsh etadi.

Gumbazlarning ustki qismi metalldan yasalgan va bezaklar bilan bezatilgan. Kirish qismining gumbazlarining ichki qismi shiftga ikkita trapezoid va ikkita uchburchak shaklida pishgan g‘isht ishlari bilan birlashadi.

Masjidning ichki qismi keng, hovli markazining har ikki tomonida hujralar — o‘quv xonalari mavjud, hajmi esa kichik. Eshiklarning aksariyati yangilariga almashtirildi. Devorlarning ichki bezaklari ham g‘ishtdan yasalgan bo‘ib, keramik plitalardan foydalanmasdan, xonaning burchaklarida noyob bezaklarni ko‘rish mumkin.

Masjid deyarli yogʻoch pollardan foydalanmasdan va odatiy koʻp darajali shiftsiz qurilgan. Shift qismi Fargʻona vodiysi ustalarining anʼanalari boʻyicha bezatilgan — qizil, yashil, koʻk va boshqa ranglarga yorqin boʻyalgan.

Shift detallaridan birida arab alifbosidagi eski — hijriy 1333-yil yozuvini koʻrishingiz mumkin. Yaʼni, shiftni boʻyash 1914—1915-yillarda yakunlangan.

Xalq rivoyatlari va afsonalari

Xalqda Otaqoʻzi Xo‘ja masjidi qad rostlagan joy bilan bog‘liq afsona saqlanib qolgan. Bu yerlarning hukmdori tush koʻradi. Goʻyo uning oldiga oddiy dehqon hukmdor yerlari orqali ekinlarini sug‘orish uchun ariq yotqizishni iltimos qilib kelgan. Hukmdor rad etdi. Va oʻsha kuni kechqurun momaqaldiroq koʻtarildi, osmondan shunday suv oqimi tushdiki, hukmdorning barcha ekinlari nobud boʻldi. Ertalab hukmdor ko‘ribdiki, o‘sha dehqon yana bug‘doy ekish uchun hukmdorga bir necha tort va bir qop don olib kelibdi. Shunda hukmdor o‘z qaroridan uyaldi va o‘zi dehqonning mehribon qalbi uchun minnatdorchilik bildirish maqsadida uning yerlari orqali katta ariq yotqizishni buyurdi. Oradan bir necha yil o‘tib, namoz vaqtida hamma teng bo‘lgan bu kanal ustida masjid qurildi. Bo‘sh vaqtlarida esa masjid odamlarning qalblari va qalblari dam oladigan, salqin sukunatda muloqot qiladigan maskanga aylanadi.

Adabiyotlar va manbalar

1. Oʻzbekiston meʼmoriy epigrafiyasi. Albom seriyasi. Andijon viloyati. — Toshkent. 2016-yil
2. Azimov I. M. Oʻzbekiston arxitekturasi XVIII — erta. XX asr: urf-odatlar va mahalliy xususiyatlar. Diss. raqobat uchun uch. Art. arxitektura fanlari doktori. — Moskva, 2000-yil.
3. Azimov I. M. 18—20-asrlar Fargʻona vodiysining meʼmoriy merosi. (oʻrganish, himoya qilish va foydalanish muammolari). Muallifning konspekti … tanlov uchun. uch. Art. samimiy. arxitektura. — Boku, 1990-yil.
4. Biz suv ustidagi masjid deb atagan Otaqo‘zi Xoja masjidi. URL:// https://www.liveinternet.ru/community/lj_iqmena/post436821239/
5. Oʻzbekiston meʼmoriy epigrafiyasi. Albom seriyasi. URL:// https://docplayer.ru/46758761-Arhitekturnaya-epigrafika-uzbekistana.html
6. Andijondagi Ota-Quzi madrasasi. URL://RIZOAKHMAD. BLOGSPOT. COM/2017/07/BLOG-POST_420. HTML